Morgunblaðið - 20.12.1991, Blaðsíða 50

50 MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 20. DESEMBER 1991
hann, stúlkan, hann yrkir ljóð þar
til hann deyr með gulnaða fingur
einn daginn. Hann hét Jóhann
Gunnar. Og árið var 1906.
Hún, stúlkan, var dóttir hjónanna
Bjarna Sæmundssonar fiskifræð-
ings og Steinunnar Sveinsdóttur.
Hún ólst upp í Þingholtsstræti núm-
er fjórtán og var pabbastelpa, sam-
band hennar og vísindamannsins
ævinlega jafn dramatískt og slík
sambönd verða, einkenndist af ná-
kvæmni og smámunasemi vísinda-
mannsins og sjálfstæði frumburðar-
ins, elstu dótturinnar; hann skamm-
ar hana stundum upp á sportið fyr-
ir það sem ekki skiptir máli — en
elskar hana fyrir hitt... sem skipt-
ir máli.
Og hún fer í barnaskólann, stúlk-
an, og þar er einhvern tíma varpað
fyrriparti út í bekkinn:
Bömin á bekkjunum sitja
bókunum lesa í.
Og stúlkan botnar strax:
Fús væm þau að flytja
ef fengju þau ráðið því.
Skáldstúlkan, sem botnar fyrri-
parta, skottast kringum bæjartjörn-
ina næstu árin með fléttur sínar
brúnar en í skólanum er skriftar-
kennari sem trúir á mátt kvenna
til allra góðra hluta og hún segir:
Farðu ekki í kvennaskóla, farðu í
háskóla, settu upp hatt sem er eins
og stór og Landshöfðingjahúsið!
Hún setti met í Menntaskólanum
árið 1916, fékk hæstu einkunn sem
nokkru sinni hafði verið veitt, hún
setti met sem aldrei var slegið í
þáverandi einkunnaskala. Og var
árinu yngri en strákarnir. Ákveðið
er að hún skuli sigla. En hún kemst
ekki strax til Englands því það er
stríð í heiminum svo hún verður að
bíða fram til ársins 1919: England
í sárum stríðsins, auðnin, þögnin,
bíður stúlkunnar; England . . .
heimsveldið; en hún lætur það ekki
á sig fá, sumir skilja hana ekki,
sumir segja hún skilji ekki Shake-
speare, skilji ekki enskar bókmennt-
ir — en hún sannar hið gagnstæða,
hún verður senior student, forseti
nemendafélagsins, hún verður leið-
togi ungra kvenna í þessum skóla,
sem heitir Westfield og er rétt fyr-
ir utan London, leiðtogi þeirra á
þessum fyrstu árum eftir stríðið;
og þetta stríð var mikið stríð og
auðnin var mikil auðn; en hún er
fyrst, stúlkan. 0g hlustaði á Rak-
maninoff í Crystal Palace rétt eins
og Einar Ben: búmmbúmm, stríðs-
prelúdían í cís-moll, ópus þijú, núm-
er tvö.
Hún var fyrst íslenskra kvenna
að læra á Englandi. Hún var braut-
ryðjandi. Tók BA-próf fyrst íslend-
inga í enskum fræðum í Englandi
árið 1922. En brautryðjendanna er
einsemdin og einsemdinni fylgir
þjáningin. Og hún er mikil. Hvernig
er hún, tilhugsunin sú, að sigla með
eimskipinu út í stríðshrjáða álfuna,
sigla þangað og vita ekkert hvað
bíður manns, sigla burt — og sigr-
ast á öllum þeim erfiðleikum sem
álfan geymir; en síðan er það einsk-
is metið, það hjálpar ekki, það dug-
ar ekki, ekkert, nei, skilríkin virt
að vettugi á ættjörðinni.
Það er aðeins eitt til orð um þetta:
þjáningin.
Þetta er landið sem lítur svo á
að konan sé einskis nýt, lítur svo á
að það sem hún hafi fram að færa
sé óþarft, landið viti það sem það
þurfi að vita — og það þurfi ekki
konu til að segja því neitt fleira.
Og hún talaði stundum um þetta:
hún byijaði í stundakennslu í há-
skólanum 1923, síðan í Menntaskól
anum en fékk enga fasta stöðu svo
hún tók sig til, stúlkan sem hafði
lært á því stríðshijáða Englandi,
og fór út í Hafnarfjörð og leigði sér
herbergi og kenndi í Flensborg.
Hún, konan, andspænis aftur-
haldinu, andspænis þjóðfélaginu
sem þekkti ekki sinn vitjunartíma,
konan andspænis fortíðinni: konan
var nútíminn. Og það skildi þjóðfé-
lagið vitaskuld ekki. Hafnaði henni.
Vildi hana ekki. Og þriðji áratugur-
inn. Próflausir karlmenn sitja að
stöðum. Konunni er hafnað. Þetta
er sársaukafuilur áratugur: konan
missir þá sem hún elskar; þetta var
tíminn þegar ungt fólk dó úr berkl-
HVÍTIR HNAKKAPÚÐAR
- MIKIÐ ÚRVAL
Borgartúni 26,
sími (91) 622262
K#N€R
SKRIFSTOFUSTÓLUNN
VINNUR MEÐ ÞÉR
Aachen: Verö frá 16.340.-
Stálwi
SKÚLAGATA 61 • REYKJAVÍK
SÍMI 612987 • FAX 612981
frlnÞIÞ
í Kaupmannahöfn
FÆST
í BLAOASÖLUNNI
ÁJÁRNBRAUTA-
STÖÐINNI,
KASTRUPFLUGVELLI
OGÁRÁDHÚSTORGI
Anna Bjarnadótt-
ir — Minning
HUSGOGN
Fædd 11. júlí 1897
Dáin 9. desember 1991
Frú Steinunn Anna Bjarnadóttir
prestsfrú í Reykholti er látin í hárri
elli. Móðursystir mín var ætíð hluti
af tilveru okkar systkinanna sem
ólumst upp í Þingholtsstræti 14.
Frú Anna og séra Einar ásamt
börnum þeirra, Bjarna, Steinunni
Önnu og Guðmundi, hafa verið allt
frá barnæsku svo nátengd okkur
að í huga okkar var nánast um
sömu fjölskyldu að ræða. Vera okk-
ar í Reykholti á hveiju sumri og
dvöl Bjarna og Guðmundar á náms-
árunum í Þingholtsstrætinu hafði
þau áhrif, að í hugum okkar var
um einhvers konar stórfjölskyldu
að ræða, þær systur Anna og Krist-
ín móðir mín voru einnig mjög sam-
rýndar, aldar upp í menningaranda
þeim sem ríkti í foreldrahúsum hjá
Bjarna Sæmundssyni og Steinunni
Önnu Sveinsdóttur, og það var
ávallt tilhlökkunarefni þegar von
var á prestshjónunum í heimsókn.
Nánast á hveiju sumri var haldið
í Reykholt, og einhvern veginn var
staðurinn hluti af tilveru okkar, því
þarna vorum við ávallt eins og
heima hjá okkur, þó heimilishaldið
á prestsetrinu væri með nokkuð
öðrum hætti en við áttum að venj-
ast í Þingholtsstrætinu. Þarna var
öðruvísi staðfesta, ákveðinn virðu-
leiki og agi sem einhvern veginn
var öðruvísi heima. Frú Anna eða
Bubba eins og við kölluðum hana,
stjórnaði heimilishaldinu með festu,
dugnaði og virðuleika eins og henni
var einni lagið og séra Einar full-
komnaði heimilisbraginn með föð-
urlegri framkomu sinni, glettni og
ákveðinni ýtni á eiginkonu sína með
tillögum sínum í miðri máltíð um
efnivið í þá næstu. Ég held að í þau
fáu skipti sem ég heyrði Bubbu
hækka róminn var þegar umræð-
urnar í miðjum kræsingum gengu
út á næstu máltíð.
Aldrei mun gleymast sá andi sem
ríkti í presthúsinu í Reykholti. Her-
bergin hétu sínum nöfnum, kjallar-
inn átti sína leyndardóma, sum her-
bergin full af bóka- og blaðakössum
sem forvitnilegt var að horfa á og
jafnvel forvitnast í. Ein var sú vist-
arvera sem aldrei gleymist, en það
var búrið, sem ætíð var læst. En
stundum var unnt að anda að sér
þeirri sérstöku lykt sem þar ríkti,
sambland af alls kyns matarilmi,
sem gat kallað fram vatn í munn
unglingsins. Já, í huganum var
presthúsið ávallt höll þó eftir á að
hyggja hafi stofurnar eigi verið
stórar eða fullar af ptjáli.
Minningin um séra Einar við
skriftir með pípuna sína inná kont-
ór fullum af bókum, bókum sem
greinilega voru ekki til skrauts
heldur til lesturs, og ákveðin rödd
frú Önnu sem tilkynnti að háttatími
væri kominn. Og ávallt var komið
inn í svefnherbergið og kvöldbæn-
irnar lesnar saman, og næsta morg-
un beið okkar ávallt girnilegur
morgunmatur.
Minningin um Bubbu verður
ávallt tengd Reykholti, þar sem hún
réð ríkjum, en sannanlega nutum
við samvista við hana seinni árin
og sérstaklega minnist ég hennar
sem ferðafélaga á sólarströnd, þar
Verða þeir sem ekki lúta
allsherjarreglu gerðir
óvirkir?
Spádómarnir rætast
sem hún var á sinn hátt hrókur
alls fagnaðar og ekki í vandræðum
með að bjarga sér þó stundum
væri nokkuð umstang í kringum
hana, því hún hafði ákveðnar kröfur
og ófeimin við að stjórna umhverfi
sínu á jákvæðan og virðulegan hátt,
og öll tókum við þátt í þessu með
sérstakri ánægju.
Já, starfsaldur Önnu hefur verið
langur, kennarahæfileikar hennar
eru rómaðir eins og allir nemendur
hennar bera vitni um. Aldrei hef
ég áttað mig á því hvernig hún gat
bæði sinnt fullu kennarastarfi í
Reykholtsskóla ásamt húsmóður-
starfinu á prestsetrinu, því ávallt
var hún til staðar, þar sem hún átti
í raun að vera.
Síðustu árin hefur Anna notið
góðrar aðhlynningar barna sinna
og barnabarna. Avallt verið hress
í viðmóti þó elli kerling hafi tekið
sinn toll. Lokið er lífshlaupi konu
sem ógleymanleg verður í hugum
þeirra sem henni kynntust. Ég var
einn af þessum heppnu.
Minningin um Reykholt og fjöl-
skyldulífið þar gleymist aldrei, enda
hluti af því uppeldi sem við fengum
öll.við slíkt samneyti. Við fyllumst
öll einlægum söknuði við fráfall
slíkrar konu, því mannlífið hefur
auðgast að mun við kynnin.
Við systkinin Steinunn Ásta og
Þóra og fjölskyldur okkar kveðjum
Bubbu og sendum jafnframt inni-
legar samúðarkveðjur til barna og
barnabarna þeirra Reykholtshjóna.
Blessuð sé minning þeirra.
Bjarni Marteinsson
Stúlkan, lítil, hún er á gangi
ásamt föður sínum kringum Tjörn-
ina; og þau hitta Hannes Hafstein
— og ráðherrann er kátur enda
nýorðinn ráðherra og þeir taka ofan
hvor fyrir öðrum ráðherrann og vís-
indamaðurinn og stúlkan horfir á
þá kurteislega og feimnislega í ull-
arkápu sinni og hneigir sig fyrir
ráðherranum og gerir sinn honnör
fyrir honum og þá er öldin ennþá
afar ung, aðeins nokkurra ára. Við
skrásetjum þetta, löngulöngu
seinna, við skrásetjum þennan tíma
þegar öldin var ung, við festum
hann á blað: og hann lifnar, gamli
tíminn, þorpið við Tjörnina; þarna
var brunnur, þarna var kofi, þarna
bjuggu embættismenn, þarna
bjuggu fátæklingar, fólk sem lifði
á því að bera vatn í hús — þau
hétu Kristófer og Ástríður. Og
þarna er staðurinn þar sem kvikn-
aði í, þar sem strákar köstuðu eld-
spýtu í olíupoll við batteríið og það-
an barst reykurinn í óhemjulegum
norðanvindi. Þarna stóð húsið þar
sem skemmtanirnar og skrautsýn-
ingarnar voru haldnar, Fjalaköttur-
inn sjálfur, og barn lá í rúmi og fór
með ljóð:-Deyjandi barn. Og svo
brann bakaríið, brandlúðrar voru
þandir, ömurlegir brandlúðrar, vatn
sótt í læk, hraðfleygir neistar: Núna
brennur Guð og allir góðu englarn-
ir, segir stúlkan.
En í herbergi hennar logar lát-
únslampinn og skuggi hans er
sterkur, hann kemur í stað engils-
ins, skugginn, og undir skugganum
spilar hún fant og kasínu við fóstru
sína en á strætinu rekst hún á tón-
skáld með hrafnsvart hár og ást-
konu hans sem semur fegurstu
söngvana í bænum. Og börn borða
brúnan bijóstsykur úr kramarhús-
um, börn tína blóm af leiðunum í
kirkjugarðinum, hrekkja kýrnar í
Vatnsmýrinni en hræðast fyrsta
bílinn í bænum: kallinn sem keypti
hann var svo óheppinn að kaupa
handónýtan skijóð. Aumingja kall-
inn. Verður að ýta bílnum upp allar
brekkur, það skröltir herfilega í
honum, margir óttast hann, marga
dreymir að hann keyri yfir hvern
sem er, valti hálfan bæinn undir
sér og flýta sér þess vegna burt
þegar þeir sjá hann nálgast. En í
húsi stúlkunnar býr berklaveikt
skáld uppi á loftinu, hún talar við
um og þannig missti hún litlu syst-
ur sína og manninn sem henni var
kærastur.
En hún gefur sig ekki, hún fer
um landið, fer á hesti sínum yfir
Kjöl — og skrifar um það röð blaða-
greina, skrifar um landið og gróður-
inn og fjöllin sem virðast ævinlega
blá eins og hún orðaði það sjálf:
„í ljósbjarma fjarlægðar".
1930: Alþingishátíðin.
lOg þangað fara þau bæði og slá
upp segltjöldum sínum á þingvellin-
um — og þarna hittast þau og kynn-
ast, presturinn ungi ... og konan.
Hann hét Einar Guðnason. Þau fara
upp í Reykholt og þar búa þau í
fjörutíu ár og hún kennir ungu fólki
í héraðsskólanum. En tíminn reynd-
ist henni óhallkvæmur eins og áð-
ur, hún missti tvö böm skömmu
áður en penisilínið náði í Borgar-
fjörðinn.
En þijú lifðu.
Þau voru víða kunn að gestrisni,
rausnarskap, prestshjónin í Reyk-
holti, Einar og Anna, — og hjá
þeim gerðist alltaf eitthvað, ekki
bara það að kóngar og prinsar og
drottningar kæmu í heimsókn í
prestshúsið í funkisstílnum. Smá-
drengur hjá afa og ömmu hafði á
tilfinningunni að þau stjórnuðu
miklu af framvindunni, rás atburð-
anna — án þess að gera nokkurn
tíma vart við það.
Einn vinur minn, gamall nemandi
konunnar, sem þá var mjög róttæk-
ur, hefur lýst þessu fyrir mér: hún
var sterk, hún var svo mikil per-
sóna, konan, hún var kennari af
guðs náð, menn lærðu og hrifust í
skólanum við baðlaug Snorra — og
henni og Einari var alveg sama
þótt nemendurnir væru róttækir og
vildu gera byltingar, þau skildu það
allt þótt þau væru sjálf aldrei hlynnt
því að gera byltingar, heimspeki
þeirra var runnin upp úr húman-
ismanum, manngildinu og umburð-
arlyndinu, sem þessi öld hefur svo
oft saknað grátlega.
Þau voru alltaf þau.
Svo fluttu þau í bæinn, bjuggu
á Nesinu, hann dó í ársbyijun 1976.
Og árið er 1976: hún er sextíu
ára stúdent og Háskólabíó er þétt-
setið, þar eru þúsund manns, það
eru skólaslit í Menntaskólanum;
konan talar og fólkið hlustar; hún
er sjötíu og níu, hún gengur reffi-
lega að pontunni, hún talar blaða-
laust, hún segir brandara, hún
minnir á ungæðishátt árgangsins,
nýliðna giftingu, hún talar skipu-
lega og rausnarlega, hún talar
þannig að fólkið hlustar. Og ein-
hver spurði sjálfan sig: hefði hún
ekki mátt ná til fleira fólks í þessu
landi og leiðbeina því, þessi kona?
Og árið er 1986: hann verður
stúdent, drengurinn; og hún verður
sjötíu ára stúdent — og við skálum
fyrir því. Hann fer burt, hann fer
til Þýskalands, hún er ekkert ánægð
með það, gamla konan, hún hefur
sínar efasemdir um það, hún trúir
ekki á Þjóðveija. Og hafði ástæðu
til.
Myndin: stúlkan í kjól sín'um ljós-
um, augu hennar seiðandi og hár
hennar liðað og bylgjað; þetta er
myndin sem hapn ólst upp við,
drengurinn. Og það fór ekkert á
milli mála: þetta var heimskona.
Augun í hálfmöttu, dempuðu gler-
inu og brúnleitum rammanum: