Morgunblaðið - 05.12.1992, Page 16

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. DESEMBER 1992
Um Piaget og Kohl-
berg og biblíu kennara
í tilefni ritdóms um bókina Skóli í kreppu
eftirHelgu
Sigmjónsdóttur
Siguijón Björnsson fjallar um bók
mína Skóli í kreppu í Morgunblaðinu
27. nóvember sl. Ritdómur þessi er
bæði ósanngjam og villandi og til
þess fallinn að draga athygli frá inn-
taki bókarinnar og boðskap hennar.
Sigurjón skilgreinir ekki hugmynda-
fræðina sem þar er kynnt og heldur
ekki niðurstöður eða ályktanir höf-
undar. Ritdómurinn er mestmegnis
vamarræða fyrir Jéan Piaget, kenn-
ingasmiðinn sem hefur verið hvað
fyrirferðarmestur í uppeldis- og
kennslufræðum á íslandi í aldarfjórð-
ung. Þess má geta að líklega hefur
ekkert þjóðríki tekið jafnmiklu ást-
fóstri við kenningar þessa manns og
íslendingar. Sænskir skólamenn
skilja ekki hversu mikil áhersla hefur
verið lögð á kenningar Piagets í
kennslumálum hér á landi. Þó hafa
þeir „ameríkaníserað“ skólakerfið
sitt eins og við. Raunar emm við
með sænsku útgáfuna.
Varnarrit fyrir börn
og foreldra
Áður en lengra er haldið er best
að fræða lesendur um efni bókarinn-
ar. Hún er fyrst og fremst vamarrit
fyrir vanrækt böm og afskipt í skóla-
kerfmu. Hún er líka vamarrit fyrir
foreldra sem oft em dæmdir hart og
fá steina fyrir brauð þegar þeir leita
aðstoðar skólans. Hún er enn fremur
vámarrit fyrir kennara sem sinna
vandasömu starfi sínu, oft við óvið-
unandi aðstæður. Bókin er líka
hvatning til almennings um að láta
skóla-, uppeldis- og menningarmál
til sín taka. Bókin er áskomn á ráð-
andi menn í skólamálum að sinna
núna strax börnum og unglingum
sem em að farast fyrir augum þeirra.
Þar á ég einkum við bömin sem
„falla“ á grannskólaprófi og þurfa
aðhlynningar við, rétt eins og illa
slasaður maður. „Kerfið" finnur til
með þeim sem er líkamlega meiddur
og sinnir honum. „Kerfið“ lokar hins
vegar augunum fyrir þeim sem er
meiddur á sálinni. Og „kerfið“ hefur
ekki brennandi áhuga á bömum sem
„geta ekki kært“, hinum óhreinu
Évu-bömum sem mega enn sem fyrr
híma úti í kuldanum. í bókinni er
ítrekað bent á vanda framhaldsskól-
ans. Hann á að sinna öllum við rýran
kost. Þá er bent á hversu mikilvægt
sé að skólamenn standi vörð um
hann og veiji stefnuna sem honum
hefur verið mörkuð í lögum; að vera
framhaldsskóli fyrir alla. Loks er
bókin vöm fyrir sígilda menntun í
landinu. Ef svo fer fram sem horfir
mun ekki aðeins verða þörf á fomámi
í framhaldsskólum heldur einnig í
háskólum og sá §öldi framhaldsskóla-
nema sem þarf á hljóðbókum að halda
sökum torlæsis mun vaxa ár frá ári
og verða kominn í 10, 15 eða 20%
af nemendafjöldanum eftir fá ár.
Þessi tala er nú um 5%. (Tekið skal
BLAAUGUOG
BIKSVÖRT
HEMPA
fram, að nemendur með sértæka
lestrarörðugleika þurfa á þannig þjón-
ustu að halda og er það eðlilegt.) Hér
er því um að ræða efni sem á brýnt
erindi við leika jafnt sem lærða.
Bókin hefur orðið til á löngum tíma
og hún er annað og meira en áhuga-
vekjandi þankar og hugvekjur eins
og Siguijón orðar það. Hún er niður-
staða af langri starfsævi á vettvangi
skólamála. Hún er öðrum þræði
reynslusaga íslensks kennara og
námsráðgjafa sem hefur kennt bæði
í „gamla“ skólanum og hinum „nýja“.
Þessi kennari er því gjörkunnugur
íslensku skólakerfi og þróun íslenska
skólans undanfarin 30 ár. í bókinni
er sagt frá upphafi þeirrar mennta-
stefnu sem nú ríkir í íslenskum skól-
um, þegar íslendingar „ameríkanís-
eruðu“ skólakerfið sitt um miðjan
8. áratuginn af lítilli fyrirhyggju en
með miklum fyrirgangi.
Mannlegir vitsmunir
Ein af niðurstöðum bókarinnar er
tilgáta sem þar er sett um mannlega
vitsmuni og mat á þeim. Tilgágan
er þessi: „Djúpstæðar breytingar til
bóta i skóiastarfi eru útilokaðar á
meðan ríkir það viðhorf til mann-
legra hæfíleika sem nú einkennir
þann menningarheim sem við tilheyr-
um. Hér er um það að ræða að mjög
afmörkuðum, fáum og fábreytilegum
mannlegum hæfíleikum ergert óeðli-
lega hátt undir höfði. Þetta eru þeir
hæfíleikar mannsins að geta tileink-
að sér fremur hratt og auðveldlega
allt er lýtur að máli og meðferð talna.
Eða með öðrum orðum það sem a 1-
mennur skólalærdómur byggist á og
kom til sögunnar sem almenn nauð-
syn í vestrænni menningu þegar þjóð-
imar þurftu að verða læsar og skrif-
andi. í reynd hafa- þessir afmörkuðu
námshæfíleikar verið gerðir að því
sem greinir á milli manna. Þessa
hugmyndafræði er að fínna jafnt hjá
lærðum og leikum. Hún byggist á
nokkurs konar „gæðamati" á fólki,
flokkun þar sem einn er öðrum æðri
sakir gáfna sinna eða andlegra hæfí-
leika og sem réttlætir lítilsvirðingu á
þeim sem minni gáfur hafa. Þetta er
gamalkunnug hugmyndafræði sem
við sjáum víða merki um ímannheimi
og menn berjast gegn af mismikilli
hörku. Má þar nefna kynþáttabaráttu
og kvennabaráttu. í báðum tilvikum
hefur ákveðinn hópur manna náð
völdum yfír öðrum hópi og skammtar
honum mannréttindi að eigin geð-
þótta.“ (Bls. 59.)
Ekkert af þessu þykir Siguijóni
frásagnarvert. Hann eyðir hins vegar
miklu púðri í þá hálfu blaðsíðu í grein-
inni Tossar og ofurmenni þar sem
minnst er lauslega á áðumefndan
Piaget. Greinin fjallar ekkert um Pia-
get eins og ætla mætti af umfjöllun
Siguijóns sem slítur tilvitnaðan kafla
úr samhengi við meginefni greinar-
innar. í greininni er ekki verið að íjalla
um rannsóknir Piagets. Hann er að-
eins nefndur til sögunnar til að ítreka
það sem áður var komið fram og er
niðurstaða af greininni; að þrátt fyrir
nýjar kenningar og breytta kennslu-
hætti megi búast við því að kenning-
amar séu gallaðar og kenningasmið-
imir svo litaðir af eigin menningu og
djúpstæðri hugmyndafræði þeirrar
menningar - í þessu tilviki vestrænni
karlamenningu 19. aldar - að gamlar
hugmyndir og jafnvel fordómar geti
lifað góðu lífi undir nýjum formerkj-
um. Annað varðandi Piaget skipti
ekki máli og því út í hött fyrir Sigur-
jón að kalla eftir allsheijar umfjöllun
um rannsóknir hans, samstarfsmenn
hans, efniviðinn sem hann notaði og
rannsóknaraðferðir.
Goð á staili - biblía kennara
Eins og áður segir tekur Siguijón
upp hanskann fyrir Piaget og ver
hann. Samt er eins og hann vilji
sveija hann af sér í aðra röndina.
Siguijón skammar mig fyrir að telja
íslenska skólamenn hafa haft á hon-
um allnokkra helgi. Hann spyr: „Og
hvernig má svo vera að kenningar
þessa vandræðamanns séu biblía ís-
lenskra skólamanna? Það hefur sára-
lítið verið ritað um hann á íslensku."
Það er nú það. Var þá biblían ekki
aðgengileg fyrir íslenska presta fyrr
en hún var þýdd á íslensku? Þekktu
kaþólskir prestar ekki kenningar
Krists úr því að ekkert hafði verið
ritað um þær á íslensku? Geta há-
skólanemar ekki tileinkað sér kenn-
ingar útlendra manna nema um þær
hafi verið ritað á íslensku? Nemar í
kennslufræðum læra um kenningar
Piaget á ensku, það gera líka fóstra-
nemar og það gerði ég sjálf veturinn
1975-1976 þegar ég las Piaget -
mig minnir hjá Siguijóni Björnssyni
- ásamt öðru námsefni í sálfræði-
deild Háskóla íslands á ensku.
En þó að lítið hafí verið skrifað
um kenningar Piaget á íslensku er
þó að finna eina bók á móðurmálinu
þar sem rittengsl við margnefndan
ágætismann eru svo augljós sem
verða má. Það er Aðalnámskrá
grannskóla sem var í gildi 1976-1989
eða í 13 ára. Nær allur almenni hluti
námsskrárinnar er eins og handbók
í kenningum Piagets og Kohlbergs
sem setti fram kenningar um þróun
siðgæðisþroska hjá börnum, hlið-
stæðar kenningum Piagets um vits-
munaþroskann. Eigi kennarar sér
biblíu hlýtur það að vera námskráin
sem þeim er beinlínis fyrirskipað að
fara eftir. Og í umræddri námsskrá
var ekki farið mjúku leiðina að kenn-
uram. Þeir fengu fræðin beint í æð
og áttu ekki að efast. „Þú skalt..."
Helsta gagnrýni mín og margra
annarra á kenningar Piagets er sú
að hann vanmeti vitsmuni ungra
barná og álíti þau ekki geta hugsað
óhlutstætt fyrr en 12 ára gömul og
jafnvel enn síðar. Margir túlka kenn-
ingar hans einnig þannig að hann
telji ákveðinn hóp manna aldrei ná
æðsta stigi vitsmunaþroskans. Ef við
lítum á Aðalnámskrá grunnskóla,
almennan hluta er ljóst að kenningar
þeirra Piagets og Kohlbergs um vits-
muna- og siðgæðisþroska era bæði
uppistaða þeirra og ívaf. Hér verða
tekin tvö dæmi.
Vitsmunaþroski
„Um og eftir 11-12 ára aldur geta
margir farið að hugsa óhlutstætt.
Þeir geta hugsað sér margar lausnir,
sett fram tilgátur og prófað þær eina
af annarri í kerfisbundinni röð. Ymis
sérkenni unglingsáranna verða ekki
nægilega skýrð nema höfð sé hliðsjón
af þessum breytingum hugsunarinn-
ar. Meira og minna heimspekilegar
vangaveltur verða unglingunum hug-
stæðar og hinn nýi þankagangur,
sem nú er ekki lengur bundinn hlut-
stæðri viðmiðun, leiðir til efasemda
um ýmis fyrri viðhorf þeirra.“ (Að-
alnámskrá grunnskóla, almennur
hluti 1976, bls. 10.)
Böm hugsa óhlutstætt frá mjög
ungum aldri. Þau hljóta að hugsa
óhlutstætt þegar þau hafa náð valdi
á táknum. Það gera þau um leið og
þau hafa lært bókstafi, lestur og
reikning. Hið sama er að segja um
hljóðfæraleik og nótnalestur. Börn
eru líka farin að hugsa um lífið og
tilveruna löngu fyrir 11 ára aldur.
Líklega er maðurinn aldrei eins mik-
ill heimspekingur og rökhugsuður og
einmitt á ungum aldri. Einmitt lítil
böm spyija stóra stóru spurninganna
sem engin svör fást við. Um leið og
þriggja ára barnið spyr: „Af
hveiju ..." er það farið að hugsa um
lífið og tilverana enda eru algeng-
ustu spumingar lítilla bama trúar-
legs og heimspekilegs eðlis. Þess utan
eru öll böm listamenn og listin er
óhlutstæð eins og allir vita. Athugið
að sagt er að mörg böm, ekki öll,
geti hugsað óhlutstætt 12 ára gömul.
Siðgæðisþroski
„Siðgæðisþroski manna er sam-
slunginn vitsmunaþroska þeirra.
Meðan hugsun barna er bundin því
áþreifanlega hlýtur það t.d. að
grandvalla mat sitt á réttu og röngu
á hlutstæðri viðmiðun. T.d. yrði fram
til 9-10 ára aldurs að jafnaði talið
stærra brot að bijóta tíu bolla við
að missa bakka en einn við að stela
kökum úr skáp. Röksemdafærslan
við siðrænt mat endurspeglar vits-
munalegt þroskastig einstaklingsins.
Hvort tveggja þroskast hlið við hlið.
Barn getur t.d. ekki sýnt nema tak-
markaða tillitssemi við aðra fyrr en
það hefur náð þeim þroska að það
geti sett sig í spor annarra. Þróun
þess hæfileika er einmitt talin megin-
forsenda þess að siðgæðisþroski
komist á æðra stig.“ (Bls. 11.) Þetta
er nánast beint upp úr kennslubók í
sálfræði enda er Kohlberg sjálfur
kallaður fram á sviðið neðar á sömu
blaðsíðu og niðurstöður af rannsókn-
um hans taldar hafa „gildi til viðmið-
unar í skólastarfi". Hér er manni
sagt að böm undir 10 ára aldri geri
ekki greinarmun á réttu og röngu;
að þau skilji ekki muninn á ásetn-
ingsbroti og slysi. En hvað segja
Kohlbergssinnar um allar litlu telp-
urnar - allt niður í 7 ára aldur -
sem annast börn svo vel að betur
verður varla gert? Enn yngri böm
geta vel sett sig í spor annarra.
Hvað með 4-5 ára bömin sem hafa
hljótt af því að mamma er að leggja
sig? Jafnvel enn yngri böm láta þarf-
ir litla bróður eða litlu systur ganga
fyrir eigin þörfum.
„Gallað" fólk ogskarður stíll
Næst ætla ég að að snúa mér að
eigin reynslu og námi í fræðum Pia-
gets. Veturinn 1975-76 stundaði ég
nám í sálfræði við Háskóla íslands
og las þá þroskasálfræði, m.a. kenn-
ingar Piagets og Kohlbergs um stig-
skiptan vitsmuna- og siðgæðisþroska
bama. Ekki man ég til þéss að efast
hefði verið um sannleiksgildi þessara
kenninga. Skömmu eftir námið fór
ég að kenna sálfræði í framhalds-
deild Víghólaskóla á uppeldisbraut.
Nemendurnir vora 14 stúlkur sem
ætluðu flestar að verða fóstrar. Þær
vora áhugasamar og þótti gaman að
sálfræði og spurðu margs. Þær lásu
kenningar Piagets og Kohlbergs af
miklum áhuga. Þetta höfðaði mjög
til þeirra og þær vora duglegar að
finna dæmi um böm sem voru á
þessu eða hinu þroskaþrepinu. En
innst inni var ég ekki alveg sátt við
þetta, sérstaklega hvað snerti börnin
sem áttu ekki að komast á æðsta
þroskaþrepið. Gat verið að hér væri
eitthvað missagt? Ég leitaði svara
við því hvernig aðrir túlkuðu Piaget
og fann grein eftir Jónas Pálsson,
sem var lengi rektor Kennaraháskól-
ans, þar sem hann fjallaði einmitt
um þetta. Greinin heitir Afstaða kyn-
slóðanna og hana er að finna í bók-
inni Persónuleiki skólabamsins en
þar segir hann: „Sú tilgáta er sett
hér fram að sértekningarárátta
borgaraskólans sé veigamikill þáttur
í almennri fírringu á okkar dögum,
vöntun manna á tilgangi og persónu-
legu sérstæði og er þannig snar þátt-
ur í tengslaskorti kynslóðanna. Þessi
tilgáta er studd rannsóknum síðari
ára svo langt sem þær ná. Kenning-
ar um raðbundna stigþróun greindar
(Piaget) gera ráð fyrir að fullkomn-
asta stigi sértekinnar skynsemi sé
ekki náð fyrr en við 11 ára aldur eða
síðar þótt hlutbundin gerð hennar
komi fram hjá þorra barna við 5-7
ára aldur. En mjög er einstaklings-
bundið hvenær þessum stigum vits-
munastarfs er náð. Allir, eða nær
,allir, ná hlutbundinni hugsun að lok-
um (9-11 ára) en rannsóknir (Ko-
hlbergs) benda til að 30-40% ein-
staklinga nái aldrei efsta stigi rök-
hugsunar, hinu sértæka (formal op-
eration). (Iðunn 1974, bls. 231.)
Helga Sigurjónsdóttir
„Mér er það ekkert
keppikefli að úthúða
Piaget eða Kohlberg og
því síður að valda fyrr-
verandi og núverandi
áhangendum hans sár-
indum. Hins vegar er
mér það keppikefli að
koma nemendum til
manns og leggja mitt
af mörkum til þess að
hér á landi verði vand-
að sem best til kennslu
barna og unglinga og
borin virðing fyrir vits-
munum þeirra og
manngildi.“
Hveijir hugsa ekki?
Þetta hlaut að vera svona og lík-
lega þurfti maður ekki framar vitn-
anna við. Ég tók að velta því fyrir
mér hvort ég hefði lagt of þung verk-
efni fyrir barnaskólabömin sem ég
hafði kennt á áram áður. Gat verið
að ég hefði heft þroska þeirra eða
spillt honum með of þungum verk-
efnum? Hefði ekki stundum verið
betra að bíða eftir þroskanum? Við
ræddum þetta, ég og nemendur mín-
irm og komumst að þeirri niðurstöðu
að Piaget, Kohlberg og Jónas Pálsson
hefðu rétt fyrir sér. Jónas benti einn-
ig á að mál skólans væri mál yfir-
stéttarinnar og of sértækt fyrir hugs-
un þessara bama sem ekki náðu
valdi á sértekinni hugsun. Okkur
gekk verr að kyngja því. Jónas Páls-
son hefur greinilega tileinkað sér
hugmyndir Wolfgangs Edelstein um
mismunandi málfar eftir stéttum og
tengt þær þroskakenningum Piagets
og Kohlbergs. í greininni Breyttir
samfélagshættir og hlutverk skól-
anna (1966) segir dr. Wolfgang frá
málfarsrannsóknum Bernsteins
nokkurs og Deutsch. Sá fyrrnefndi
var enskur uppeldisfræðingur en sá
síðarnefndi bandarískur geðlæknir.
Rannsóknimar miðuðu að því að
kanna hvort munur væri á málfari
bama eftir stéttum og efniviðurinn
var miðstéttar- og lágstéttarböm í
New York og London. Niðurstaða
þeirra var samhljóða; sú að málfar
lágstéttarbamanna væri ekki aðeins
fátæklegra en málfar miðstéttarbam-
anna heldur annars eðlis. Svo mikili
er munurinn að mati Wolfgangs að
í raun er um tvö mál að ræða. Hann
segir: „Börn lágstéttanna koma í
skóla sem mælir á framandi tungu.
Enginn verður þess var vegna þess
að hvort tveggja er enska, íslenska
eða þýska. En inn á við er þessi þýska,
enska og íslenska ekki ein tunga.“
(Skóli - nám - samfélag, Iðunn 1988,
bls. 35.) Miðstéttarbömin beita þróuð-
um stíl, segir Wolfgang, en lágstéttar-
bömin verða að notast við skarðan
stíl. „Setningakerfi miðstéttarbam-
anna varð að eins konar driffjöður
fyrir hugsunina, tæki sem hjálpaði
hugsuninni áfram. Setningakerfi lág-
stéttarbamanna varð hemill á hugsun
þeirra. (Bls. 34.)
Eins og sjá má heimfærir dr.
Wolfgang niðurstöður þessara gömlu
rannsókna — þær eru frá því um