Morgunblaðið - 12.03.1991, Qupperneq 24

24
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 12. MARZ 1991
AF INNLENDUM
VETTVANGI
AGNES BRAGADÓTTIR
Sjálfstæðisfiokkurinn:
Nýr formaður, breyttir
tímar, ný vinnubrögð
TÍMAMÓTAFUNDI - sögulegum landsfundi Sjálfstæðisflokksins
og líkast til einum hinum harðvítugasta, lauk í Laugardalshöll
undir kl. 19 í fyrrakvöld og hafði þá ný forysta tekið við stjórnar-
taumunum í flokknum, með Davíð Oddsson sem „karlinn í brúnni“
og Friðrik Sophusson sem „fyrsta stýrimann". Sögulegur var fund-
urinn að sjálfsögðu fyrir þá sök að í fyrsta sinn í sögu flokksins
er formanni sem sækist eftir endurkjöri velt úr sessi og fundurinn
boðar ákveðin tímamót, vegna þess að 53,9% þeirra sjálfstæðis-
manna sem greiddu atkvæði í formannskjörinu studdu Davíð gegn
Þorsteini. Nú hefur verið gefið fordæmi, svo að hér eftir geta
formenn Sjálfstæðisflokksins ekki litið á það sem sjálfgefinn hlut
að þeim sé sætt, eins lengi og þeir kæra sig um að sitja sem for-
menn. Hér eftir getur enginn haft neitt við mótframboð að at-
huga. Það var’því alveg ljóst undir kvöld á sunnudag, að þótt
nýjum formanni væri ákaft fagnað og fráfarandi formaður fengi
einkar hlýlegar kveðjur, að gleðin var blandin trega í hugum
margra, aðrir voru alls ekki glaðir, heldur reiðir, bitrir og sárir,
enn aðrir voru uggandi um framtíðina - hvað biði þessa flokks
þegar horft væri til lengri tíma og hvernig innra starf flokksins
yrði þessar örfáu vikur fram að kosningum.
Davíð Oddsson gerði líkast til
út um slaginn um formannskjör
Sjálfstæðisflokksins með ræðu
sinni, sem hann flutti á landsfundi
flokksins eftir hádegi á laugardag,
en þó er ekkert hægt að fullyrða
þar um. Fram til þess tíma höfðu
skoðanir verið mjög skiptar um
hver úrslit yrðu í formannskjörinu
sem fram fór síðdegis á sunnudag.
Flestir töldu að hver sem úrslitin
yrðu, yrði sigurinn naumur, sem
og varð.
Hefðbundin fundarstörf fyrir
ofan garð og neðan
Ekki þarf að orðlengja, að þótt
ýmis málefni væru til umfjöllunar
á þessum 29. landsfundi Sjálfstæð-
isflokksins, samkvæmt dagskrá,
fór umræða um þau og afgreiðsla
einatt fyrir ofan garð og neðan
hjá þorra landsfundarfulltrúa. Að-
eins eitt mál var raunverulega á
dagskrá: Formannskjör milli þeirra
Þorsteins Pálssonar og Davíðs
Oddssonar. Það mál skyggði á öll
önnur, hvort sem var á göngum,í
hliðarherbergjum, hádegisverðar-
fundum, í aðalsal Laugardalshall-
arinnar eða á kvöldsamkomum
fulltrúanna.
Þó er alls ekki þar með sagt að
afköst þessa landsfundar hvað
varðar störf í málefnanefndum og
afgreiðslu ályktana um hin ólík-
ustu efni hafi verið eitthvað rýrari
en á öðrum slíkum fundum. Slík
störf voru einfaldlega unnin í kyrr-
þey og í algjörum skugga af máli
málanna - formannsslagnum.
Ræða Þorsteins
Eftir hálfvandræðaleg skemmti-
atriði fyrir setningu fundarins síð-
degis á fimmtudag, flutti Þorsteinn
Pálsson, formaður Sjálfstæðis-
flokkksins setningarræðu sína.
Ræðu hans hafði verið beðið með
óþreyju af stuðningsmönnum hans
og óttablandinni eftirvæntingu af
stuðningsmönnum Davíðs. Menn
voru sammála um að formaðurinn
hefði ákveðið tækifæri með ræðu
sinni til þess að skapa sér forskot
í kapphlaupinu um formennskuna
sem Davíð myndi reynast erfítt að
saxa á, og var þess vænst að hann
myndi nýta sér það tækifæri til
hins ýtrasta. Menn greinir á um
hvort honum tókst eins vel upp og
hann hafði efni til. Ræðan varði í
53 mínútur og varframan af í
hefðbundnum stíl, á þann veg að
formaðurinn rakti störf og gengi
Sjálfstæðisflokksins undanfama
sautján mánuði, auk þess sem hann
gagnrýndi harðlega störf og stefnu
núverandi ríkisstjórnar. Það var
ekki fyrr en undir lok ræðu sinnar
sem Þorsteinn Pálsson kom að því
sem allur landsfundurinn hafði
beðið eftir: Mótframboði Davíðs
Oddssonar.
Stuðningsmenn beggja voru
sammála um að þessi kafli ræðu
Þorsteins væri sá besti, en að öðru
leyti voru þeir ekki sammála um
það hversu vel Þorsteinn hefði náð
að hrífa fundinn með sér - hrífa
hann á sitt band. Þó er ljóst að
honum tókst ekki að skapa þá
undiröldu sem skilaði sér í stór-
auknum stuðningi við hann.
Þorsteinn átti augljóslega í erf-
iðleikum með að flytja þennan
kafla ræðu sinnar og reyna að
höfða til tilfinninga landsfundar-
fulltrúa, enda er það ekki hans
stíll sem ræðumaður að leggja
sjálfan sig á borðið.
Fögnuður landsfundarfulltrúa
við ræðulok formannsins segir sína
sögu um það hve málflutningur
hans risti djúpt eða grunnt í hugum
fulltrúa. Honum var sýnd full kurt-
eisi, menn risu úr sætum og klöpp-
uðu saman lófum, en lófatakið var
ekki kraftmikið og varði ekki mjög
lengi, á landsfundarmælikvarða,
það stóð í nákvæmlega 70 sekúnd-
ur.
Stuðningsmenn Þorsteins voru
mjög ánægðir með ræðu formanns
síns, og töldu hann hafa treyst sig
verulega í sessi, en stuðningsmenn
Davíðs voru sömuleiðis hæstán-
ægðir, og töldu að ótti þeirra við
áhrif af ræðunni hefði verið að
ástæðulausu.
Föstudagurinn langi
Ekki verður sagt að línur hafi
neitt skýrst þegar landsfundi var
fram haldið á föstudagsmorgun.
Báðar fylkingar voru kokhraustar
og helstu tálsmenn beggja töldu
sigurinn vísan. Óvissan og spennan
gerðu það að verkum að föstudag-
urinn varð afar langur og lýjandi
fyrir marga.
í stuðningsmannahópi Davíðs
voru meðal annarra þeir Ingimund-
ur Sigfússon í Heklu, séra Þórir
Stephensen, Vilhjálmur Þ. Vil-
hjálmsson, Magnús Þórðarson,
Baldur Guðlaugsson, Jón Steinar
Gunnlaugsson, Brynjólfur Bjarna-
son, forstjóri Granda, Gunnar
Ragnars, forstjóri Útgerðarfélags
Akureyrar, Hörður Sigurgestsson,
forstjóri Eimskips, Hannes Hólm-
steinn Gissurarson, Friðrik Frið-
riksson, Bjöm Bjamason og Ragn-
ar Halldórsson. Þeir voru sigurviss-
ir þegar á föstudagsmorgun og
töldu að þetta gæti vart farið nema
á einn veg: „Þeirra maður“ myndi
sigra.
En helstu talsmenn Þorsteins,
eins og Víglundur Þorsteinsson,
formaður Félags íslenskra iðnrek-
enda, Jónína Michaelsdóttir, Krist-
ján Ragnarsson, formaður Lands-
sambands íslenskra útvegsmanna,
Einar Oddur Kristjánsson, formað-
ur Vinnuveitendasambandsins,
Þórarinn V. Þórarinsson, fram-
kvæmdastjóri VSÍ, Jón Ingvars-
son, formaður Sölumiðstöðvar
hraðfrystihúsanna, Friðrik Páls-
son, forstjóri SH, Magnús Gunn-
arsson, forstjóri Sambands ís-
lenskra fískframleiðenda og Vil-
hjálmur Egilsson, framkvæmda-
stjóri Skrifstofu viðskiptalífsins
vom jafn sigurvissir og töldu úti-
lokað með öllu að Þorsteinn næði
ekki endurkjöri.
Óvissuatkvæðin mörg
Það var stór hluti landsfundar-
fulltrúa, sem ekki vildi gefa upp
hvorn frambjóðandann hann hygð-
ist styðja. ðvissan var því mikil
um hvor hefði betur og þrátt fyrir
harða sókn útsendara þeirra Þor-
steins og Davíðs hélt þessi hópur
ró sinni og svaraði þrýstingnum
eitthvað í þá veru að það yrði ekki
fyrr en í kjörklefanum sem lo-
kauppgjör við eigin samvisku færi
fram. Þessi óvissajók að sjálfsögðu
mjög á spennuna í loftinu og á
stundum var sem skera mætti and-
rúmsloftið.
Ræða Davíðs
Ræðu Davíðs var ekki síður beð-
ið með óþreyju og spennu, en ræðu
Þorsteins. Hann flutti sína ræðu
kl. 14 á laugardag og þá var þétt
setinn bekkurinn í Laugardalshöll.
Spennuþrungin þögnin í salnum
var sumum nær óbærileg og eru
litlar ýkjur að segja að það hefði
mátt heyra saumnál detta, þegar
Davíð hóf málflutning sinn. Ræðan
kom líkast til öllum á óvart. Hún
var ekki sú harða barátturæða,
sem magnaði upp múgsefjun í
kringum manninn sem sóttist eftir
æðstu metorðum innan Sjálfstæð-
isflokksins, heldur skírskotaði efni
hennar mjög sterklega til breiddar-
innar og í henni kvað við sterkan
sáttatón. Staðreynd sem kom
helstu talsmönnum fijálshyggju í
opna skjöldu og fulltrúum lands-
byggðarinnar skemmtilega á
óvart.
Sömu sögu er að segja af þeim
viðbrögðum sem landsfundurinn
sýndi ræðu Davíðs og Þorsteins.
Ekki er hægt að segja að nein
hrifningaralda hafi riðið yfir sal-
inn, en þó var klappað og hlegið
á ákveðnum stöðum, meðan hann
flutti ræðuna. Málflutningi Davíðs
var vel tekið: Fundarmenn risu úr
sætum og lófatak varði í um 40
sekúndur. Raunar hafði Þorsteinn
Pálsson það í hendi sér, þar sem
hann blasti við öllum fundinum
uppi á sviði við fundarstjómarborð-
ið, að ákveða hversu lengi lófatak-
ið varði. Að 40 sekúndum liðnum
hætti Þorsteinn einfaldlega að
klappa og settist aftur og salurinn
gerði slíkt hið sama, enda var fólk
enn í þeim stellingum fyrir kosn-
ingamar að lýsa afstöðu sinni og
tilfínningum af sem mestri hlé-
drægni.
Aftur vom deildar meiningar um
þýðingu og áhrif af ræðu Davíðs.
„Ágætis ræða varaformanns,"
sagði Vilhjálmur Egilsson. „Mér
fannst ræða formannsins góð á
fímmtudaginn,“ sagði Guðmundur
H. Garðarsson, þegar ég spurði
álits á ræðu Davíðs. Viðbrögð
stuðningsmanna Þorsteins við
ræðu Davíðs vom svo á einn veg
að segja má að þau hafí verið stöðl-
uð.
En stuðningsmenn Davíðs töldu
ræðuna hafa verið frábæra. „Mast-
erpiece", sagði Sverrir Hermanns-
son, bankastjóri Landsbankans, og
fleiri tóku í sama streng. En þeir
sem ekki vildu segja hvem þeir
ætluðu að styðja héldu sínum skoð-
unum fyrir sig, báðum fylkingum
til ama, og sögðust ætla að hugsa
málið - melta þetta með sér, enda
væri enn sólarhringur til stefnu.
Spennan í algleymingi
Sunnudagsmorgun hófust fund-
arstörf með umræðum og af-
greiðslu ályktana. Enn sem fyrr
var óvissan mikil og nánast útilok-
að að geta sér til um hver niður-
staðan í formannskjörinu yrði.
Stuðningsmenn Þorsteins höfðu
sig mikið í frammi þessar síðustu
klukkustundir og ræddu við full-
trúa en Davíð sást ekki á svæðinu.
Raunar er ekki öruggt að lokaátak
í kosningabaráttu stuðningsmanna
Þorsteins hafí borið þann árangur
sem sóst var eftir, því ég heyrði
fulltrúa utan af landi segja að það
hefði þveröfug áhrif á menn að sjá
fulltrúa allra helstu skammstafana
úr atvinnulífinu róa lífróður til
stuðnings formanninum.
Nýjum formanni ákaft fagnað
Þegar líða tók að hádegi fóru
þó æ fleiri að lýsa stuðningi sínum
óhikað við Davíð í samtölum milli
manna og þá fyrst örlaði á því sem
síðar átti eftir að koma í ljós. Nú
mátti skynja í hvaða átt straumur-
inn lá - til Davíðs. Fjölmargir voru
að gera upp hug sinn á síðustu
klukkustundunum og frá því kl.
13.30 til kl. 15, að formannskjörið
hófst má segja að stuðnings-
straumur til Davíðs hafi farið um
salinn. Sigur hans lá einhvern veg-
inn í loftinu. Þegar Friðrik Sophus-
son fundarstjóri kvaddi sér hljóðs
laust fyrir kl. 16 ogtilkynnti úrslit-
in — Davíð hafði farið með sigur
af hólmi - brutust út gífurleg
fagnaðarlæti meðal landsfundar-
fulltrúa, auðvitað einkum þeirra
733 sem greiddu honum atkvæði
sitt, en allir risu þó úr sætum og
fögnuðu. Það varð eiginlega
spennufall í salnum, þegar Davíð
hafði þakkað fyrir sig. Þegar Þor-
steinn hafði flutt sína kveðjuræðu,
var honum ákaft fagnað er hann
gekk þungum skrefum aftur í sal-
inn. Fjöldi manns var djúpt snort-
inn og kona sagði við mig með
tárin í augunum: „Hvernig gátum
við farið svona með góðan dreng?"
Varaformannsvandræði
Nú spurðu menn einfaldlega
„Og hvað svo? Hver á að verða
varaformaður og verður gefín lína
um hvern beri að kjósa?“
Vissulega var það gert, og ekki
samkvæmt neinni hefð, en það tók
tímann sinn, því hálfur annar tími
leið frá því að niðurstaða lá fyrir
í formannskjörinu, þar til Davíð
Oddsson, nýkjörinn formaður
Sjálfstæðisflokksins, kvaddi sér
hljóðs og gerði tillögu um að fund-
urinn kysi Friðrik Sophusson sem
varaformann, við dynjandi undir-
tektir fulltrúa. En það kom síðar
á daginn að dynurinn mikli í lófa-
takinu var ekki í samræmi við af-
stöðu yfír 300 landsfundarfulltrúa,
einkum utan af landi, sem höfðu
talið það nánast sjálfgefíð að vara-
formaðurinn yrði úr þeirra röðum
en ekki úr Reykjavík. Þeir ýmist
skiluðu auðu (98 seðlar) eða kusu
aðra. 24 fengu atkvæði í varaform-
annskjörinu, þar af fengu 21 færri
en 20 atkvæði. Einar Oddur Kristj-
ánsson hlaut 40 atkvæði, Sigríður
Anna Þórðardóttir hlaut 57 at-
kvæði og Friðrik Sophusson hlaut
998 atkvæði, eða 76,8% atkvæða.
Breiðust samstaða um Friðrik
Davíð gekk strax í að ræða við
forystumenn Sjálfstæðisflokksins
um varaformannsmálið, eftir að
hann hafði verið kjörinn formaður,
þar sem hann gat illmögulega haft
sig í frammi í því máli fyrr en nið-
urstaða var fengin í formannskjör-
inu. Hann spurði Þorstein Pálsson
hvort hann vildi gefa kost á sér
sem varaformaður, en Þorsteinn
þvertók fyrir það, jafnframt því
sem hann kvaðst ekki koma ná-
lægt því að velja varaformann-
skandídat.
Davíð hafði áður sagt að hann
teldi ekki óeðlilegt að varaformað-
ur flokksins yrði úr öðru kjördæmi
en Reykjavíkurkjördæmi og margir
landsfundarfulltrúar utan af landi
höfðu litið á þau orð sem hálfgild-
ingsloforð. Hið sanna er að engin
samstaða náðist um neinn þeirra
landsbyggðarfulltrúa sem höfyu
verið inni í myndinni og Davíð