Morgunblaðið - 17.11.1988, Blaðsíða 50

50
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. NÓVEMBER 1988
Berggrunnskort af Sigöldu-
Veiðivatnasvæðinu. Þetta er
fyrsta kortið af berggrunni ís-
lands í mælikvarðanum
1:50.000 með staðli og ná-
kvæmni sambærilegu við það
sem aðrar þjóðir hafa lengi
notað við kortlagningu landa
sinna. Og verða kort svona í
framtíðinni. Litaskýringar
fylgja svo til hliðar við kortið
og fyrir neðan þverskurður af
svæðinu.
'MARGT DYLST
í MÓBERGINU
—Fyrsta fullkomna berggrunnskortið
Sigöldukortasvæðið er afmarkað í ramma, svo betur sé hægt
að átta sig á hvar það er á landinu.
í sumar kom út fyrsta kortið af berggrunni íslands með staðli
og nákvæmni sambærilegu við það sem aðrar þjóðir hafa lengi
notað við kortavinnslu á undirstöðu landa sinna og er í mælikvarð-
anum 1:50.000. Þetta er kort af Sigöldu-Veiðivatnasvæðinu, sein
unnið er á Vatnsorkudeild Orkustofiounar, þeim hluta hennar sem
sér um jarðfræðikortlagningu. Er Elsa G. Vilmundardóttir, jarð-
fræðingur, aðalhöfúndur kortsins og sá um útgáfúna. Með þessu
korti liggur fyrir betri þekking á þessu svæði, sem svo mikilvægt
er vegna virkjana, því berggrunnurinn er vitanlega undirstaðan
að öllu öðru í jörðu og á. Þetta fagurlita kort vakti áhuga blaða-
manns, sem lagði leið sína á kortlagningardeildina til að spyija
Elsu Vilmundardóttur og deildarstjórann Freystein Sigurðsson
nánar út í hvað þar væri merkilegast að sjá.
Þama á veggnum hanga þijú
<___önnur tiltölulega ný og forvitnileg
kort og teiknarinn Guðrún Sigríður
Jónsdóttir stendur við teikniborðið
og vinnur að framhaldinu, næsta
setti. Við nánari skoðun kemur í
ljós að þetta eru kort af nokkuð
öðru tagi. Kortin þijú eru grunn-
vatnskort, setlagakort og berg-
grunnskort, öll af Búrfells- og
Langöldusvæðinu, en það síðast-
nefnda þó ekki unnið með þessum
nýja fullbúna staðli sem nýja berg-
grunnskortið af Sigöldu-Veiði-
vatnasvæðinu. Oll eru þessi kort á
Tungnaár-Þjórsársvæðinu, enda
hefur okkur að undanförnu varðað
það mestu vegna virkjunarfram-
kvæmda undanfarinna ára og fyrir-
hugaðs framhalds á þeim. Ekki er
það sérviskan ein að hafa kortin í
þrennu lagi. Þau bæta hvert annað
upp, kortleggja grunnvatnið, laus
jarðlög og berggrunninn sitt í
hveiju lagi. Síðasttalda kortið af
berggrunninum nær yfir Búrfells-
virkjunarsvæðið og Hrauneyjafoss-
virkjun. En Sigölduvirkjun og Veiði-
vötn eru á berggrunnskortinu með
nýja staðlinum, sem við erum hér
einkum að forvitnast um. Þegar
blaðamaður fer að reyna að átta
sig á stöðunni, segja þau Freysteinn
og Elsa að þau telji að nú hafi náðst
heildarsýn á vatnasvæði Þjórsár og
Tungnaár, svo að framhaldskort-
lagning ætti að geta gengið vel og
liðlega.
Auðvitað á slík kortagerð sér
langan aðdraganda og byggir á
miklum forrannsóknum, sem að
baki liggja áður en kortavinnslan
- hefst. Þetta er eins og að klifra upp
píramída, segja viðmælendur okkar.
„Líkist því að byggja hús. Fyrst
þarf að ganga frá grunninum og
síðan að reisa veggina, áður en
þakið er sett yfir. Eins er með kort-
lagninguna. Fyrst þarf að átta sig
á samhengi jarðlaganna á stóru
svæði, því allt er þetta samtengt í
jarðsögunni. Þá er komið að korta-
vinnslunni. Tekur yfirleitt tvö sum-
ur upp til flalla. Bæði er sumarið
stutt og svo koma sjaldnast öll kurl
til grafar í fyrstu yfirferð. Gott er
og stundum nauðsynlegt að geta
skotist á staðinn og rekið smiðs-
höggið á verkið eftir að handrit
hefur verið teiknað. Þá má fara að
vinna kortið til útgáfu". Skipulega
var byijað 1983 að vinna að kort-
lagningu á Þjórsár-Tungnaársvæð-
inu, en vinnslunni á jarðfræðikort-
inu var formlega komið á 1982.
Lengi var þá búið að vinna þarna,
en ekki í samhengi. Þá kom í ljós
að tengja þyrfti saman. Ekki varð
það síst ljóst eftir tilkomu Kvíslar-
veitna, þar sem bætt er í virkjanir
kvíslum Þjórsár austan úr Hofs-
jökli. Þannig varð þetta samstarfs-
verkefni Orkustofnunar og Lands-
virkjunar. „Heildarþekking okkar á
svæðinu tók þá að nýtast, þótt ekki
væri enn farið að festa hana á
kort," sagði Elsa.
Handgrafíð í gjóskulögin
Segja má að Elsa Vilmundardótt-
ir, jarðfræðingur, þekki þetta svæði
eins og vasa sína, hefur verið næst-
um heimilisföst á svæðinu í 25 ár,
eins og Freysteinn orðar það. Þess-
vegna er hún spurð hvað sé merki-
legast að finna á þessu svæði.
„Þama erum við að kortleggja á
Elsa G. Vilmundardóttir, sem sá um útgáfúna og er aðalhöfúndur
jarðfræðikortsins, og Freysteinn Sigurðsson, deildarstjóri. Milli
þeirra er kort af íslandi þar sem merkt er inn allt svæðið á kortun-
um sem talað er um í greininni.
virku gossvæði og fömm þvert yfir
eystra gosbeltið. Svæðið einkennist
af geysilöngum gosspmngum, sem
hafa gosið gjósku og hrauni síðast-
liðin 10 þúsund ár, alveg fram á
okkar daga. Á ísöldinni mynduðust
móbergshryggir á gosspmngunum.
Okkur hefur tekist að tímasetja
fjölda af gosum sem urðu eftir að
ísöld lauk,“ byijar Elsa útskýringar
sínar. „Við Guðrún Larsen, jarð-
fræðingur, höfum verið að vinna
þetta saman, með því að skoða
gjóskulögin. Grafið þama í lögin
allt frá Hófsvaði norður undir Von-
arskarð." Elsa nefnir það ekki sjálf,
en þær Guðrún hafa grafið allar
þessar holur í mismunandi erfiða
jörð með handafli, nema hvað þær
fengu eitt sinn í tvo daga gröfu
þegar þær vom á svæðinu við ann-
að verk. Létu þá grafa nokkrar
holur þar sem lögin vom hálfur
þriðji metri á þykkt. „Og þær fara
létt með þetta," skýtur Freysteinn
inn í. Sem er ekki svo lítið afrek
út af fyrir sig, þegar maður sér
fyrir sér tvær grannvaxnar stúlkur
að grafa djúpar gryfjur í mislausum
sandi.
„Við Guðrún bjuggum til aldurs-
lykil gjóskulagatímatals þarna, sem
við getum notað,“ segir Elsa „Þeg-
ar búið er að grafa og komið ofan
í gryfju, þá má lesa þar eftir lögun-
um aldurinn. En lögin em ekki alls
staðar eins. Heklulögin hafa t.d. svo
breytilega komastærð, lit o.s.frv.
að það þarf að rekja þau og fylgj-
ast með því hvernig þau breytast
eftir því hvar maður er staddur
hveiju sinni. í það þurfti að leggja
mikla vinnu áður en hægt var með
öryggi að rekja sig eftir þeim. En
nú getum við notað þau sem tíma-
merki í jarðvegi ofan á hraununum
eða undir þeim. Þannig er hægt að
gera sér mynd af gosvirkninni. Við
gátum til dæmis áttað okkur á því
að heildarvirknin hefur verið ójöfn,
á nútíma mest í byijun, fyrir átta
til tíu þúsund ámm. En þetta er
erfíðara fyrr, þar sem móbergið er.
Við getum raðað móberginu nokkuð
upp í tímaröð, en við þekkjum ekki
raunvemlegan aldur þess.“
Bólstrabreiður frá
gosstöðvunum
„Við komumst að því þegar verið
var að kortleggja móbergið að við
gátum skipt því í goseiningar, rétt
eins og í hráununum. Berggerðin
er oft ólík og svo liggja einingarnar
sums staðar hver ofan á annarri,
þær elstu neðst og þær yngstu efst.
Þessar goseiningar í móberginu
virðast líka hafa myndast á löngum
gosspmngum, svo að gosvirknin
virðist hafa verið svipuð í býsna
langan tíma. Snjóöldufjallgarður
virðist t.d. hafa myndast á 40 km
langri gosspmngu,“ heldur Elsa
áfram skýringu sinni. „Við finnum
stundum tuff, sem er samlímd gos-
aska, og önnur einkenni sem benda
til þess að þar sé gosstaður. Og oft
höfum við þar aldursákvörðun.
Bólstrabergsbreiður eða bólstra-
hraun em líka nýjung. Þau virðast
breiðast út frá gosstöðvunum eins
og venjuleg hraun, en em oftast
nær þykkari en flest þeirra, einkum
í kantinum. Sem dæmi má nefna
Launöldur milli Þóristungna og
Þórisvatns. Þar er brúnin 30-40 m
há. Talið er að bólstraberg myndist
í vatni, ekki síst í bráðvatni við eld-
gos undir jökli. Hin klassíska mynd
gerði ráð fyrir að það hlæðist upp
í hrúgur, en það virtist sem sé líka
geta breitt úr sér í víðáttumiklum
lögum. Þetta má t.d. sjá í Sigöldu
og í Vatnsfellsmyndun. Svona
bólstrabergsbreiður em til víðar á
Iandinu, en þó em þær sérlega áber-
andi á Tungnaáröræfum. Þær em
nánast einkennandi fyrir það svæði.
Annars hafa jarðfræðingar lítið
skoðað móberg á þessu svæði síðan
Guðmundur Kjartansson var hér við
rannsóknir fyrir þijátíu til ijömtíu
ámm. Yfirleitt hafa menn lagt leið
sína að Heklu, af því hún er svo
merkileg og þekkt og haldið síðan
beint í Veiðivötnin, sem em gróður-
vin í eyðimörkinni. Um það er svo
verið að tala án frekari athugunar