Morgunblaðið - 17.11.1988, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. NÓVEMBER 1988 '
SURTSEY 25 ÁRA
Melgresishólar í Surtsey 1988.
eftirSturlu
Friðriksson
Inngangur
Neðansjávargosið við Vest-
mannaeyjar, sem myndaði Surtsey,
hófst í nóvember 1963. Eru því 25
ár liðin síðan. Er það skammur ald-
ur eylendis á jarðsögulegan mæli-
kvarða. Þó hafa þessi ár, að ýmsu
leyti, orðið viðburðarík fyrir eyna.
Yfírborð eyjarinnar hefur tekið
örum breytingum og mótast af
vatni og vindi hraðar en menn ór-
aði fyrir. Þá hafa ýmsar lífverur
borist þangað og margar sest þar
að og teljast nú varanlegir þegnar
í vistkerfí Surtseyjar. Einstætt má
telja í sögu nýmyndaðrar eldeyjar,
að mjög nákvæmlega hefur verið
fylgst með þeim breytingum, sem
orðið hafa á jarðefnum og landmót-
un og allri framvindu lífríkis eyjar-
innar. Myndun eyjarinnar vakti
strax mikla athygli víða um heim.
Komu erlendir vísindamenn til þess
að fylgjast með gosinu og þróun
lífríkis eyjarinnar og unnu í sam-
vinnu við heimamenn. Það samstarf
hefur í nokkrum greinum haldist
áfram. Þessar rannsóknir hafa þótt
það sérstæðar, að þeirra er víða
minnst, og má segja, að varla sé
gefíð út það yfírlitsrit í jarðfræði
eða almennri vistfræði, að Surtseyj-
ar sé ekki getið. Áhugavert þykir
að kanna hvemig plöntur geta bor-
ist að nöktu landi og lagt það und-
ir sig. Til dæmis getur sú þekking
aukið skilning á því, hvemig land
var aftur numið af lífverum í lok
síðasta jökultíma, þegar ís hörfaði
af ýmsum svæðum á norðurslóðum
fyrir 10.000 árum og hvemig bæði
plöntur og dýr gátu flust að fjarlæg-
um eyjum svo sem íslandi eða Jan
Majen og numið bersvæði, sem voru
nýkomin undan jökli. Þannig hafa
rannsóknir á lífverum á Surtsey
fyrst og fremst fræðilegt gildi, en
auk þess kunna þær að hafa ha-
grænt gildi ef þar á staðnum má
læra, hvemig náttúran fer að því
að græða upp eyðiland og síðan
reyna að eftirlíkja og taka það til
fyrirmyndar í landgræðslustarfí.
Rannsóknaraðferðir
Reynt var frá upphafi að fylgjast
með því hvemig lífverur bærust til
Surtseyjar. Þannig var ströndin
könnuð til þess að skrá reka og
skoða þá plöntuhluta, sem bámst
sjóleiðina. Síðan var fylgst með
því, hvemig fræ og gró lægri
plantna berast með loftstraumum,
og auk þess var kannað, hvaða
þátt fluglar eiga í að bera fræ og
aðra plöntuhluta milli landsvæða.
Til þess að geta áætlað minnstu
vegalengd þessa flutnings þótti
nauðsynlegt að vita hvaða tegundir
byggju á nærliggjandi eyjum. Var
því lögð mikil vinna í að rannsaka
Sturla Friðriksson
„Með rannsóknum á
Surtsey hefur verið
unnt að fylgjast með
fyrstu þáttum í upp-
byggingu lífiríkis, sem
enn er mjög firumstætt
og stutt á veg komið í
þróun.
A þessum tíma hefiur
eyjan mótast mikið af
vindi og vatni. Þar má
segja, að æskublærinn
sé að hverfa af Surtsey
og eyjan sé að verða
myndugur þegn í Vest-
mannaeyjahópnum.“
gróður og skordýralíf í einstaka
eyjum.
Landnám lífvera á Surtsey hefur
síðan verið kannað ár frá ári. í
upphafi var sérhver planta sem hóf
að vaxa á eynni merkt og fundar-
staðurinn merktur inn á kort með
aðstoð loftljósmynda. Þegar plönt-
um fjölgaði þurfti að beita öðrum
mælingaraðferðum við að fá mat á
fjölda plantna og útbreiðslu þeirra.
Einnig hefur verið reynt að áætla
árlega framleiðslu gróðurs eyjar-
innar á ýmsum tímum.
Dreifingarleiðir
Ymsar strandplöntur hafa tekið
að vaxa ofan við ijöruborðið í Surts-
ey og auðsjáanlega þroskast upp
af sjóreknu sáði. Torfuhnausar hafa
fundist reknir þar í fjöru, sennilega
komnir frá nærliggjandi eyjum.
Jafnvel hafa fræ fundist áföst sjó-
reknum Pétursskipum. Fræ með
svifhárum og gró lægri plantna
berast með loftstraumum og hafa
oft fundist á Surtsey. Einnig hafa
fuglar borið fræ til eyjarinnar. Fræ
fundust í sarpi snjótittlinga og
gæsadriti en mávar tæta græna
sprota á nærliggjandi gróðursvæð-
um og bera í varpstöðvar á Surtsey.
Þannig munu um 2/3 hlutar æðri
plantna hafa borist þangað með
fuglum.
Landnám
Lífríki Surtseyjar hefur fram að
þessu verið afar frumstætt. Af
æðri plöntum hafa fundist um 25
tegundir eða að jafnaði ein ný teg-
und á ári. Sennilega verður teg-
undaaukningin ekki jafn ör á næstu
árum.
Útbreiðsla
Margt af því plöntusáði, sem
borist hefur til eyjarinnar, hefur
orðið upphaf að einstaklingum, sem
náð hafa nokkrum vexti. Tæpur
helmingur þeirra frumbyggja hafa
samt fallið í valinn, og nú vaxa
aðeins 17 tegundir á eynni. Um
ijórðungur tegunda hefur þraukað
sem einstæðar plöntur t.d. tún-
vingull og baldursbrá, en annar
fjórðungur frumheijanna hefur náð
þokkalegri fótfestu svo sem hunda-
súrur og vegaarfi. Eru nokkrir
þeirra nú í örum vexti og með mikla
útbreiðslu. Einkennilegt má telja,
að fjörukálið, sem var fyrsta æðri
plantan er óx á Surtsey, vex þar
ekki að staðaldri, þrátt fyrir það
forskot, sem tegundin hafði. Virð-
ast aðstæður því ekki nógu hag-
stæðar. Hins vegar gildir öðru máli
um fjöruarfa, sem nú er algengasta
tegundin, og hefur náð að breiðast
víða út um sandiorpið hraunið.
Fjöruarfinn er fjölær planta. Tekur
það hann þijú til fjögur ár að þrosk-
ast svo-að plantan fari að bera fræ.
En fræframleiðslan getur orðið
gríðarmikil og fer því einstaklingum
stigfjölgandi. Melgresi var önnur
frumbýlingstegundin, sem nam
land á Surtsey og er nú orðið allút-
breitt á eynni.
Myndun samfélags
Fyrir tíu árum sást fyrsti vísir
að myndun plöntusamfélags. Nú
vaxa þar saman í sandinum þijár
tegundir og mynda strandgróður.
Eru þar fjöruarfi, melgresi og blá-
lilja. Á öðrum stað ofan á sléttum
hraunfláka er að myndast annað
samfélag plantna sem borist hafa
með fuglum. Þar vex nú lang-
krækill og sjávarfitjungur ásamt
varpasveifgrasi og mynda gróður-
þekju á sléttri, og rakri klöppinni.
Þekja
Smám saman þekur gróður meira
af hinu nakta yfirborði eyjarinnar
og árleg aukning er að verða í fram-
leiðslu á lífrænum efnum.
Má áætla að 1—2% af yfirborði
sé þakið gróðri og árlega séu mynd-
Séð yfír fjöruarfagróður 4 suðurhluta hraunsins á Surtsey.

VOLVO
árgerð 1989 komin íil landsins
Frumsýning um helgina
mmm
• 0
imanumer:

Söludeild 685870 • Vericstaaðl:
......... m
673600 • VarahlutÍR 673900