Morgunblaðið - 17.11.1988, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. NÓVEMBER 1988
Hamlet-sýning Leik-
félags Reykjavíkur
Svör leikstjórans, Kjartans Ragnarssonar, við hugleið—
ingum Guðmundar G. Þórarinssonar um sýninguna
Það er ekki oft sem við leikhús-
fólk verðum þess aðnjótandi að leik-
húsgestur sé það upptekinn af því
sem hann sér og heyrir í leikhúsinu
að hann setjist niður og skrifí langa
og skemmtilega blaðagrein um
sínar upplifanir og skoðanir sínar á
þeim. Fyrir þetta þakka ég þér,
Guðmundur. Það er okkur heiður
og gleði að fá svona skynsamleg
og heiðarleg viðbrögð. Því aðalat-
riðið, og það sem á að gera leik-
húsið lifandi, er að áhorfendum
okkar sé ekki sama þegar upp er
staðið, og þeir ljái því einhveija
hugsun sem þeir voru að sjá og
heyra. Hitt verður seint að allir
verði sammála enda sé ég ekki að
það geti verið takmark í sjálfu sér.
Þú segir í upphafí á þinni grein,
Guðmundur: „Eg hef þó svo oft
hlustað á og séð Hamlet að mínar
hugleiðingar eru ef til vill ekki
minna virði en sumra annarra." —
Þetta er rétt, ég hef sjaldan séð
betur grundaða hugleiðingu um
leiksýningu og byggða á jafn góðri
þekkingu á verkinu. Greinin er slík
að það er gaman að svara henni.
En þar sem þú hefur séð margar
sýningar á verkinu þá hlýtur þú að
kannast við það að það heyrir til
undantekninga að það sé ekki stytt
og oftast mjög verulega. Textinn
eins og hann er óstyttur er u.þ.b.
240 mínútur í flutningi. (Uppfærsla
BBC frá 1980 óstytt með Derek
Jacobi í titilhlutverkinu er 236
mínútna löng.) Sem sagt fjórir
tímar fyrir utan hlé. En sé byijað
að stytta þá felst í hverri einustu
strikun túlkun. Það er líka skylda
þeirra sem vinna að einni leiksýn-
ingu að hafa skýrar og ákveðnar
forsendur, sannfæringu og skilning,
byggða á verkinu. Og fara eftir því.
Aður en ég reyni að svara at-
hugasemdum þínum lið fyrir lið
langar mig til að segja þér svolítið
frá okkar forsendum.
Það var ætlun okkar í þessari
vinnu að vera eins trú og við gætum
leikverki Shakespeares. Ekki vera
með neinar frumlegar uppákomur
uppákomanna vegna, en við ætluð-
um líka að reyna að forðast ýmis-
legt viðtekið í framsetningu á skáld-
inu sem er ekkert endilega komið
frá Vilhjálmi sjálfum heldur hefðir
frá rómantísku leikhúsi 19. aldar
Skógrækt í
Skóræktarfélagi Hveragerðis
barst í sumar vegleg gjöf frá Gísla
Sigurbjörnssyni forstjóra (raunar
ekki í fyrsta skipti). Það voru kr.
100.000.
Skóræktarfélagið hefur á undan-
gengnum þremur áratugum unnið,
að vísu hægfara stundum, en mark-
visst þó, að plöntun og uppgræðslu.
í hamrinum, þar sem fyrst var
plantað, eru nú 4-6 m há tré. Neð-
an við hamarinn var örfoka land
þegar svæðið var girt árið 1952. í
þetta svæði var snemma plantað
alaskalúpínu sem hefur sjálf séð
um þekja landið.
Á síðari árum hefur verið plantað
talsverðu af greni á milli lúpíu-
plantnanna og gefíst vel. Neðan
girðingar er að verða tilbúin æði
stór spilda, sem bíður plöntunar á
komandi árum.
Þá hefur félagið gróðursett í
landi garðyrkjuskólans í hvamminn
ofan fossins í Varmá. Er þessa tek-
ið að gæta vel í umhverfinu.
Mun þessi gjöf efla starfíð á kom-
andi tíð.
Skógræktarfélag Hveragerðis
sendir gefanda alúðar þakkir fyrir
veittan stuðning og velvilja, og
óskar honum alls velfamaðar.
og á kannski lítið skylt við enska
endurreisnarleikhúsið. Þegar Vil-
hjálmur setti saman leikinn um
Danaprins var hann að smíða ferska
lifandi leikhúsupplifun sem átti að
hafa áhrif á hans áhorfendur á
meðan þeir fylgdust með fram-
vindunni, en hvorki við lestur á leik-
ritinu fyrir sýningu né síðar meir.
Þetta sést best á því að hann gerði
afdrei neitt í því að leikimir yrðu
gefnir út. Áhorfendur meistarans
voru fólk annars tíma, með aðrar
viðmiðanir og aðra leikhúsreynslu
en við. „Kryddið“ sem Vilhjálmur
notar í leikfléttuna er sumstaðar
farið að dofna, annað er gjörsam-
lega óskiljanlegt vegna þess að við
höfum ekki forsendumar til að
skilja það. Eitt ákveðið lítið dæmi
sem kristallar mjög vel þennan mun
á bakgrunni okkar og Lundúnabúa
í kring um 1600 er svar Hamlets
við Rósenkrans eftir þessi orða-
skipti:
Hamlet: Herra minn, ég sakna
upphefðar.
Rósenkrans: Hvemig má það
vera, fyrst þér hafíð orð konungs
sjálfs fyrir því að standa næstur
ríkiserfðum í Danmörku?
Þá svarar Hamlet, og yfirleitt er
setningin látin vera þannig þegar
verkið er sýnt:
Hamlet: Já, en þegar grasið vex,
máltækið er farið að mygla.(?)
(Ay, sir, but „wile the grass
grows", — the proverb is something
musty.)
Hvað á hann þama við? Þetta
skilur enginn maður sem horfir á
leikritið í dag vegna þess að við
þekkjum ekki eitthvert gamalt mál-
tæki sem Hamlet er að vitna þama
f. En áhorfendur Vilhjálms hafa
gjörþekkt það. Honum hefur nægt
hálflcveðin vísa. Rétt eins og við
getum sagt í dag: Það er of seint
að byrgja brunninn . . . En þýðand-
inn, Helgi Hálfdanarson, sagði okk-
ur í spjalli að málshátturinn hefði
líklega allur verið svona:
Hamlet: Já, en þegar grasið vex
í vor, verður bikkjan dauð úr hor.
Þannig höfum við hendinguna í
okkar sýningu. Það hefur þann
augljósa ágalla að hún er ekki ná-
kvæmlega eins og Vilhjálmur skrif-
aði hana, en áhorfandinn fær ekki
eitthvað óskiljanlegt að glíma við,
Hveragerði
sem hefur, þegar til kemur, enga
þýðingu. Þetta þykir okkur, sem
stöndum að sýningunni, meiri
„heiðarleiki" við verkið en að leikar-
inn flytji einhveija óskiljanlega
„klásúlu“ sem drepur einbeitingu
þeirra sem á horfa á dreif næstu
mínútumar og eyðileggur það sam-
band sem okkur er ætlað að byggja
á milli áhorfandans og höfundarins.
Þeir sem þekkja verkið fyrir stranda
kannski ekki á svona skeijum, en
við getum því miður ekki búist við
að allir leikhúsgestir séu eins vel
inni í verkinu og þú, Guðmundur.
Okkur er meira virði að fanga nýja
aðdáendur Shakespeares en að gera
innvígðum til geðs. Og það gerum
við aðeins með því að verkið „lifi“
hveija mínútu sem sýningin stend-
ur.
Næsta atriði er grundvallarat-
riði, sem ég hef oft séð týnast í
uppsetningum á Hamlet, en það er
spilling og úrkynjun konungshjón-
anna. Og í framhaldi af því hvað
þau em hættuleg. Vilhjálmur hefur
tvennt inni í verkinu til að koma
þessu til skila, en það hefur misst
sinn slagkraft í tímans rás.
Fyrst em þau fírn að drottningin
skuli giftast bróður bónda síns.
Siíjaspell, blóðskömm em orðin sem
Hamlet notar um þetta athæfi.
Samkvæmt viðhorfum áhorfenda
Globe-leihússins á Thamesár-bökk-
um var þetta viðlíka glæpur og að
systkini giftust eða feðgin, eða
mæðgin. Enginn hefði komist upp
með þetta athæfi nema konungur-
inn sjálfur, aðrir hefðu hreinlega
verið líflátnir. Þetta er slfk storkun
við allt almennt velsæmi að hún
hvílir jafnvel þyngra á Hamlet en
sjálft morðið á föður hans. Ýmsir
nútímaskýrendur hafa kosið að sjá
einhveija Ödipusarhneigð út úr
þeim viðbjóði sem Hamlet hefur á
hjónabandi Kládíusar og Geirþrúð-
ar. En þeim, rétt eins og mér og
þér, hættir til að horfa fram hjá
að samfélagið á þessum tíma dæmdi
kynferðislegt samband náins
tengdafólks sem sifjaspell. Áhorf-
andi í okkar leikhúsi sem heyrir að
konan hafí gifst bróður bónda síns,
yppir öxlum og segir: „Já, hvað
með það?“ því hann skilur ekki
þennan áhersluþátt höfundarins
þeim skilningi sem til er ætlast.
Um þetta segir:
Hamlet: Ó hvílík smán að hraða
sér svona geist að höndla blóð-
skömm sína í slíku flaustri
og Vofan segir: Sú girndar-
skepna, sifjaspellum saurguð!
Hitt atriðið er svallveisla kon-
ungs nóttina sem Hamlet stendur
vörð og hittir Vofuna. Þegar þeir
Hóras, Hamlet og varðmennimir
eru á leið upp á varðstéttina kveða
við lúðrar og tvö fallbyssuskot.
Hóras: Hvað merkir þetta herra?
Hamlet: Kóngur heldur vöku-
veislu f nótt með drykkjusvalli,
skálaglaum og sköllum; og hvenær
sem hann svelgir í sig teyg af víni,
bylur bumba og hom til dýrðar
hans drykkjuhreysti.
Þar sem þessi næturveisla er í
gömlu leikverki þykir okkur í dag
ekkert um þessa uppákomu. En
þama er jafnvel talið að Shake-
speare vitni beint í samtíma at-
burði. Rétt eftir aldamótin 1600 var
dönsk konungsheimsókn í Lundún-
um og í veislu á skipi konungs á
ánni Thames var skotið úr fallbyss-
um við hveija konungsskál alls yfír
60 sinnum. Þetta þóttu mikil fim í
borginni og hámark munúðar og
spillingar. Sérstaklega hjá siðbótar-
mönnum sem famir voru að vera
áberandi í samfélaginu. Þetta hefur
sjálfsagt verið áhorfendum skálds-
ins í fersku minni þegar leikritið
var fyrst sýnt og þykir líklegt að
Kjartan Ragnarsson
„Þegar Vilhjálmur setti
saman leikinn um
Danaprins var hann að
smíða ferska lifandi
leikhúsupplifnn sem
átti að hafa áhrif á hans
áhorfendur á meðan
þeir fylgdust með fram-
vindunni, en hvorki við
lestur á leikritinu fyrir
sýningu né síðar meir.“
hann sé að vísa til þessa atburðar
þegar fallbyssuskot dynja í nætur-
veislu Kládíusar.
Okkur þótti nauðsynlegt að
hnykkja á þessum áhersluþáttum
þar sem þeir hefðu misst vægi sitt
í verkinu í tímans rás. Hamlet okk-
ar tíma mætir saklausari andstæð-
ingum í þeim kóngi og drottningu
en í fmmuppfærslunni, ef engu er
breytt. En hvort hjónakornin ættu
að fara í bað, skvetta í sig og um-
gangast Póloníus með þeirri lítils-
virðingu sem þau leyfa sér niðri í
Iðnó er auðvitað álitamál, og bara
ein leið til að reyna að ná því fram
sem hefur breyst með breyttum
tímum.
Þá langar mig að koma að þínum
athugasemdum við uppfærsluna:
A) Þú talar um að í þessari sýn-
ingu sé hinn eini sanni Hamlet ekki
með í leiknum. Við fórum þá leið
að velja ungan leikara til að fara
með titilhlutverkið. Þrátt fyrir það
að oft er veðjað á eldri og reyndari
leikara í þennan stóra bita. Þú nefn-
ir sjálfur Arnar Jónsson. Vissulega
hefði Amar hentað hlutverkinu ef
áherslur í uppsetningunni hefðu
verið þínar áherslur. Ég hef séð
Hamlet leikinn, og það oftar en
ekki, af leikara þar sem Hamlet er
jafnvel eldri en móðirin hans! Þetta
þykir kannski einhveijum í lagi ef
áherslumar em þær að verkið sé
fyrst og fremst innri barátta Haml-
ets við sjálfan sig. En við vomm
sannfærð um að það væri ekki rétta
leiðin. Það væri rétt ein misvísunin
sem hefur orðið að vana á seinni
tímum. Það var okkar skilningur
að það sé gmndvallaratriði að
Hamlet sé ungur maður sem hefur
allt til að bera að ganga inn í valda-
baráttu og hefndarmunstur þeirra
„fullorðnu" en eitthvað innra með
honum neitar að gera það. Og hann
getur ekki gengið til leiks á þeim
forsendum sem Vofan krefst af
honum. Hefndarskyldan var búin
að vera leiðandi tema í gegnum
bókmenntir, og um leið siðferði
Vesturlanda, allt frá dögum fom-
Grikkja. En Hamlet vill ekki verða
að sömu ófreskjunni og Kládíus er
í hans augum. Hefjast til konungs
með því að gerast konungsmorð-
ingi. Og eins og þú bendir á í þinni
grein, gleymum ekki að hann er
kristinn, við nám á Wittenbergi en
þaðan var einmitt lútersk siðbót að
breiðast út þegar leikritið er skrif-
að. En óbærileg nærvera þessa
„pakks", kóngs og drottningar, ger-
ir hefndarskylduna ágenga. Hann
á engra annarra kosta völ. Það er
þó enginn kostur í hans augum.
En er hann þá geðveikur? Þess-
ari spumingu svarar auðvitað eng-
inn endanlega, en hver leikhópur
verður að hafa sínar skýringar. í
leikritinu em orð eins og „mad“ og
„madness" áberandi. Nú á dögum
er ekki talað með svona einföldum
hætti um geðræn vandamál. Hug-
tök eins og geðveila og streita
fínnst manni eiga vel við um prins-
inn Hamlet. Hann er maður sem á
tveggja kosta völ en báðir em óvið-
unandi. Hver þekkir ekki þessa
stöðu úr sínu eigin lífí? Okkar til-
fínning var að það sem gerir Haml-
et svona heillandi og vinsælan á
öllum tímum er ekki hvað hann er
ólíkur öllum öðmm. Heldur þvert á
móti hvað viðbrgöð hans em eitt-
hvað sem allir þekkja og hafa-feynt,
meira og minna. Þetta vom þeir
áhersluþættir sem við vomm með
í huga í þessari uppfærslu. Það er
hægt að fara margar leiðir að þess-
ari persónu, en hver og ein einasta
uppfærsla verður að hafa skýra
mynd fyrir sig, og skýringar til að
marka sínar forsendur. Ef við tök-
um enga afstöðu og höldum öllum
möguleikum opnum, þá verður úr
því sálarlaus og líflaus þuluflutn-
ingur sem enginn hefur gaman af
að sjá, eða heyra. Svo í þessari
sýningu er ekki „þinn“ Hamlet, en
vonandi „okkar“.
B) Þú nefndir svardagann eftir
fundinn við drauginn sem gmnd-
vallarartiði. Okkur þótti lengi sem
hann væri reyndar nauðsynlegur
einmitt vegna þess að við vildum
leggja á það áherslu að Hamlet
stendur andspænis stórhættulegu
veraldarvaldi. En þetta kemur fram
í fyrra atriðinu þegar Hóras og
Marselus segja Hamlet fyrst frá
sýninni.
Hamlet: „En ykkur alla bið ég,
ef enn er allt með leynd, að geyma
fyrirburð þennan framvegis í þögn.“
Þetta er stytting sem reyndar er
mjög algengt í Hamlet-uppfærslum.
Og þar get ég bent þér á báðar
kvikmyndimar sem frægastar hafa
verið, gerðar eftir leikritinu. Bæði
þá rússnesku og mynd sir Laurence
Oliviers.
C) Um það að Hamlet biðji Hór-
as að fylgjast með kóngi undir leik-
sýningunni þótti okkur gegna svip-
uðu máli. Þetta kemur skýrt fram
eftir leikinn innan leiksins í sýning-
unni hjá okkur:
Hamlet: Ó kæri Hóras, ég legg
þúsund pund á orð Vofunnar.
Tókstu eftir?
Hóras: Mjög vel, herra.
Hamlet: Þegar rætt var um eitr-
ið?
Hóras: Ég gaf honum náinn
gaum.
Þarna kemur fram að Hamlet
hefur beðið Hóras að hyggja að
kóngi. Þetta þótti okkur nóg. Og
ég spyr hvaða áhorfandi getur ef-
ast um að leikurinn innan leiksins
sé einmitt aðalatriði?
D) Þá komum við að ástum
Hamlets og Ófelíu. Þú segir: „Ást-
ar- og harmsagan um Hamlet og
Ófelíu er auðvitað ágæt og áhorf-
endur njóta hennar. En ástarsagan
er ekki það sem hefur gert Hamlet
ódauðlegan." Það er rétt. Við skerp-
um ekki þátt Ófelíu í verkinu til
að ástarsagan verði stærri og meiri.
Heldur til að sýna kúgunina sem
ríkir í þessu umhverfí. Ófelía er
kúguð af öllum, fyrst og fremst
föður sínum og svo kónginum, en
jafnvel líka af Laertesi og Hamlet.
I þinni greiningu, og þar af leið-
andi túlkun, fullyrðir þú að Hamlet
vilji ekki flækja Ófelíu inn í „þessa
óhugnanlegu atburðarás" en það
er þvert á móti Ófelía sem hrindir
honum frá sér samkvæmt skipun
föður síns. Hún hefur sent öll bréf
hans burt og meinað honum að
hitta sig. Hann veit ekki að það er
að undirlagi Pólóníusar. Hún hefur
samkvæmt öllum venjulegum skiln-
ingi slitið sambandinu og svikið
hann þegar þau hittast í hallar-
göngunum. Annað atriði og ekki
þýðingarminna sem_ mótar fram-
komu Hamlets við Ófelíu eru svik
móður prinsins við hann sjálfan, og
við föður hans látinn. Eftir þau tor-
tryggir Hamlet konur yfirleitt.
„Hverflyndi þitt nafn er kona.“
Hann er sannfærður um að sam-
band Geirþrúðar og Kládíusar hefur
byijað fyrir morðið á gamla Haml-