Morgunblaðið - 19.12.1989, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 19. DESEMBER 1989
Fangelsismálastofiiun —
verkefni og framtíðarsteftia
Verkeftii o g framtíðarsteftia
eftir Harald
Johannessen
Frá 1978 og fram að síðustu
áramótum hiifði fangelsismáladeild
dómsmálaráðuneytisins með hönd-
um, meðal annarra verkefna, fulln-
ustu refsidóma, yfirstjórn á rekstri
fangelsa og Skilorðseftirlits ríkis-
ins, veitingu reynslulausna og af-
greiðslu tillagna um náðanir. Skil-
orðseftirlit ríkisins fór, allt fram að
síðustu áramótum, með umsjón og
eftirlit með þeim sem frestað var
ákæru gegn, dæmdir voru skilorð-
bundið og sættu eftirliti, og fengu
skilorðsbundna náðun eða reynslu-
lausn. Frá og með 1. janúar síðast-
liðnum var Skilorðseftirlit ríkisins
lagt niður og verkefni þess og fang-
elsismáladeildar dómsmálaráðu-
neytisins færð undir nýja stofnun,
Fangelsismálastofnun ríkisins, sem
sett var á fót með lögum nr.
48/1988, um fangelsi og fangavist.
Fyrirmyndir að stofnuninni sóttum
við til hliðstæðra stofnana á Norð-
urlöndunum og lagði þáverandi
dómsmálaráðherra, Jón Sigurðsson,
lagagrundvöllinn að Fangelsismála-
stofnun.
Hinn 20. apríl 1982 var sam-
þykkt á Alþingi svohljóðandi þings-
ályktun um fangelsismál:
„Alþingi ályktar að kjósa 7
manna nefnd til að gera heildarút-
tekt á fangelsismálum og endur-
skoða lög og reglur þar að Iútandi.
Á grundvelli þeirrar úttektar skal
nefndin skila áiiti jafnóðum og það
liggur fyrir er feli í sér:
1. Stöðu fangelsismála.
2. Tillögur um brýnar úrbætur.
3. Áætlun um æskilega framtíð-
arskipan fangélsismála.“
Síðar um vorið 1982 var svo skip-
að i nefndina. Hún sat á rökstólum
í 5 ár eða allt til 1987, en fátt kom
frá henni er snerti stöðu fangelsis-
mála, tillögur um brýnar úrbætur
eða áætlun um æskilega framtíðar-
skipan. Hins vegar var ýmsum áður
lögfestum og ólögfestum reglum
nú raðað skipulega í fmmvarps-
form. Þetta fmmvarp varð loks
útrætt 1988 og öðlaðist hin nýja
fangelsislöggjöf gildi þann 1. janúar
síðastliðinn.
Hlutverk
Faugelsismálastofiiunar
Meginhlutverk Fangelsismála-
stofnunar er skilgi-eint í 2. gr. lag-
anna, en þar er kveðið á um að
starfrækja skuli sérstaka fangelsis-
málastofnun til þess að sjá um fulln-
ustu refsidóma, annast félagslega
þjónustu við fanga og þá sem
frestað er ákæm gegn, dæmdir em
skilorðsbundið, fá skilorðsbundna
reynslulausn, náðun eða frestun
afplánunar, en það er jafnframt
hlutverk stofnunarinnar að annast
eftirlit með þeim. Þá hefur hún með
höndum daglega yfirstjórn á rekstri
fangelsanna, en dómsmálaráðherra
fer hins vegar með yfirstjóm allra
fangelsismála. Enn er verkefna-
skipting á milli þessara aðila nokk-
uð ómótuð. Hjá stofnuninni starfa
nú 9 starfsmenn, þar af 1 lögfræð-
ingur auk sjálfs mín, 1 afbrotafræð-
ingur, 1 sálfræðingur, 1 félagsráð-
gjafi og 3 sérhæfðir fulltrúar auk
ritara. Alls starfa hátt í 100 manns
beint eða óbeint við fangelsin í
landinu.
Fangelsismálastofnun hefur ver-
ið skipt upp í tvær deildir, annars
vegar fullnustudeild og hins vegar
félagsmáladeild. í grófum dráttum
má segja að þeir þættir er varða
fullnustu refsidóma, sem stofnun-
inni berast frá Hæstarétti íslands
og ríkissaksóknara, falli undir fulln-
ustudeildina, svo sem boðanir til
afplánunar, frestir og handtökur. í
athugasemdum við framvarpið yar
kveðið á um það að nauðsynlegt
þætti að auka félagslega þjónustu
við fanga, en félags-og sálfræði-
þjónusta er hinn meginþátturinn í
starfsemi Fangelsismálastofnunar
auk skilorðseftirlitsins. Þrátt fyrir
það starfar nú aðeins einn félags-
ráðgjafi við stofnunina og fer verk-
efnum hans stöðugt fjölgandi. Ljóst
er að ef uppfylla á markmið lag-
anna um að auka félagslega þjón-
ustu við fanga þá verður að fjölga
starfskröftum á því sviði. Gullin
loforð í lagatexta nægja ekki. Auk
félags- og sálfræðiþjónustu er það
verkefni í höndum félagsmáladeild-
ar að raða mönnum í fangelsin og
veita leyfi úr refsivistinni, en um
það gilda strangar reglur.
Fimm fangelsi
Eins og fyrr segir þá fer dóms-
málaráðherra með yfirstjórn fang-
elsismála.' Undir hann heyrir svo
Fangelsismálastofnun en undir
hana fimm fangelsi, þ.e.a.s. Hegn-
ingarhúsið við Skólavörðustíg,
Kópavogsfangelsið, sem er okkar
nýjasta fangelsi, Síðumúlafang-
elsið, Litla-Hraun og Kvíabryggja.
Þá em í notkun 6 pláss fyrir af-
plánunarfanga í fangageymslum
lögreglunnar á Akureyri. Ein álman
á lögreglustöðinni hefur verið lögð
undir þessa starfsemi og sérstakir
starfsmenn ráðnir til fangavörslu.
Dagleg stjórn og rekstur einstakra
fangelsa er í höndum forstöðu-
manna þeirra, en að öðra leyti en
að framan gi-einir heyrir fangelsið
í bæ. Alls höfum við á að skipa 105
plássum fyrir afplánunarfanga og
13-15 gæsluvarðhaldsfanga í Síðu-
múlafangelsinu.
Varðandi fjölda afplánunarfanga
skal þess getið að ísland á það sam-
eiginlegt með öðmm Evrópuríkjum
að föngum hefur fjölgað á undan-
förnum áram. Hér á landi hefur
þeim fjölgað frá því að vera 19 á
hvetja 100.000 íbúa árið 1971 og
í u.þ.b. 38 fanga árið 1988 eða um
helming á 17 árum. Mér sýnist
fangafjöldinn á yfirstandandi ári
ætla að verða enn meiri en árið
1988. Erlendur Baldursson afbrota-
fræðingur og deildarstjóri Fangels-
ismálastofnunar, sem rannsakað
hefur þessi mál sérstaklega, telur
meðal annars helstu skýringarnar
á auknum fangafjölda vera skilvirk-
ari löggæslu og refsifullnustu,
fjölgun dóma végna ölvunarakst-
urs, nytjastuldar og fíkniefnabrota,
en þó aðallega vegna fjölgunar
auðgunar- og skjalafalsdóma. Hins
nvegar er ekki um fjölgun að ræða
vegna manndrápa og. annarra
grófra ofbeldisbrota, svo og kyn-
ferðisbrota. Þrátt fyrir þetta er ís-
land í þriðja neðsta sæti miðað við
1. febrúar 1988 af aðildarlöndum
Evrópuráðsins hvað fangafjölda
snertir með um 41,3 fanga miðað
við 100.000 íbúa, en Norður-írland
er í efsta sæti með 125,2 fanga
miðað við 100.000 íbúa og Malta í
neðsta sæti með 19,7.
Á þessu ári yfirfylltust fangelsin
tvisvar sinnum. í fyrra skiptið í vor
og í seinna skiptið nú í haust. Öll
afplánunarfangelsin vöm fullskipuð
og í Hegningarhúsinu við Skóla-
vörðustíg, sem getur vistað 23
fanga, vom á tímabili skráðir 30
fangar. Skýringuna má að hluta til
rekja til fjölda gæsluvarðhalds-
fanga þar sem einangmn hafði ver-
ið aflétt og þeir því færðir úr Síðu-
múlafangelsinu og í Hegningar-
húsið. í dag er hér um að ræða 4
menn sem segja má að taki pláss
frá afplánunarföngum. Það er því
enn eitt vandamálið að vistarverar
em ekki til í Síðumúiafangelsinu
fyrir þessa aðila enn sem komið er
og því brýnt að úr verði bætt. Þá
eru í dag um 150 einstaklingar
boðaðir til afplánunar og nær boð-
unartíminn fram á mitt næsta ár.
Samt er ekki hægt að tala um að
menn neyðist til að bíða eftir að
afplána dóma sína. í flestum tilfell-
um fara dómþolar sjálfir fram á
að fresta afplánun.
Segja má að öll afplánunarfang-
i>. ÞORGRfMSSON & CO
Ármúla 29, Reykjavík, sími 38640
NOBELSVERÐLAUNIBOKMENNTUM 1989
Kunnasta bók Camilo José Cela
Paskval Dvarte
oghyskihaiis
í íslenskri þýðingu Kristíns R. Ólafssonar
Sænska akademían heftir veittspænska rithöfundinum Camilo José Cela
Nóbelsverðlaunin í bókmenntum 1989.
Vaka-Helgafell hefur gefið út víðlesnustu bók hans,
Paskval Dvarte og hyski hans, í meistaralegri þýðingu
hins orðhaga fréttamanns útvarpsins á Spáni, Krist-
ins R. Ólafssonar.
Bókin um Paskval Dvarte er mögnuð skáldsaga um
ævi ógæfumanns sem á í stöðugri baráttu við
umhverfi sitt og eigið innræti. Hann er illmenni og
öðlingur í senn. Þetta bókmenntaverk ber snilii hins
nýja Nóbelshöfundarglöggtvitni.
Skáldsagan um Paskval Dvarte fæstíbókaverslunum
um alltland.
Camllo José Cela og Krlstinn R. Ólafsson rœðast við
ó heimill skóldslns ð Mallorca haustið 1988.
VAKtó
ÍBB
HELGAFELL
Síðumúla 29
Sfml 6-88-300
Haraldur Johannessen
„Þrátt fyrir að frurn-
varp til fjárlaga ársins
1990 geri ráð fyrir um
260 milljón króna fram-
lagi til alls fangelsis-
kerfísins má halda því
fram að heildarstefiiu í
þessum málaflokki
skorti. Aætlun um
brýnar úrbætur og
æskilega skipan fang-
elsismála þarf að
ljúka.“
elsin séu í raun lokuð fangelsi, að
undanskildum hluta Kópavogsfang-
elsisins, en aðeins þar stunda út-
valdir fangar nám eða vinnu frá
fangelsinu. í hinum fangelsunum
er vinna annaðhvort stunduð innan
fangelsissvæðisins eða að vinnu er
ekki að fá. Það er eftirtektarvert
að af 105 afplánunarföngum eru
einungis 2 langtímafangar sem
stunda nú nám eða vinnu utan fang-
elsisins. Það sem af er þessu ári
hefur fjöldi þessara manna verið
ails sex.
Kópavogsfangelsið er aðallega
fyrir kvenfanga en eins og fyrr
sagði þá eru þar jafnframt vistaðir
karlfangar með langa dóma sem
em í námi eða að ljúka refsivist.
Við höfum sett fram þá reglu að
viðkomandi þurfi að hafa afplánað
að minnsta kosti eitt ár áður en
hann er færður úr einhveiju hinna
fangelsanna og í Kópavogsfang-
elsið. Að mínu viti þyrfti að auka
þennan þátt í refsifullnustu og
standa flest hinna Norðurlandanna
okkur framar í þessum efnum.
Hegningarhúsið við Skólavörðu-
stíg er um 115 ára gamalt. Vistar-
verarnar eru slíkar að varla er
sæmandi þjóð sem telur sig til vest-
rænna velferðarþjóðfélaga. Engin
aðstaða er þar til tómstundaiðkana
eða vinnu og fangar verða að mat-
ast inni í klefum sínum eða á gang-
inum. Annað vandræðabam okkar
er Síðumúlafangelsið, en menn
greinir nokkuð á um það hvort það
var byggt sem bílageymsla eða bíla-
þvottastöð fyrir lögregluna í
Reykjavík.
Ég held að það sé hins vegar nú
óumdeilt að ráða verður bót á húsa-
kosti Hegningarhússins og Síðu-
múlafangelsisins og væntanlega
leysast þau mál ekki fyrr en með
tiikomu annarra Tiúsakynna.
Auk framangreins vanda varð-
andi húsnæðismál fangelsanna ber
að nefna þann alvarlegasta. Hann
snertir þá afbrotamenn sem sökum
geðveiki verður eigi refsað og voru
alls ófærir á þeim tíma þegar þeir
frömdu afbrot til að stjórna gerðum
sínum og hljóta dóma sem kveða á
um það að vegna þessara ástæðna
skuli þeir sýknaðir af refsikröfu en
jafnframt dæmdir til að sæta ör-
uggri gæslu á viðeigandi hæli eða
stofnun. Hins vegar er engin slík
stofnun til hér á landi og nú era 3
menn vistaðir í fangelsum landsins,
þrátt fyrir að dómar þeirra kveði á
um vistun á viðeigandi hæli eða
stofnun. Hins vegar skortir laga-
heimild til vistunar þeirra í fangelsi
samkvæmt 3. gr. hinnar nýju fang-
elsisiöggjafar. Þá eru jafnframt
vistaðir í fangelsunum afplánunar-