Morgunblaðið - 12.03.1991, Blaðsíða 39

iftíu rn»n ot aTirumnrJiaH n\n a icn>r ir\am.jr
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 12. MARZ 1991
39
íslenskukennsla erlendis
eftir Úlfar Bragason
í nýlegu yfirlitsriti um norræn
fræði í Norður-Ameríku segir Marg-
aret Hayford O’Leary að málakunn-
átta sé besti mælikvarði á hversu
alvarlega stúdentar taki nám sitt í
þessari grein. Lögð sé höfuðáhersla
á málakennslu í náminu enda sé
þekking á erlendu tungumáli ekki
aðeins tæki við þýðingar heldur opni
hún sýn inn í ólíkan menningarheim,
annað samfélag, og veiti tækifæri
til samanburðar á tungumálum og
menningarháttum.
Norræna hefur lengi verið kennd
við marga háskóla víða um heim,
þó einkum í Norður-Evrópu, vegna
málsögu, málfræðisamanburðar og
forníslenskra bókmennta. Er þá
ýmist að hún hafí verið kennd sem
sérstök grein eins og á Norðurlönd-
um eða sem hluti af námi í þýsku,
ensku og öðrum norrænum málum
en íslensku. Oftar en ekki hefur
norrænunámið verið ótengt námi í
íslensku nútímamáli og engin sér-
stök áhersla lögð á tengslin þama
á milli. Nemendur hafa aðeins lært
að lesa fornbókmenntimar með sam-
ræmdri stafsetningu og framburði
og kunna skil á málfræði fornmáls-
ins án þess að til þess væri ætlast
að þeir settu sig inn í þróun íslenskr-
ar tungu og hefðu skilning á að
þeir væru að læra lifandi mál sem
hefði lítið breyst um aldir. Þótt norr-
ænunám við háskóla erlendis hafi
hvatt marga útlendinga til að læra
að tala íslensku til nokkurrar hlítar
hefur forníslenskan sakir þessarar
kennsluaðferðar verið æði mörgum
latína. Það hefur síðan valdið því
að erlendir kennarar og stúdentar í
íslenskum fræðum veigra sér við að
lesa bækur og greinar um fræði sín
á íslensku og íslenska er frábeðin á
alþjóðaþingum um þetta fræðasvið.
íslendingar eigi auðvitað erfitt með
að una því. Svo að dæmi sé tekið
til samanburðar þætti Englending-
um líklega fáheyrt ef erlendir Sha-
kespearefræðingar kynnu ekki allvel
nútímaensku.
Oft hefur verið á það bent að
eðlilegast væri að kenna nemendum
erlendis norrænu með íslenskum
nútímaframburði þar sem ekki væri
nógu vel vitað um framburð forn-
málsins en þó víst að hann var breyt-
ilegur eftir stað og tíma. En margir
hafa andmælt þessari skoðun með
sögulegum og þjóðernislegum rök-
um. Islenskur framburður hafi
breyst verulega í aldanna rás og
forníslenska sé aðeins ein norrænna
mállýskna. Með svipuðum rökum
vilja menn halda í samræmda staf-
setningu forna enda jafni nútíma-
stafsetning á miðaldatextum úr þeim
mun sem þó er á íslensku nútíma-
máli og fornmáli.
Hins vegar eru dæmi þess að er-
lendum stúdentum hafi verið kennt
nútímamál sem inngangur að námi
í fornmáli og -bókmenntum og
reynst vel. Væri sú kennsluleið lík-
lega heillavænlegust til að stúdent-
arnir áttuðu sig á að þeir væru að
læra lifandi tungu. A þann hátt
væru þeir hvattir til að verða meira
en stautfærir í málinu og læra að
tala það og skrifa. Jafnframt ættu
smám saman að hverfa þeir erfið-
leikar sem erlendir fræðimenn eiga
með nútímaíslensku og sú andstaða
sem þeir sýna henni oft.
íslenskt nútímamál hefur notið
vaxandi athygli erlendis á þessari
öld. Á því er að nokkru sú skýring
að samskipti þjóðarinnar við um-
heiminn hafa stóraukist, þó sérstak-
lega eftir seinni heimsstyrjöldina.
Útlendingum hefur því orðið ljósari
en áður sérstaða íslenskrar tungu,
gildi íslenskrar nútímamenningar og
sú einstaka samfélagsþróun sem hér
hefur orðið síðustu hundrað árin.
Margir erlendir fræðimenn og stúd-
entar hafa því fengið áhuga á ís-
landi nútímans þess vegna en ekki
vegna ógreinilegra hugmynda um
sögueyjuna eins og var títt.
Stöðugt fleiri stunda nám í ís-
lensku fyrir útlendinga hér við Há-
skólann og margir útlendingar læra
íslensku í málaskólum og námsflokk-
um. Bréfaskólinn býður nú upp á
nám I íslensku óg márgir útlendirig-
ar hér á landi og erlendis hafa not-
fært sér það. Norrænt sumarná-
mskeið í íslensku er haldið við Há-
skólann annað hvert ár og sækja
það um 30 stúdentar í hvert skipti.
Þá gangast heimspekideild og Stofn-
un Sigurðar Nordals nú árlega fyrir
alþjóðlegu sumarnámskeiði í ís-
lensku. Heimspekideild greiðir
kennsluna en stofnunin sér um allan
undirbúning og skipulag. Námskeið-
ið verður haldið í fimmta sinn á
þessu ári. Stendur það í fjórar vik-
ur. Málið er kennt í tveimur hópum
og teknir um 15 stúdentar í hvorn
hóp. Jafnframt eru fluttir fyrirlestr-
ar um íslenska menningu og samfé-
lag fyrir stúdentana og farið á sögu-
slóðir. Aðsóknin að alþjóðlega sum-
arnámskeiðinu er meiri en unnt er
að anna. Er aðkallandi að frekara
fé verði veitt til námskeiða fyrir út-
lendinga við Háskólann að sumarlagi
hvort heldur um er að ræða í ís-
lensku eða um Iand og þjóð.
Kennslu í nútímaíslensku við há-
skóla erlendis má skipta í þrjá
flokka. í fyrsta lagi eru á nokkrum
stöðum prófessorar og lektorar sem
hafa íslenskt mál og bókmenntir sem
aðalkennslugrein, í flestum tilfellum
er um íslendinga að ræða. í öðru
lagi eru nokkrir erlendir háskóla-
kennarar sem kenna íslensku ásamt
öðrum greinum. í þriðja og síðasta
lagi kenna íslendingar, oft stúdent-
ar, sem búsettir eru erlendis íslensku
í stundakennslu. Þá er rétt að minna
á að íslenska er kennd allvíða utan
háskóla í einkakennslu, námsflokk-
um og hjá íslandsvinafélögum. Einn-
ig er íslenskum börnum kennt mátíð
í almennum skólum, einkum á Norð-
urlöndum.
Erfitt er að gera sér fulla grein
fyrir kennslu í íslensku við háskóla
erlendis, þar sem ekki eru fastar
stöður í greininni, enda mjög breyti-
legt frá ári til árs hvort boðið er upp
á íslenskukennslu, hversu mikla,
hver kennir og við hvaða námsefni
er stuðst. Verður í því sambandi að
reiða sig á stopular upplýsingar frá
skólunum sjálfum eða kannanir. Þær
verða þó aldrei einhlítar þar sem
fýrst þarf að hafa haldgóða vitn-
eskju um þá skóla um víða veröld
sem annaðhvort hafa eða hugsan-
lega hafa einhvern tíma boðið upp
á íslenskukennslu og síðan afia svara
frá þeim um kennsluna en það reyn-
ist ekki alltaf auðvelt. Árið 1983
gerðu Jón Friðjónsson og Svavar
Sigmundsson könnun á kennslu í
forníslensku og nútímamáli erlendis.
Sendu þeir spurningalista til um 150
stofnana og svöruðu um 2A þeirra.
Þótt könnun þessi sé nokkurra ára
er ekkert sem bendir til þess að nið-
urstöður hennar, svo langt sem þær
ná, séu ekki enn að mestu íeyti í
fullu gildi; breytingarnar á kennslu-
framboði eru ekki það örar. Æski-
legt væri þó að gera slíka könnun
a.m.k. einu sinni á tíu ára fresti.
Samkvæmt könnun þeirra Jóns
og Svavars og öðrum þeim upplýs-
ingum sem þeir höfðu haldbærar var
nútímaíslenska kennd við 45 háskóla
víða um heim: þ.e.a.s. á Norðurlönd-
unum, Bretlandi, Þýskalandi, Holl-
andi, Frakklandi, Sviss, Spáni, ít-
alíu, Tékkóslóvakíu, Ungveijalandi,
Sovétríkjunum, Bandarikjunum,
Kanada, Ástralíu og Japan. Þá var
íslenskt nútímamál skylda fyrir þá
sem stunduðu norræn fræði við tólf
háskóla af þessum 45, þ. á m. átta
háskóla á Norðurlöndum, en val-
grein við 30. Annars staðar var hún
ekki reglulegur hluti af náminu.
Núna eru tíu íslendingar í fullu
starfi sem háskólakennarar í ís-
lensku við erlenda háskóla, einn í
Noregi, tveir í Svíþjóð, einn í Finn-
landi, Danmörku, Þýskalandi og
Bretlandi og þrír í Frakklandi. Tvær
stöður í íslensku við háskóla í Nor-
egi eru lausar og verða auglýstar
til umsóknar innan skamms. ís-
lenska ríkið styrkir kennslu í nútíma-
íslensku við tvo háskóla í Noregi og
Svíþjóð, einn í Finnlandi, Danmörku,
Þýskalandi og Bretlandi og þijá í
Frakklandi. Er um launaframlag og
bókastyrk að ræða. Jafnframt veitir
ríkið fé til árlegs kennarafundar
sendilektoranna. Á fjárlögum yfir-
staridandi árs ér varið til þessa liðar
Úlfar Bragason
„Ef Islendingar vilja
halda menningarlegri
reisn sinni hljóta þeir
að styrkja kennslu í ís-
lensku fyrir útlendinga
hvort sem það er hér á
landi eða annars stað-
ar.“
2.650.000,00 ísl. kr., þar af fara
l. 040.000,00 kr. til lektorsstöðu í
Lundúnum sem ríkið hefur skuld-
bundið sig til að greiða að hálfu.
Annars staðar er um óverulegan
kostnað að ræða. Á sínum tíma lagði
íslenska ríkið fram fé til að koma á
fót kennarastóli í íslensku við Man-
itobaháskóla. Sá skóli og Cornellhá-
skólinn í Bandaríkjunum fá árlega
nokkurn bókastyrk á fjárlögum. Á
þessu ári nemur styrkurínn
520.000,00 kr. handa báðum skólun-
um. Æskilegt væri að Norræna bók-
asafnið í París fengi sams konar
styrk til að bæta íslenskan bókakost
sinn. Þá hefur menntamálaráðuney-
tið undanfarið veitt árlega á annan
tug erlendra námsmanna styrk til
að stunda nám við Háskóla íslands.
Til þessara styrkja er varið
9.880.000,00 á ijáríögum fyrir 1991
sem er mun meira en á fyrra ári.
Má því búast við íjölgun styrkþega.
Flestir erlendu námsmannanna
nema íslensku eftir að hafa lagt að
því námi grunn heima fyrir og má
því skoða þessar styrkveitingar að
hluta sem stuðning við íslensku-
kennslu erlendis. Engu síður er vart
unnt að segja að íslenska ríkið verji
miklu fé til þessarar kennsíu, sérs-
taklega þegar tekið er tillit til þess
hversu rausnarlega ýmsar þjóðir
standa að kennslu sinna tungumála
við Háskóla íslands. Raunar má
búast við að íslendingar verði að
standa frekari straum af þeirri ís-
lenskukennslu erlendis sem nú er
stunduð á komandi árum enda á hún
sums staðar í vök að veijast vegna
aðhalds stjórnvalda í fjármálum, t.d.
í Noregi.
I reglugerð fyrir Stofnun Sigurðar
Nordals er kveðið á um að hún hafi
m. a. forgöngu um kennslu í íslensku
og íslenskum fræðum eriendis í sam-
vinnu við aðila innan Háskólans sem
utan og annist þjónustu við íslenska
sendikennara. Síðan stofnunin tók
til starfa í ársbyijun 1988 hefur hún
þó haft svo takmörkuð fjárráð að
stuðningi við kennslu í nútímaís-
lensku hefur ekki verið sinnt sem
skyldi. Stofnunin hefur þó reynt að
veita íslensku sendikennurunum
ýmsar upplýsingar um kennslugögn
varðandi mál, bókmenntir, sögu og
samfélag, haft forgöngu um og lagt
nokkuð fé af mörkum til námsefnis-
gerðar og styrkt og skipulagt sum-
arnámskeið í íslensku. Hins vegar
hefur stofnunin aðeins getað stutt
málaleitan þeirra sem hafa farið
fram á fjárstuðning við íslerisku-
kennslu erlendis í orði því að fjár-
framlag til þeirra mála heyrir undir
ráðuneytið.
Á ári hveiju berast nokkur erindi
frá erlendum aðilum sem fara fram
á stuðning íslendinga við íslensku-
kennslu í heimáiönddm sínum. Engri
stefnu hefur þó verið fylgt um
hvernig tekið skuli á slíkum erind-
um. Til að bæta úr því fól mennta-
málaráðuneytið Stofnun Sigurðar
Nordals á síðasta sumri að gera til-
lögur í samráði við heimspekideild
Háskólans um framtíðarstefnu um
stuðning íslenskra stjórnvalda við
kennslu í íslensku við háskóla er-
lendis. í þeim tillögum sem sam-
starfsnefnd stofnunarinnar og heim-
spekideildar mótaði er þó aðeins
fjallað um í hveiju stuðningurinn sé
fólginn, hveijir sinni kennslunni,
hvernig skuli fara með styrkbeiðnir
og hvaða atriði skuli hafa til hlið-
sjónar þegar ákveðinn er stuðningur
við íslenskukennsiu erlendis. I grein-
argerð er tekið fram að fyrst skuli
hlúa að þeirri kennslu sem fyrir er
áður en hafist er handa á nýjum
stöðum en ekki gerðar tillögur um
hvar þá skuli borið niður. Enda er
það ómögulegt fyrr en liggur fyrir
hveiju stjórnvöld vilja veija til þessa
málaflokks.
Fyrir rúmlega tveimur árum var
hafinn stuðningur við íslensku-
kennslu í Lyon á Frakklandi og í
haust hóf íslenskur lektor störf við'
Lundúnaháskóla með tilstyrk ís-
lenskra stjórnvalda eins og áður
sagði. Þá hefur verið ákveðið að
styðja kennslu í íslensku við háskól-
ann í Erlangen-Nurnberg í Þýska-
landi frá næsta hausti. En mikill
áhugi er á greininni þar í landi,
háskólinn vel staðsettur miðað við
þær breytingar sem orðið hafa í
landinu undanfarið ár og á staðnum
er kennari sem fullvel getur tekið
að sér kennsluna. Stofnun Sigurðar
Nordals mælti með þessum styrk
enda ekki óeðlilegt að bera niður í
Þýskalandi til að auka kennslu í
nútímaíslensku erlendis vegna
.fornra og nýrra menningartengsla
þess og Islands.
Á hveiju ári ver menntamálaráðu-
neytið allmiklu fé til kynningar á
íslenskri menningu í öðrum löndum.
Frumkvæðið að þessum kynningum
kemur þó oftast erlendis frá eins
og þegar um íslenskukennslu er að
ræða. Því miður hefur skort skilning
á því innanlands að nauðsynlegt er
að vinna að þessum málum stöðugt.
íslenskir sendikennarar og aðrir
kennarar sem gegna hliðstæðum
stöðum veita mörgum nemendum
tækifæri til að læra íslensku í hei-
malandi sínu, sem annars færu á
mis við það, og búa þá til frekara
náms hér á landi ef að því er stefnt
og þess kostur. Jafnframt vinna
þeir að margs konar menningar-
kynningu innan háskóla sem utan
hver á sínum stað. Úr hópi háskóla-
kennara og stúdenta koma jafnan
þeir sem ötulast hafa þýtt íslenskar
bókmenntir á eriend tungumál og
skrifað um íslenska menningu fyrir
landa sína. Stopular menningardag-
skrár, sem Islendingar hafa staðið
að erlendis, geta engan veginn kom-
ið í stað háskólakennslunnar og eru
í raun vart hugsanlegar án þess "
menningarstarfs sem unnið er innan
háskólanna. Þetta ómetanlega
fræðslu- og menningarstarf vill hins
vegar oft gleymast í skarkala og
auglýsingamennsku samtímans.
Gefur þó auga leið að betur er ekki
unnt að veija fé til menningarkynn-
ingar erlendis en að stuðla að ís-
lenskukennslu sem víðast.
Þá þarf að efla kennslu í íslensku
fyrir útlendinga við Háskóla íslands
enn frekar en gert hefur verið,
stuðla að námsefnisgerð og veita
fleiri útlendingum styrki til náms .
hér. Það er ánægjulegt að sam-
skipti Háskóians við erlenda háskóla
hafa vaxið og fleiri stúdentar koma
nú um tíma úr öðrum skólum til
náms hér fyrir tilstilli Nordplus-
kerfisins og samskiptasamninga.
Aukin samskipti ættu að verða til
þess að kennslufræðilegur og vísind-
alegur metnaður Háskólans eflist.
Um leið þætti fleiri stúdentum og
kennurum eftirsóknarverðara en
áður að dveljast hér við nám og störf
um tíma. Doktorsnám í íslenskum
fræðum við Háskólann ætti því að
verða álitlegur kostur erlendum
stúdentum.
Stjórnmálamenn tala sífellt um
nauðsyn á endurskipulagningu at-
vinnuveganna til að bæta lífskjör
og styrkja efnahagslegt sjálfstæði
þjóðarinnar og fjölmiðlar bergmála
þá. Minna er rætt um firringuna sem
hefur orsakast af fólksflutningum
innan lands á þessari öld. Menning-
arvitund íslensku þjóðarinnar er
meira og minna bundin horfnum
þjóðlífsháttum. Til þess að koma í
veg fyrir atgervisflótta úr landi er
ekki nóg að bæta lífskjör heldur
þarf- að efla menningarlega sjálfsvit-
und íslenskra bæjarbúa. Lifandi
umræða og áhugi á íslenskri menn-
ingu, stöðu hennar og gildi, og
kennsla og rannsóknir í íslenskum
fræðum er best til menningarlegrar
sóknar og varnar. Aðeins þjóð sem
veit hver hún er og hvert hún stefnir
getur veitt öðrum af menningu sinni
og mun ekki týnast í þjóðahafið.
Menning hverrar þjóðar grund-
vallast á tungumálinu og það er lyk-
ill útlendingum til að öðlast fullan
skilning á eðli hennar. Ef íslending-
ar vilja halda menningarlegri reisn
sinni hljóta þeir að styrkja kennslu
í íslensku fyrir útlendinga hvort sem
það er hér á landi eða annars stað-
ar. Útlendingar sem vilja skilja
menningu okkar til einhverrar hlítar
og jafnvel verða fullgildir aðilar í
íslensku samfélagi verða að læra að
tala, skrifa og skilja íslensku.
Höfundur er forstöðumaður
Stofnunar Sigurðar Nordals.
AD-KFUK
Fundurinn í kvöld fellur inn í
kristniboðsviku í Reykjavík á
Háaleitisbraut 58.
SAMBAND ISLENZKRA
•W*'/ KRISTNIBOÐSFÉLAGA
Kristniboðsvika
á Háaleitisbraut 58, 10.-17.
mars. Samkomurnar hefjast kl.
20.30. Nýr grundvöllur. Upp-
hafsorð: Margrét Jóhannesdótt-
ir. Kristniboðsþáttur: Kjellrun
Langdal. Söngur: Þórður Búa-
son. Hugleiðing: Sr. Guðmundur
Óli Ólafsson. Allir velkomnir.
Framhaldsnámskeið í jóga verð-
ur haldið helgina 15., 16. og 17.
mars fyrir alla þá sem stundað
hafa jóga. Kennari frú Paritosh
frá Kripaiu.
Upplýsingar og skráning í síma
611025, Linda og 83192, Helga.
K 1 ittli lUIIHTItS
SAMBAND (SLENZKRA
$l&ír KRISTNIBOÐSFÉLAGA
Kristniboðsvikan
Samkoma í Kristniboðssalnum,
Háaleitisbraut 58, i kvöld, kl.
20.30. Nýr grundvöllur. Upp-
hafsorð flytur Margrét Jóhann-
esdóttir. Kristniboðsþáttur í
umsjá Kjellrun Langdal. Þórður
Búason syngur einsöng. Ræðu-
maður séra Guðmundur Óli Óla-
son.
Allir hjartanlega velkomnir.
Samhliða svig SKRR
verður haldið laugardaginn 16.
mars i Bláfjöllum. Keppt verður
íflokkum 13-16 ára. Þátttökutil-
kynningar berist til Helgu í síma
620005 frá kl. 9.00-12.00 og í
síma 13169 á miðvikudagskvöld.
Fararstjórafundur verður hald-
inn í herbergi SKRR fimmtu-
dagskvöldið 14. mars kl. 20.30.
« s siss«i