Morgunblaðið - 19.12.1989, Blaðsíða 53

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 19. ÐESEMBER 1989
53
Þeir skiptast í tvo hópa, eins og
greinilega kemur í Ijós í spise-
kamesi, fátækari ölmusupilta er búa
við þröngan kost og ríkra manna
sveina. Nokkrir herramannssynir
bruna fram Undirgöngin í vesti með
parruk, og lemja skóhælum í gólf-
hellurnar. Jón biskup telur það and-
styggðar fordild er stafi af girnd
augnanna að sumir sveinar skuli
klæðast vesti og parruk. Fyrir þá
ölmususveina sem klæðast þannig
vill hann heimta tíu ríkisdala með-
lag, og telur forráðamenn geta gef-
ið þá eftir, því að hvítt, stutt parruk
kostar tíu til fjórtán ríkisdali utan-
iands!
Gangurinn undir suðurstúkunni
er þröngur, en er þeir koma upp
þrepin að myndarlegum dyraum-
búningi tekur víð, fögur kirkjan
við. Dómkirkjan er jafn ólík híbýlum
landsmanna og himneskur draumur
jarðvistinni. Ónnur eins víðátta er
ekki til innandyra á landinurnema
á Hólum. Kirkjan er 44 álnir að
lengd (25 m) og sautján álna há
(tæpir tíu m), og er svipuð á breidd-
ina og hæðina. Stærðfræðilegs
samræmis gætir líka í því að sjálf
hákirkjan er jafnlöng og kórinn með
skrúðhúsi og klukknaportið saman-
lögð. Inn í þessa víðáttu streymir
dagsljós um ótal glerglugga, og
þrjár ljósakrónur af messing, sú
stærsta með sextán liljur, hanga í
járnfestum niður úr tvöföldu tré-
verki þaksins. Loftið er hið innra
af langsúð en hið ytra af litaðri
reisifjöl. Tvennir máttarbitar
standa á sextán súlum eða innstöpl-
um og halda uppi háu þakinu. Þeir
tengjast í undurfögru tréverki við
útstöplana og hliðarskipin með
sperrum, skammbitum og dróttar-
umbúningi.
Er upp kemur ber fyrst fyrir
augu stól brytans í suðurstúkunni,
með forstól og pílárum, og þrjá
aðra setustóla. Þeir eru tómir eins
og aðrir bekkir og stólar því einung-
is skólamenn mæta til morgun-
söngs. Kirkjan er köld á veturna,
og það svo að nemendur veigra sér
við að sækja þangað söng og bæn-
ir; rektor og heyrari kvarta líka
yfir kuldanum og því að þurfa tvisv-
ar á dag að fara í hrollköldustu
vistarverurnar á biskupssetrinu,
kirkjuna og spisekamesið. Biskupar
geta gripið til þess ráðs er nemend-
ur tregðast við að mæta að banna
bryta að gefa þeim mat sem ekki
sækja söng og bænir í kirkju kvölds
og morgna.
Morgunsöngurinn er leifar af
tíðasöng kaþólskunnar. Sunginn er
á latínu þýskur lútherskur sálmur.
Skólasálmarnir sem kyijaðir eni við
morgun- og kvöldsöng eru fjórtán
talsins og fylgja vikudögunum.
Marga þeirra er að finna í íslensku
sálmabókinni frá 1589 og skóla-
sveinar syngja þá með sama tón
og hafður er við þá á íslensku.
Sungið er tvíraddað og sveinar fara
ýmist upp eða í bassa. Næst sálm-
unum tónar einn skólapiltur anti-
fónur, leiðir víxlsöng sem hinir
svara. Þá lesa sveinar góðar og
guðrækilegar latneskar bænir.
Augu Snorra reika um dómkirkj-
una á meðan munnurinn lofar Guð
á latínu. Uppi hanga myndir af bisk-
upum, ströngum, háæruverðugum
og Guði þóknanlegum, sem með
augnaráði sínu minna þann er á
horfir á skyldur, guðrækni, sóma
og góð fyrirheit. Skriftastóllinn við
altarið ætti líka að geta gefið
Snorra daglega áminningu um að
forðast aparí. Hann tekur meira
eftir fúanum í kirkjunni við morg-
unsöng heldur en við guðsþjón-
ustur. Við messugjörð fylla heilar
og hljóðgóðar klukkurnar húsið af
heilagleik og fólk streymir inn um
opna vængjahurðina. Við messu-
görð gengur Jón biskup í sinni
magt upp kirkjustéttina og sest í
biskupssæti fyrir sunnan kórdyrnar
og situr þar lokaður af frá sér minni
stórmennum í kórnum bak við tvær
smáhurðir sem í standa lyklar. Olaf-
ur Gíslason kirkjuprestur kemur úr
skrúðhúsinu bak við altarið, og Ijós-
ið flæðir inn um fimm glerglugga
í koparbrydduðum mæni kórsins og
aðra fimm á hvorri hlið, leikur við
krossinn, tímaglös á gylltri málaðri
töflu með skorið verk, olíumynd af
Kristí himnaför og fyllir hjartað.
Þegar prestur stígur í forgylltan
predikunarstól með himni yfir þá
sér sá er á hlýðir troðning og leiðir
til landsins helga þjáningar kyn-
slóðanna og friðþægingu Krists og
kemst óraveg frá fúanum í hákirkj-
unni, sem er mestur á innstöplum
og útstöplum, súð og máttarviðum.
Fyrning og fúi leyfa sér í fullkomnu
æðruleysi að éta þetta hús, og
munu éta staðinn allan áður en
Snorri deyr.
Á meðan skólasveinar rækta í
sér kristnina við morgunsöng í
kaldri kirkjunni opnar Skálholts-
bryti Skreiðarskemmuna, bisar við
þunga hurð á járnum með loku,
skrá og lykli. Hann telur út stort
hundrað af fiski og fær Jóni blinda,
barsmíðamanni staðarins, tii að
beija. Jón er í hópi þeirra karl-
manna á staðnum sem fá lægstu
útvigt af smjöri og fiski, fimmtán
merkur af smjöri og fimm fiska,
þótt þeim sem svo oft mundar stein-
sleggjuna við fiskasteininn • veiti
ekki af viðbitinu. Þeir karlar á
staðnum sem mest eru metnir fá
helmingi meiri útvigt í .smjöri og
fjórfalt meiri fisk en blindi
barsmíðamaðurinn. Vinnandi kven-
persónur í lægri flokki fá tíu merk-
ur smjörs og fimm til sjö fiska á
mánuði, en fullgildar vinnukonur
fá tuttugu merkur smjörs og fimm-
tán fiska.
Eftir morgunsöng ganga skóla-
sveinar alveg niður Löngugöng að
hurð á járnum með klinku sem opn-
ast inn í átta stafgólfa hús sem
nefnt er Borðstofa. Inni er langborð
með bekkjum sem ölmususveinarnir
matast við, en rektor, heyrari og
ríkismannapiltar setjast í sérstakt
tveggja stafgóifa spisekames sem
þiljað er af. Nóg er fyrir ölmusu-
sveina að vita af því að þeir fái
meiri og betri mat þótt þeir þurfi
ekki að horfa á þá eta. Þeir inni í
spisekamesinu fá heitan fisk eða
kjötrétt, og barinn fisk sem bryti
mældi út um morguninn, með
smjöri. Snorri er í þeim hópi fyrsta
árið. Ölmususveinar fá bara sína
föstu útmælingu af fiski og smjöri
og sýrublöndu að skola því með
niður. Um miðjan daginn fá þeir í
spisekamesinu íslenskt bakað
brauð, en öimususveinar ekkert.
Um kvöldið fá þeir í spisekamesinu
graut með mjólk með fiskinum og
smjörinu, en ölmususveinar eins og
um morguninn barinn fisk, smjör
og blöndu. En verði þeir alvarlega
veikir er betur gert við þá í mat. Á
tyllidögum fá þeir sem njóta ölmusu
kjöt og hálfan pott af mjólkurmat.
Annað' og þriðja árið fær Snorri
hálfa ölmusu, en eftir það tjáir bisk-
up Birni í Höfn að hann þurfi ekki
annað að gefa með Snorra syni
sínum en „bænir til Guðs um að
honum megi vel ganga í iðkun
góðra mennta, dyggða og dáða“.
Eftir morgunverð halda sveinar
með misþunga maga upp Löngu-
göng til Skólahússins. Skólahúsið
er ein stofa, öll undir súð með hellu-
þaki og stór, sjö stafgólfa. Hér
kenna konrektor og heyrari mjög
mislangt komnum nemendum. Á
föstum bekkjum við iaus borð, oft
krepptir af kulda, pæla nýsveinar
í gegnum latneska málfræði Donat-
usar og Melanchtons. Sígildar
námsbækur verða ekki úreltar.
Höfundur þeirrar fyrrnefndu, róm-
verski málfræðingurinn Ælius Don-
atus, var uppi um miðja fjórðu öld.
Miðað við Donatinn er bók Filippus-
ar Melanchtons ný af nálinni, en
höfundur hennar er frægur þýskur
siðbótarmaður. Sökum vöntunar á
skólabókum verða nemendur að
skrifa margar lexíurnar upp. Latín-
an er kennd með þýðingum ýmist
úr latínu eða yfir á latínu, og munn-
legum útleggingum. Rektor og
heyrari hafa sína trétöfluna hvor
að leiðbeina við.
Ölmusunemendur fá pappír hjá
biskupi eða skó. Mikill pappír fer í
að menntast, og innlendur fótabún-
aður slitnar hratt. Flestir ölmusu-
piltar láta skóna að heiman duga
frekar en að láta þjónustur biskups
sauma þá á sig, og þiggja pappír-
inn. Ein bók af venjulegum pappír
kostar fjóra fiska, en fínn skrif-
pappír er helmingi dýrari. í skóla-
stofunni er svo kalt að þeir eiga
erfitt með að sitja í kyrrlátri önn
og skrifa. Þeir hrista sig og lemja
í sig hita, en þyrstir af kuldakramp-
anum og drekka ómælt ískalt vatn,
fá sumir við það hita og leggjast
sjúkir í lengri eða skemmri tíma.
Við liggur að þeir sem verst þola
kuldann og einhæft fæðið koðni upp
af órækt. Skólapiltum er gjarnt til
þess að kvarta, sérstáklega þeim
sem eru af fyrirfólki og góðu vanir
heima, en sjálfur skólarektor lýsir
kvölum og leiðindum skólasveina
með þeim orðum, að miðað við þján-
ingar þeirra sé sumra ganga á
Brimarhólm lítilsverð.
Snorra sækist námið hægt, er
alls níu ár í skóla, en skólanámið
dróst jafnvel lengur ef nemendur
kunnu litla latínu og komu illa und-
irbúnir í skóla. Eftir árið er hann
í þrítugasta sæti í skólaröðum Skál-
holtsskóla, sjö nemar fyrir neðan
hann í latínukunnáttunni, og fjói-ir
nýliðar fyrir ofan hann. Veturinn
1725-1726 hækkar hann aðeins um
eitt sæti í skólaröðinni, verður sá
29., en tekur sig á veturinn eftir
og kemst upp í 23. sæti. Veturinn
1727-1728 reynist Snorri aftur
óhemju slappur og hækkar sig að-
eins um eitt sæti. Vorið 1728, eftir
fjögurra vetra nám, situr hann í
22. sæti og er sá fjórði í lægri bekk,
í hóp hinna óæðri inferíores. Sækist
námið hægt vegna þess
metur aparíið hærra en
armálin? Ýmsar aðrar skýringar eru
hugsanlegar. Lélegur aðbúnaður
dró mátt úr ölmusupiltum.
Undir vorið fá ölmusunemar
betra viðurværi til að þola erfiða
og langa reisu heim. Skóia Iýkur
um krossmessu á vori, 3. maí. Maí
kalla skólapiltar strákamánuð, því
að síðustu skóladagana er hætt að
gefa nótur og refsa með líkamlegu
straffi fyrir lélega frammistöðu,
ósæmilega munnræðu og annað
óskikki til orðs og æðis. Síðustu
dagamir eru því oft notaðir til þess-
að jafna ýmis met með myrkraleikn-
um „snorra", sem einnig er brúkað-
ur til að tugta til nýsveina á haust-
ip. Rektor, heyrari og biskup eru
fegnir að losna brátt við spennta
lambhrútana og láta sem þeir heyri
ekki þótt kynngimagnaður hávaði
berist úr Skólaskála sðustu dagana.
Snorrinn, sem skólasveinar grípa
til nokkrum sinnum á ári, getur því
í strákamánuði orðið hávaðasamari
og óheflaðri en ella.
Þeir sem standa fyrr snorranum
— þeir sterku sem elda grátt og
þurfa að ná sér niðri á sögusmettun
og leiðinda yrðlingum — tjalda með
vaðmálsbrekánum sínum fyrir
gluggana þétt, svo engin birta nái'
að skína inn. i myrkri er ekki hægt
að greina hver gerir hvað. í myrkri
hverfa vökul augun sem halda öllu •
í hemju. Þeir sem eru í árásarham
hefja leikinn með því að slá í rúmin
með höndunum og stappa í gólfið.
Ógnþrunginn takturinn hefur se-
fjandi áhrif og magnar andrúms-
loftið í dimmum skálanum. Einhver
forsprakkanna gehgur um og slær
eld og slekkur svo að fórnarlömbin
þekkist úr. Þá taka höggin að dynja
á ho.ldi sem tré. Húsið nötrar undan
dynkjunum, sem þjóna sama til-
gangi og trumbusláttur við aftökur,
auka sæluhroll þeirra sem eru
hólpnir og kæfa vein hinna ótta-
slegnu.
Snorrinn hleypir af nokkru af
innibyrgðri spennu vetrarins, og
skólasveinar halda í hópum heim í
dreifðar byggðir til að slæpast eða
•sinna bústangi.
að Snorri
skynsemd-

G
vuðrún Ásmundsdóttir leikkona er íslending-
um að góðu kunn. í bókinni Ég og lífið gefur hún
lesendum innsýn í margbrolið líf sitt þar sem skipst
hafa á gleði og sorg, sigrar og ósigrar, trú og efi.
Hún ræðir á opinskáan hátt um bernsku sína, ást,
hjónabönd, störf og list. Líf Guðrúnar er hlaðið
andstæðum og miðlar hún reynslu sinni af mikilli
einlægni og næmni.
Inga Huld Hákonardóttir hefur skrásett áhrifaríka
og heillandi sögu Guðrúnar Ásmundsdóttur af
miklu listfengi. Eg og lífið er einhver óvenjulegasta
æviminningabók sem komið hefur út á íslandi.
VAKtó
HELGAFELL
SlÐUMÚLA 29
SÍMI6-88-300