Morgunblaðið - 20.12.1991, Page 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FOSTUDAGUR 20. DESEMBER 1991
Manngerðir hellar
_________Bækur_____________
Haraldur Sigurðsson
Árni Hjartarson, Guðmundur J.
Guðmundsson og Hallgerður
Gísladóttir: Manngerðir hellar á
Islandi.
Bókaútgáfa Menningarsjóðs
1991. 332 bls.
Manngerðir hellar hafa verið til
á íslandi að minnsta kosti frá lok-
um 12. aldar. í jarteinabók Þorláks
biskups helga, sem rituð mun hafa
verið 1199, er getið um nauta-
dauða, sem varð í Odda á Rangár-
völlum, þegar einn slíkur hellir
hrundi. Uxi einn mikill og góður
bjargaðist illa lemstraður einn úr
hrauninu fyrir ténað hins sæla
biskups, sem fékk að launum fimm
álna kerti. Hellir þessi hlýtur að
hafa verið gerður af mannahönd-
um. Jarðfræðilegar aðstæður
hindra gerð þeirra af náttúrunnar
völdum.
Um manngerða hella eða hella
sem hljóta að vera manngerðir er
allvíða getið í eldri heimildum,
t.a.m. í íittektum, vísitasíum,
Jarðabók Árna Magnússonar og
Páls Vídalíns að ónefndum sýslu-
og sóknalýsingum.
Mikil dulúð hefur lengi verið
bundin hellum á íslandi, ekki síst
hinum náttúrugerðu. Þeir voru
löngum bústaðir annarlegra vætta
og tröll bjuggu að jafnaði í hellum.
Þessa gætti að sjálfsögðu minna í
manngerðu hellunum, sem voru
heima við bæi og gengið var um
nærri daglega. Þó vildi það stund-
um til að kálfur eða köttur álpað-
ist inn í einhvem þeirra, og mátti
þá vona, að þeir kæmu út einhvers
staðar í fjarska, ef til vill í næstu
sveit. Það er líka athyglisvert við
þessa bæjahella, hve víða var bund-
in þeim trú á álfa, vættir og annan
ófögnuð. Mér sýnist að mest hafi
borið á þessu um hellana í Eyja-
ijallasveit og í Mýrdalnum.
Manngerðir hellar munu ekki
hafa þekkst á Norðurlöndum, en á
Bretlandseyjum, í Frakklandi og
víðar voru þeir algengir og eru
jafnvel enn, meira að segja sem
mannahýbýli, ef til vill helst handa
túristum til að býsnast yfir. Höf-
undar bókarinnar telja, að hellag-
erð hafi borist til landsins með
mönnum, sem höfðu spurnir af
slíkum vinnubrögðum á Irlandi eða
annars staðar í Vestur-Evrópu.
Mætti þá gera sér í hugarlund, að
fólk, sem flutti til landsins frá
Bretlandseyjum, ekki síst írlandi,
hafi flutt þessa tækni með sér
hingað. Er þá með nokkrum hætti
og nægum fyrirvörum ekki alveg
út í bláinn að tala um írabýli, og
ekki væri það með öllu ófróðlegt
að vita hvort íranöfnin (íraheiði
og írahvammur) í grennd við Efra-
hvolshella séu forn eða ekki til
komin fyrr en á þessari öld, þegar
farið var að rekja fyrirbrigði þetta
til papabyggða fyrir landnám.
Ýmsir hinna manngerðu hella eru
svo fornir, að þeir hafa verið gerð-
ir áður en núverandi jarðir urðu
sjálfstæð býli og bærinn þá tekið
nafn af hellunum, t.a.m. Hellar,
Hrólfsstaðahellir o.s.frv. Hellarnir
eru frá mismunandi tímum, sumir
mjög fornir, en aðrir gerðir fýrir
svo sem fimmtíu árum (á Ytri-Sól-
heimum).
Um síðustu aldamót var farið
að gefa manngerðu hellunum veru-
lega gaum. Það var Brynjúlfur
Jónsson frá Minnanúpi, sem þar
reið á vaðið og kannaði allmarga
þeirra. Hann gat líklega fyrstur
manna upp á því, að þeir væru
verk papa, sem getið er um í
Landnámu. Samtímis og síðar tók
Einar Benediktsson skáld upp
sama þráð. Hann kannaði allmarga
hella og þóttist finna þar óræk
merki um eldfornt helgihald og
forsögulegt landnám fyrir komu
norrænna manna. Síðan hafa ýms-
ir orðið til þess að halda sömu eða
svipuðum skoðunum á loft. Og eins
og stundum vill verða þykir mörg-
um sú hugmynd sennilegust, sem
íjærst er sanni. Matthías Þórð-
arson þjóðminjavörður kannaði
marga af þessum hellum á árunum
1917 og 1919, og niðurstaða hans
varð sú, að þar væru engar mark-
tækar íeifar er bentu til slíkrar
forneskju, og hin sama varð niður-
staða þremenninganna, sem rituðu
bók þá, sem hér er til umræðu.
Höfundarnir skilgreina mann-
gerða hella „sem göng eða hvelf-
ingar, sem enn hafa holað í hart
eða hálfhart berg“. Þar hafa menn
hýst búsmala sinn öldum saman
og jafnvel búið þar ef svo bar til.
Kunnastur þessa hella er sennilega
Laugarvatnshellir, þar sem búið
var um skeið á fyrri hluta aldarinn-
ar og fór ekki í eyði fyrr en 1922.
Oyggjandi heimildir um mannvist
er einnig að finna í Miklaholtshelli
í_ Hraungerðishreppi. í Jarðabók
Árna Magnússonar segir frá býli,
sem nefnist þá aðeins Hellir, að
það „taki nafn af því, að þar eru
engin bæjarhús ... og býr fólkið
í einum hraunhellir".
Hellarnir eru mjög misjafnir að
stærð. Sumir eru hálfgerðar skons-
ur, en stærstur mun vera Hellna-
hellir í Landsveit, nálægt 200 m2.
Ekki eru þeir síður misjafnir að
gerð. Sumir einfaldir og óbrotnir.
Árni Hjartarson, Hallgerður Gísladóttir og Guðmundur J. Guðmunds-
son.
í öðrum gætir þess meir, að bygg-
ingameistarinn reynir að skapa
þeim fagurt form með bogum og
hvelfingum, er stundum þóttu
minna á kirkjur. Þangað má ef til
vill rekja þá hugmynd í upphafi,
að mönnum kom það til hugar að
um guðshús væri að ræða. Gaman
væri að vita, hvort húsagerðarlist-
ar gætir fremur í hinum eldri hell-
um en yngri.
Mikið er um hvers konar ristur
og krot á veggjum hellanna. Flest-
ar þeirra virðast ungar að árum.
Þó hægt fari hefur eyðingin með
hjálp sauðkindarinnar leikið þessar
minjar grátt á mjúkum sandsteins-
veggjum. Sumt sem þótti sæmilega
skýrt fyrir sjötíu árum, þegar
Matthías Þórðarson var þar á ferð,
verður ekki lengur lesið. Meginefni
þessa krots er fangamörk, nöfn
og ártöl, en þar er líka að finna
stafafléttur, rúnir, búmörk, krossa
og jafnvel myndir.
í bók sinni segja höfundarnir frá
rannsóknum sem þeir hafa gert á
nokkurra ára bili. Birtar eru „upp-
mælingar, almennar lýsingar og
vangaveltur um 170 manngerða
hella, hellaleifar og horfna hella á
um 90 bæjum“ eins og höfundarn-
ir komast sjálfir að orði. Ef frá eru
taldir 4 norðlenskir hellar eru þeir
allir á svæðinu frá Ölfusi austur
að Mýrdalssandi. Þetta á sér að
vissu leyti eðlileg takmörk. Berg-
Q
Spennandi bók en
jafnframt upplýsandi
um ástandið á N.-írlandi.
Fjörlega skrifuð,
spennandi skáldsaga
eftir Leó E. Löve.
^ Norður-lrland • IRA
Spennandi skáldsaga
.<<? eftir Leó E. Löve.
M. sir, Jlí-
aöguna » me6 lausnmni ei'S
Úr blaðadómi um OFUREFLI eftir Leó E. Löve.
grunni landsins er nú einu sinni
þannig várið, að þar er helst færi
á að koma við slíkum byggingum.
Víða eru þykk lög af seti, gjósku
eða áfoki sem runnið er saman í
auðunninn sandstein. Hvergi er
fyrir hendi meira af slíku -
byggingarefni en einmitt á Suður-
landi, þó víðar sé það að finna í
minna mæli.
Hér virðist vera skipulega geng-
ið til verks og bókin öll rís á traust-
um grunni vandaðrar vinnu. Mæl-
ingunum fylgja grunnlínumyndir,
ef hellarnir voru í því ástandi að
því yrði komið við. Ristur og krot
eru sýnd með glöggum eftirmynd-
um. Myndir, svarthvítar og í litum,
eru frá mörgum hellanna, einkum
af inngangi og forskálum. Ég
sakna þess helst, hve höfundarnir
hafa gert sér lítið far um að ná
innimyndum úr hellunum sjálfum,
en þar er vafalaust hægara um
að tala en í að komast. Þar er
heldur ekki að vænta þeirra
skrautmynda, sem prýða suma
hraunhellana.
Eins og fyrr var að vikið hvílir
mikil dul yfir hellum almennt, og
þá ekki síður yfír manngerðu hell-
unum. Þeir hafa orðið uppspretta
ótal þjóðsagna og munnmæla.
Margt af sögum þessum hafa höf-
undarnir tekið upp í bók sína. Sum-
ar þeirra eru að vísu gamlir kunn-
ingjar, en aðrar eru prentaðar hér
í fyrsta sinn.
Allur frágangur af hálfu útgef-
anda og prentsmiðju er í góðu lagi,
og fáar prentvillur rakst ég á,
raunar við hraðari lestur. Þó vil
ég benda á eina villu. Á bls. 146
segir, að Ólafur Felixson frá
Ægissíðu hafi gerst leikstjóri í
Noregi. Þetta er ekki rétt. Hann
gerðist þar ritstjóri.
Að lokum finn ég ástæðu til
þess að árna hinum ungu fræði-
mönnum til hamingju með vel
gerða bók.
Sýning á
handgerð-
um höttum
SÝNING á handgerðum höttum
eftir Auði Svanhvíti Sigurðar-
dóttur verður opnuð í Galleríi
Sævars Karls að Bankastræti
9, föstudaginn 20. desember.
Auður Svanhvít er fatahönbnuð-
ur og stundaði nám í fataiðn við
Iðnskólann í Reykjavík 1987-1989,
en hélt síðan til London og útskrif-
aðist frá Uentral school of Fashion
1990. Hún nam hattagefð hjá
hattagerðarmeistara drottingar-
móður í London 1989-1990. Sýn-
ingin stendur til 11. janúar og er
opin á sama tfma og verzlunin.