Morgunblaðið - 20.12.1991, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ FOSTUDAGUR 20. DESEMBER 1991
Grimmur safnari
Bókmenntir
Einar Falur Ingólfsson
John Fowles: Safnarinn
Skáldsaga, 194 bls. Sigurður A.
Magnússon þýddi. Bjartur 1991.
„Ofbeldi og valdbeiting eru óverj-
andi. Ef ég beiti ofbeldi fer ég niðrá
sama plan og hann. Ég á við að
þá hafi ég enga eiginlega trú á
mætti skynseminnar, á samúð og
mannúð" (161).
Máttur skynseminnar, samúð og
mannúð eru fyrirbæri sem ekki fer
mikið fyrir í Safnaranum, skáldsögu
um taumlaust ofbeldi og valdbeit-
ingu eins og hún gerist andstyggi-
legust. Orðin hér að framan, um
mátt skynseminnar gagnvart of-
beldinu, koma frá Míröndu, efnileg-
um myndlistarnema og annarri að-
alpersónu sögunnar, sem skrifstof-
umaðurinn og fiðrildasafnarinn
Clegg heillast svo af að hann rænir
henni og heldur fanginni í kjallara
úti í sveit; sannfærður um að geta
á þann hátt sýnt henni fram á verð-
leika sína og fengið hana til að elska
sig.
John Fowles er einn þekktasti
rithöfundur Breta, en ein af bókum
hans hefur áður komið út í ís-
lenskri þýðingu, hin heillandi og
margræða Ástkona franska
lautinantsins. Safnarinn (The
Collector), sem kom út árið 1963,
er fyrsta skáldsaga hans og í henni
leikur Fowles sér með kunnuleg
stef bókmenntanna, svo sem saka-
málasöguna og gotneska rómantík,
en hann er sagður hafa brúað bil
á milli alþýðlegra verka og svokall-
aðrar hámenningar og hefur verið
stimlaður póst-módernisti fyrir vik-
ið.
BóEírTni er skipt í þijá hluta.
Fyrst segir Clegg frá því sem ger-
ist, hvernig hann hrífst af Míröndu,
rænir henni og samskiptum þeirra.
Þá fær Míranda orðið, hún sýnir
sömu atburði frá sínum sjónarhóli
og mikill munur er á frásögnunum;
á meðan Clegg framkvæmir í ein-
hvers konar sturlunarmóðu hluti
sem teljast rangir út frá ölium eðli-
legum gildum mannfélgsins og rétt-
lætir þá ætíð á sinn hátt, þá leitast
Míranda við að skilja gerðir Cleggs,
bæta hann, vekja samúð og fá hann
til að láta sig lausan. Á milli frá-
sagnanna takast hin ólíku gildi á.
Clegg hefur síðan orðið í lokakafl-
anum.
Safnarinn er að miklu leyti fijáls-
leg og írónísk endurvinnsla á Of-
viðrínu eftir Shakespeare. Þár segir
frá greifa sem er í útlegð á fallegri
eyju ásamt Míröndu dóttur sinni. Á
eyjunni var fyrir óskapnaðurinn
Kalíban. í fyrstu hafði greifinn
mmsm
GJÖF
sem gleöur....
BUXNAPRESSA

Hvítar - svartar - brúnar.
Verð kr. 9.900,- stgr.
Kalíban hjá sér en lét hann fara
þegar hann gerðist of nærgöngull
við Míröndu. Greifinn magnar upp
óveður sem sekkur nálægu skipi
og skolar áhöfninni á land á eyj-
unni. Þar á meðal er konungssonur-
inn Ferdínand, hann verður ást-
fanginn af Míröndu og þau enda í
hinu fullkomna ástarsambandi.
Ciegg kemur Míröndu fyrir í vel
útbúnum kjallara, þar eru bækur,
hljómplötur og fleira, en hann gefur
henni ekki upp sitt rétta nafn held-
ur kveðst heita Ferdínand. Flún
þekkir leikritið, býður við þessari
tilviljun nafnanna og kallar hann
Kajíban.
í „endurvinnslu" sinni lætur
Fowles Kalíban ekki missa nein
völd og hann snýr við öllu því sem
varðar kynlíf. í leikritinu er Kalíban
útskúfaður því hann girnist Mí-
röndu og lostinn er þar settur fram
sem eitt af náttúruöflunum sem
siðmenningin verður að hemja. í
Safnaranum kemur breskt stéttaó-
réttlæti í stað náttúrunnar og svo
er Clegg ekki kynofsamaður, hann
wmm H1
John Fowles
getur ekki nálgast Míröndu líkam-
lega heldur bara horft á hana.
Fowles leikur sér á ýmsan hátt
með rómantíkina. Míranda er dæmi-
gerð ung stúlka sem dreymir um
að verða ástfangin af manni, lifa
með honum og njóta með honum
ásta, líkamlegra jafnt sem and-
legra. Clegg hefur hins vegar aldrei
kynnst ást eða rómantískum ævin-
týrum. Skilningur hans á rómantík
er alls ekki tengdur kynlífi, og er
yfirleitt allur annar en viðgengst.
Rómantík er miklu frekar eitthvað
sem eignarrétturinn gefur, þ.e. að
eiga eitthvað fallegt útaf fyrir sig.
Clegg fullnægir rómantískum til-
hneigingum sínum með því að
geyma Míröndu - rétt eins og fiðr-
ildin sem eru klassískt mótív feg-
urðar - hann vill geta notið návist-
ar við hana einn manna, getað þef-
að af henni og í besta falli snert.
Þegar á líður koma síðan óhjá-
kvæmilega upp árekstar milli þess-
ara tveggja hugmyndaheima.
Verkið byggir mikið á hugmynd-
um um vald, stjórnun og raunsæi,
og birtist það meðal annars í ólíkum
hugmyndum Míröndu og Cleggs um
listina. Míranda er uppfull af ópers-
ónulegum hugmyndum og kenning-
um, og reynir meo þeim að hafa
áhrif á Clegg, en sér ekki að
kar.nski er hann einmitt í ástríðu
sinni og athöfnum hinn fullkomni
og einbeitti listamaður.
Þýðing Sigurðar A. Magnússonar
rennur ágætlega en á köflum vill
hans eigin stíll verða of áberandi,
til dæmis hvernig hann skeytir
smáorðum saman: fyrstístað, niðrá,
niðrað, áðuren, öðrusinni, eittsinn,
endaþótt. Öll þessi dæmi eru af
fyrstu síðu bókarinnar. Þá er bókin
skrifuð þannig að mikill munur er
á orðfæri Míröndu og Gleggs; hún
er menntuð og beitir málinu á flöl-
breytilegan hátt, er andstæða
Cleggs sem hefur mjög fátæklegan
og þröngan orðaforða; hann sækir
lýsingar og orðaleppa í hvers kyns
afþreyingarmiðla. Því skýtur
skökku við að sjá hann segja hluti
eins og: „Mét' fannst gaman að láta
hana bryðja mélin“ (70), „hugsun
hennar var einspora" (76), eða „Þér
ferst Flekkur að gelta“ (80). Stund-
um bregður fyrir þýðingarstíl: „Auk
þess setti ég renniloku innaná dyrn-
ar sem lágu að kjallaranum og líka
höfðu læsingu, svo ég yrði ekki
truflað.ur“ (14).
Safnarinn er vel skrifuð bók,
margþætt og ákaflega spennandi.
Ég kynntist sögunni á frummálinu
fyrir nokkrum árum og vissi því
fullkomnlega hvernig málin myndu
þróast, en samt var ég svo spennt-
ur við lesturinn - þrátt fyrir
óánægju með þýðinguna á köflum
- að ég varð að lesa um það; gleypa
í mig lýsingar textans. Það hljóta
að vera góð meðmæli með sögu.
Tuttugu og þijú ár með Megasi
Bókmenntir
Skafti Þ. Halldórsson
Megas: Textar.
Almenna bókafélagið. 1991.
Tíminn líður. Við sem bráðungir
sátum við skör meistarans fyrir
ekki svo löngu, að því er okkur
finnst, sjáum það allt í einu á prenti
að 23 ár eru liðin frá því að hann
tók að ögra vorri þjóð með kveð-
skap sínum og trúbadorsöng.
Magnús Þór Jónsson og kvæði hans
hafa í gegnum tíðina ekki alltaf
þótt stofustáss og prýði því að
Megas yrkir um það sem ekki má.
Þó er nú svo að sjá sem hann hafi
verið tekinn í nokkra sátt hin síð-
ustu ár og er það vel því að fá
skáld eru betur að því komin að á
þau sé hlustað.
Ég tel það til töluverðra tíðinda
að komið er út textasafn Megasar.
Raunar er það svo að flest í því
safnl hefur birst áður. Annaðhvort
í þremur textasöfnum trúbadorsins,
Megas I, Megas II og Megas (III):
kominn er fráleitt farinn, sem
komu út á árunum 1968-1973, eða
á plötuumslögum. Þó eru þarna
allnokkrir textar frá fyrri árum og
raunar nýrri sem ég minnist ekkí
að hafa séð á prenti fyrr.
Það ber að vara menn við því
að textar Megasar eru ekki venjuieg
ljóð. Þeir eiga líf sitt að verulegu
leyti undir lagi og mótast af þörfum
laglínunnar. Þess vegna er mikið
um endurtekningar, viðlög og kóra
í kvæðum Megasar.
Segja má að Megas hafi á sínum
tíma átt töluverðan þátt í því að
bijóta upp íslenskt ljóðmál sem var
að mörgu leyti full bóklegt. Ég
hygg raunar að þessi þáttur skáld-
skapar hans hafi haft veruleg áhrif
á yngri skáld og orðið til þess m.a.
að hann öðlaðist meistaranafnbót.
Málfarstilraunir Megasar beinast
að flestum sviðum málsins og hann
reynir með ýmsu móti að bijóta upp
ljóðmálið. Þetta er gert með furðu-
legum líkingum: „en amma hún er
dýr í rekstri / og rafknúin sjálfvirk
með IBM“ (bls. 36) eða með alls
konar óhátíðlegu máli, jafnvel mál-
fari sem meðvitað ögrar viðteknum
gildum: „Sauðdrukkinn úti í hrauni
lá Hallgrímsson Jónas / og hraut
eins og sögunarverksmiðja í Brasil-
íu“ (bls. 50). Algengt er að Megas
bregði fyrir sig unglingaslangri og
komi því jafnvel fyrir þar sem það
á ekki beinlínis heima eins og þegar
hann lætur þá Ingólf og Hjörleif
segja: „alveg drulla-klistrað" (bls.
92) við komuna hingað til lands.
Þá notar hann gjarnan erlendar
slettur: „Droppaðu nojunni vinan /
og veitu soldið pós“ (bls. 243) er
ekki beinlínis gullaldarmál en það
nálgast málfar ákveðins hluta al-
þýðu. Megas leyfir sér jafnvel að
senda málfræðireglur veg allrar
veraldar eins og þegar ort er um
ungfrú Reykjavík: „það er þessi
dama hún er ekki hægt“ (bls. 328).
Annað einkenni á ljóðmáli Meg-
asar er leikur hans að ýmsum klisj-
um úr fjölmiðlamáli sem hann að-
hæfir ljóðmáli sínu oft út frá háðsku
sjónarhorni: „Launaþrællinn hnígur
niður lafmóður með ægilegan
sting / og lánskjaravísitalan hverf-
ur út við sjóndeildarhring“ (bls.
187) segir í kvæðinu Svo skal böl
bæta. Ofarlega er einnig í minni
„stórsóknarfórn" (bls. 137) Gvend-
ar jaka.
I upphafi ferils síns reis Megas
með öldu æskulýðsróttækni ’68-
kynslóðarinnar. Éfni kvæða hans
túlkaði hugsjónir hennar, samfé-
lagslega gagnrýni og vandamál.
Þegar aldan sú hneig fann Megas
sig í félagslegu tómarúmi. Að þessu
víkur hann í kvæðinu Veðurlag (bls.
347):
Það saxast heldur á sextíuogátta gengið
og sjálfur meistarinn fór fyrir lítið í beinni
við tókum mið af Transylvaníu svo lengi
að tárin sem fljúga verða varla mikið hreinni
en minningin sem geymir góða drengi
miðlar þrótti og von í vankaðan flokk
Þótt ekki hafi orðið verulegar
stökkbreytingar á kveðskap Megas-
ar hefur mér virst kvæðin verða ögn
sjálfhverfari og innhverfari með
tímanum — en þannig er víst tíðar-
andinn nú um stundir.
Megineinkenni á kveðskap Meg-
asar er háðið og ljóðheimur hans
Einar Farestveit&Co.hf.
Borgartúni 28, simi 622901.
LM 4 stoppar vW dymar
■i imm
Er Evrópubandalagið
með járntennur?
Spádómarnir rætast
er oftast hæðin og paródísk afhjúp-
un á ýmsum krókum tilverunnar. í
þeim tilgangi eru margar grát-
fyndnar sögur sagðar í kvæðunum.
Ljóðsjálfið er þá að vanda andhetja,
einhver tilbúin persóna sem gjarnan
er lítilmagni, dreginn upp úr ein-
hveijum menriingarkima til að vitna
í gegnum skáldið. Ljóðsviðið er að
jafnaði borgin og þó einkum dekkri
hliðar hennar. I því umhverfi er lík-
legt að við rekumst á kunnustu
persónur Megasar, plastpokamann-'
inn, krókódílámanninn, Hvassaleit-
isdónann, Grísalappalísu eða jafnvel
fatlafólið.
En viðfangsefni Megasar eru
einnig annars konar. Hann er leit-
andi sál og því rekumst við oft á
sjálfskryfjandi ljóð í nihiliskum
anda og þegar best lætur hugljúf
ástarljóð. En þau eru varla venjuleg
frekar en annað sem frá Megasi
berst. I hans blíðasta ástarljóði,
Fílahirðinum frá Súrín, eru ávext-
irnir sannarlega forboðnir (bls.
282):
Og hvílíkt regindjúp það var og ótrúlegt sem
opnaðist
mér í augunum svörtu svo fullt af framandi
blíðu
þegar ég leit til þín heillaður og hðndin mín
brá á leik
í hárinu þínu svo biksvörtu og striðu
ég var bara að leita að ævintýrum einn enn
sem kemur og fer
Magnús Þór Jónsson, Megas.
við voram ejnsog fiðrildi í nóttinni mjúku
dimmu
en hörundið þitt brúna það var mýkra en
allt sem er mjúkt
og mig hafði aldrei órað fyrir neinu svo
grimmu
Textar Megasar er þykk bók,
353 síður. Þar eru allar helstu perl-
ur Megasar saman komnar. Bókin
er myndskreytt með ljósmyndum
af listamanninum og teikningum
eftir skáldið sem áður hafa birst í
fyrri textabókum þess. Unnendum
ljóða Megasar er bók þessi mikill
hvalreki.
Martin og Viktoría
Bókmenntir
Sigurður Haukur Guðjónsson
Höfundur: Klaus Lynggaard.
Þýðing: Hilmar Hilmarsson.
Kápa: Guðjón Eggertsson.
Setning og umbrot: HH, Mál og
menning.
Prentverk: G. Ben. prentstofa
hf.
Útgefandi: Mál og menning.
Skáld spurði mig um daginn:
Er það virkilega rétt, að bókmennt-
ir fyrir unglinga séu aðeins ómerki-
legt hnoð, lágkúra? Ég gat með
góðri samvizku neitað, hafði Iesið
marga góða bókina þetta haustið
eftir íslenzka höfunda, en enga
þýdda. Hefði þessi verið lesin, þá
hefði mér orðið erfíðara um svör.
Mér leið við lesturinn eins og á
dönsku veitingahúsi eitt sinn er ég
hafði beðið um lambakjöt, ætlaði
að kanna, hví slíkt væri ekki í
hávegum hjá dönskum. Slepjunni
verður ekki með orðum lýst, ég
kúgaðist og skildi.
Já, hér er bók með öllu þessu
norræna kjaftæði, sem einkenna
átti bókmenntir um tíma, en ég
hélt að allir væru hættir að eyða
bleki í. Allavega sá ég eftir papp-
írnum: Drottinn minn, 260 síður!
Höfundur kann vissulega sitt
fag, hann er léttur og fyndinn, á
stundum meinhnyttinn. En það er
engu líkara en hann haldi, að kenn-
arinn sem gægist yfir öxl hans sé
Sigmund gamli Freud, viti ekki að
karlinn er löngu dauður.
Aðalpersónur sögunnar eru"
tvær: Martin og Viktoría. Martin
er gæðastrákur. Umhverfi hans
nöturlegt skúmaskot, með þeim
einkennum sem slíku fylgir. Hon-
um líður illa. Kynnist Viktoríu,
telpu úr hinum fínni heimi í heila-
búi danskra. Þau eiga að vera
andstæður, en eru það í raun ekki.
Strákurinn er jafnt í vímu á sviðun-
um báðum, aðeins í annarri mynd.
Skáldskapur, nei, miklu fremur
gamlar, snjáðar ljósmyndir.
Þýðing Hilmars er lipur og góð,
og hvílíka þolinmæði hlýtur þessi
maður ekki að hafa.
Frágangur allur er útgáfunni til
sóma, eins og vant er. En valið!
Skil það ekki. Sölubók fyrir van-
þroska unglinga, — það er öruggt,
það eru ekki aðeins gamlar kerl-
ingar ggjjjgjggg sólgnar í danska
rómana, danskt klám.