Morgunblaðið - 20.12.1991, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 20. DESEMBER 1991
AF ERLENDUM VETTVANGI
eftir ANTHONY HAZLITT HEARD
Suður-Afríka:
Fyrstu skrefin stigin
á leiðinni til lýðræðis
í FYRSTA sinn í blóðugri og ófriðlegri sögu Suður-Afríku hafa
nú verið stigin þar fyrstu skrefin í átt til raunverulegs lýðræð-
is. Hið ótrúlega hefur gerzt. Allir aðilar í þessu 40 milljóna
þjóðfélagi margra tungumála og margra menningarhópa hafa
skuldbundið sig til að tryggja lýðræði í framtíðinni, að undan-
skildum þeim allra róttækustu. En hugsanlegt er að jafnvel
þessir róttæku hópar til hægri og vinstri gangi til liðs við bar-
áttuna fyrir lýðræði.
Leiðin framundan verður
mörkuð ofbeldi - því ofbeldi er
nánast allsstaðar nálægt í þessu
landi heillandi fegurðar og harðn-
eskju. En undirstaða hefur verið
lögð sem gefur tilefni til veru-
legrar bjartsýni.
Astæðan er fyrst og fremst sú
að undirbúningsviðræður milli
allra aðila um samningu nýrrar
stjórnarskrár hafa verið hnökra-
litlar og farið vel af stað.
Bráðabirgðastjórn á næsta
leiti?
í viðræðum sem fram fóru í
lok nóvember var undirbúinn
jarðvegurinn fyrir svonefnda ráð-
stefnu um lýðræði í Suður-Afr-
íku, eða Codesa (Conference for
a Democratic South Africa).
Næsta skrefíð verður fyrsta alls-
heijarsamkoma Codesa, sem
haldin verður dagana 20. og 21.
desember í nágrenni Jóhannesar-
borgar - aðeins nokkrum vikum
síðar en áætlað hafði verið. Sú
ráðstefna gæti fljótlega leitt til
myndunar bráðabirgðastjómar,
og til nýrrar lýðræðislegrar
stjórnarskrár.
Það er ástæða fyrir því að
lausn er aðkallandi, og ástæðan
er nokkuð kaldhæðnisleg.
í stuttu máli sagt er umheim-
urinn að gleyma Suður-Afríku.
Það felur í sér að nauðsynlegur
alþjóða fjárhagsstuðningur við
þessa tilraun til að koma á lýð-
ræði getur brugðizt.
Meðan tilefnislaus harðneskja
kynþáttaaðskilnaðarstefnunnar,
apartheid, blasti við umheiminum
í mánnsaldur eða meir kom ekki
til greina að Suður-Afríka
gleymdist.
Þó stundum bærúst litlar frétt-
ir frá Suður-Afríku, að hluta
vegna þrúgandi ritskoðunar
minnihlutastjómar Afrikaner-
þjóðernissinna, blossuðu stöðugt
upp átök sem minntu á óörugga
tilvist landsins. Átökin eru vel
kunn — atvik á borð við skothríð-
ina í Sharpeville (1960), upp-
reisnina í Soweto (1976), og það
mannskæða neyðarástand sem
ríkti frá miðjum níunda áratugn-
um.
Andstaða blökkumanna gegn
stjórn hvítra átti stærstan þátt í
því að Pieter W. Botha fyrrum
forseti missti tökin á stjóminni
og ný ríkisstjóm Frederiks W.
de Klerks varð að leita Ieiða til
málamiðlunar undir stöðugum
þrýstingi vegna erlendrar andúð-
ar og refsiaðgerða.
Áhrifin frá Austur-Evrópu
Aðalhvatinn að ákvörðun
stjórnarinnar í Pretoríu um að
viðurkenna rétt svartra andófs-
manna, og jafnvel kommúnista,
var frelsisbarátta ríkjanna í
Austur-Evrópu. De Klerk forseti
taldi að kommúnisminn væri orð-
inn bitlaus. Hann taldi óhætt að
heimila starfsemi þeirra og tak-
ast á við þá í kosningum frekar
en með vopnum.
Það kaldhæðnislega við þetta
er að þessi sömu ríki í Austur-
Evrópu, sem á vissan hátt stuðl-
uðu að frelsun blökkumanna í
Suður Afríku, em nú svo mjög í
brennidepli heimsviðburðanna -
og þurfa á svo mikilli aðstoð að
halda - að Suður-Afríka er svo
til horfin úr alþjóða augsýn.
Landið er að öðlast sess sem eins-
konar annars flokks ríki með
góðu veðurlagi, auðugu náttúru-
lífí, íjölbreyttu þjóðlífí, gulli og
demöntum - og býsn af bað-
ströndum.
En í augum margra á Vestur-
löndum, sem eiga nóg með eigin
vandamál, er meginland Afríku
hvimleitt landsvæði hijáð af
eyðni og mikilii fátækt. Jafnvel
iönd sem ekki falla inn í þennan
ramma, eins og Suður-Afríka,
hljóta þann dóm.
Það að athygli umheimsins
beinist nú ekki lengur að Suður-
Afríku getur að sjálfsögðu haft
sína kosti. Því fylgir að alþjóða
fjölmiðlar munu ekki gera erfiða
ferð landsins til lýðræðis að jafn
miklu stórmáli og fréttir frá
Suður-Afríku voru jafnan áður.
Reyndar hlutu undirbúningsvið-
ræðumar í lok nóvember mun
minni alþjóða umfjöllun en ætlað
hafði verið og nýleg heimsókn
Mandela til New York og Sam-
einuðu þjóðanna vakti litla at-
hygli miðað við fyrri heimsóknir
hans.
En þótt skortur á alþjóða at-
hygli geti haft góð áhrif á gang
samninganna, er gallinn sá að
ólíklegt er að nauðsynleg fjár-
hagsaðstoð og erlendar fjárfest-
ingar fáist til að rétta við staðn-
aðan efnahag landsins. Sam-
dráttur á alþjóðavettvangi, sér-
staklega í Bandaríkjunum, hefur
hér einnig gífurleg áhrif.
Af þessu leiðir að allir íbúar
Suður-Afríku verða að standa
saman, setjast sameiginlega und-
ir árar. Það verður ekki auðvelt
í landi sem apartheid hefur þegar
gert slyppt og snautt.
Umheimurínn sem að hluta til
á þátt í að bijóta niður efnahag
Suður-Afríku með refsiaðgerðum
og brottflutningi fjármuna úr
landi, hlýtur að hafa einhveijar
skyldur til að aðstoða við endur-
uppbygginguna. En á hveiju hef-
ur heimsbyggðin efni þegar lokið
er við að ijármagna og fæða rík-
in í Austur-Evrópu?
Áhyggjur og vaxandi
atvinnuleysi
Þetta alvarlega ástand hefur
vakið kvíða hjá hvítum mönnum,
sem bæði fara með stjórn lands-
ins og njóta forréttinda. Þeir
hafa áhyggjur af mörgu: hruni
gamla, örugga (fyrir þá) kerfis-
ins, tveggja stafa verðbólgu und-
anfama tvo áratugi, engum hag-
vexti, og óheftum glæpum og
árásum sem fylgja fjárhagsleg-
um þrengingum.
Blökkumenn héldu að frelsið
væri á næsta leiti þegar þeir sáu
Nelson Mandela á sögulegri
göngu hans frá fangelsinu í
febrúar 1990, en litlar breytingar
hafa orðið á högum þeirra aðrar
en vaðandi innbyrðis ofbeldi.
Sem dæmi um alvarlegar horf-
ur má nefna að reiknað er með
að innan við 10% þeirra 400.000
manna sem verða í atvinnuleit á
næsta ári geti átt kost á ráðn-
ingu.
Hægri flokkur íhaldsmanna
hefur unnið verulega á þjóðar-
flokk De Klerks í aukakosning-
um, og gerir það De Klerk erfitt
að standa við fyrirheit sín um
að tryggja samþykki hvítra kjós-
enda á grundvallarbreytingum í
átt til lýðræðis.
Jafnvel Nelson Mandela - sem
er hallur að endurbótastefnu De
Klerks - á við erfiðleika að stríða
hjá almennum kjósendum. Rót-
tækir gagnrýnendur hans sækja
fylgi sitt til þess fjölda sem enga
vinnu fær, og neita með öllu að
ræða við „ólögmæta“ ríkisstjórn
í Suður-Afríku.
Spurningin er hvort Mandela
verður að lúta í lægra haldi fyrir
öfgamönnum á vinstri vængnum,
og hvort De Klerk verður á sama
hátt að láta undan kröfum öfga-
manna á hægri vængnum. Svo
virðist sem fylgi öfgamanna til
vinstri og hægri séu takmörk
sett - sennilega er það minna
en 10% kjósenda hjá hvorum.
Allt bendir til að fljótlega verði
mynduð sameiginleg bráðabirgð-
astjóm þeirra Mandela og De
Klerks, og síðan verði efnt til
fijálsra kosninga þar sem Mand-
ela ætti að sigra, þó ekki með
neinum yfírburðum.
Þar til svo verður munu ásak-
anir um að Mandela sé í leyni-
makki við hvíta, og að De Klerk
sé í leynimakki við svarta gerast
æ háværari. Þetta verður spennu
þrungin sigling.
Höfundur starfar sjálfstætt sem
dálkaliöfundur í Ilöfönborg og
var áður ritstjóri Cape Times.
Ilann er höfundur bóknrinnnr
„The Cape of Storms", sem
fjnllnr um erfiðleikana í
Suður-Afríku ogkom úthjá
bókaforlagi Arkansas liáskóla.

mv-
.njjMuMölöþk
Króatía og Slóvenía:
Reuter
Dauði til sölu
Ný sígarettutegund er komin á markaðinn í Bretlandi og ber hún
heitið Death (Dauði). Á pakkanum er mynd af hauskúpu og krosslögð-
um beinum ásamt viðvörunarorðum enda segjast framleiðendur ekki
vilja að nokkur velkist í vafa um hættur tóbaksnautnarinnar. Á pakkan-
um stendur: „Sígarettur eru vanabindandi og heilsuspillandi. Ef þú
reykir ekki skaltu ekki byija. Ef þú reykir skaltu hætta.“ Stjórnandi
verksmiðjunnar segist koma heiðarlega fram en markmiðið sé að hagn-
ast á framleiðslunni. „Ég sel dauðann - þar er minn markaður.“ Sjálf-
ur hefur hann lengi reykt eins og skorsteinn. Hann segir að salan
gangi vel þótt verðið sé hærra en á flestum öðrum sígarettum. 10%
af tekjum renna til stofnana sem rannsaka krabbamein.
Eiga fátt sameiginlegt
með öðrum S-Slövum
Ljubljana, Zagreb. Reuter.
ÞJÓÐIR Vestur-Evrópu eru nú í þann mund að viðurkenna sjálf-
stæði Slóveníu og Króatíu, sem eiga i reynd fátt sameiginlegt
menningarlega með hinum lýðveldunum er hafa myndað sam-
bandsríkið Júgóslavíu.
Slóvenía á landamæri að Ítalíu,
Austurríki og Ungveijalandi og
Slóvenar eru að mörgu leyti ólíkir
hinum suður-slavnesku þjóðunum,
sem mynduðu sambandsríkið.
Menningarlega eiga þeir mun
fleira sameiginlegt með Austurrík-
ismönnum en öðrum Suður-Slöv-
um. Slóvenía tilheyrði Austurríki-
Ungveijalandi þar til árið 1918,
þegar það varð hluti af Konung-
dæmi Serba, Króata og Slóvena,
sem varð síðar að Júgóslavíu. Hin-
ar þjóðirnar tilheyrðu hins vegar
Tyrkjaveldi, að Króatíu undanskil-
inni.
Slóvenar eru tæplega tvær
milljónir, eða minna en 9% íbúa
Júgóslavíu. Þeir hafa í áraraðir
verið í fylkingarbijósti lýðræðis-
afla í Austur-Evrópu þótt þeir
hafí verið undir stjórn kommúnista
frá heimsstyijöldinni síðari. Þeir
urðu fyrstir júgóslavnesku þjóð-
anna til að leyfa stjórnarandstöðu-
flokka og árið 1990 efndu þeir til
fyrstu fijálsu kosninganna í Júgó-
slavíu frá seinna stríðinu.
Þótt ekki séu miklar náttúru-
auðlindir í Slóveníu hefur efnahag-
ur lýðveldisins verið mun betri en
annarra lýðvelda Júgóslavíu. Þar
eru meðal annars framleiddir bíl-
ar, ísskápar og húsgögn.
Slóvenar tala ekki sama tungu-
Króatar hafa átt í erjum við
Serba í aldir
Króatía var næst stærsta lýð-
veldi Júgóslavíu og íbúar þess eru
um 4,5 milljónir. Það var sjálf-
stætt ríki frá því á fyrri hluta tí-
undu aldar og þar til Ungveijar
náðu því á sitt vald árið 1102.
Síðar tilheyrði Króatía Austurríki-
Ungveijalandi eins og Slóvenía.
Króatar og Serbar tala sama
tungumál en hafa eldað grátt silf-
ur í aldir. Króatar eru rómversk-
kaþólskir, en Serbar í grísk-
kaþólsku rétttrúnaðarkirkjunni og
lutu stjórn Tyrkja í 500 ár.
Fyrir stríðið voru helstu at-
vinnugreinarnar í Króatíu skipa-
smíðar, skógarhögg, olíuvinnsla
og vefnaður. Þar hefur verið fram-
leidd meiri olía en í öðrum lýðveld-
um Júgóslavíu. 70% ferðamanna
í Júgóslavíu komu til Króatíu og
þaðan kom um fjórðungur iðnað-
arframleiðslunnar.
mál og aðrar suður-slavneskar
þjóðir og menning þeirra ei ein-
stök. Þeir hafa hins vegar ekki
haft eigið ríki frá því á áttunda
áratugnum er germanskir ætt-
flokkar lögðu undir sig ríki Samos
konungs.
ERLENT
J