Morgunblaðið - 21.12.1993, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 21. DESEMBER 1993
Ódysseifur á
norðurslóðum
Útgefandi og höfundur Ódysseifs, Sylvia Beach og James Joyce.
eftir Ástráð
Eysteinsson
James Joyce
Ódysseifur I-II
Sigurður A. Magnússon þýddi
Mál og menning 1992-93
„Skáldsagan Ulysses er undarleg
bók. Hún er þúsund blaðsíður og það
er ekki einn einasti punktur í henni.“
Það eru ekki nema nokkrar vikur
síðan bókhneigður erlendur vinur
minn lét þessi orð falla'í mín eyru.
Mér svelgdist á einhveiju og ætlaði
að leiðrétta snarlega slíka vitleysu
um þetta stórvirki, einn af helgidóm-
um lestrarreynslunnar. En ég áttaði
mig í tíma, kyngdi og kinkaði kolli.
Auðheyrt var að vísu að minn ágæti
viðmælandi hafði aldrei svo mikið
sem blaðað í þessu verki James Jo-
yce, en það hafði samt lifað góðu lífi
í bókmenntavitund hans, sem alveg
ákveðin hugmynd eða goðsögn, og
hví skyldi ég stugga við henni?
Hættuleg og ólæsileg
Þessi orð, sem fela í sér goðsögn
um hið ólæsilega verk, hafa leitað
aftur á hugann þá daga sem ég hef
verið að lesa íslenska þýðingu Sig-
urðar A. Magnússonar á þessari
undarlegu bók. Bæði vegna þess að
Sigurður hefur fundið þessu verki
íslenskan læsileika sem ber að fagna
og þakka, og einnig vegna þess að
útgáfusaga frumtextans hefur í raun
verið ærið goðsagnakennd. Kaflar
úr sögunni birtust fyrst í bandaríska
tímaritinu Little Review sem Marg-
aret Anderson ritstýrði. Fjórum
sinnum var útgáfan stöðvuð og
bandaríska póstþjónustan brenndi
að lokum það upplag sem hún komst
yfir. Joyce fékk sögu sína loks út-
gefna í París á fertugasta afmælis-
degi sínum, 2. febrúar 1922, og enn
var bandarísk kona í ljósmóðurhlut-
verki útgefandans, hin stórmerka
Sylvia Beach sem rak Shakespeare
& Company í París. Frönsku setjur-
unum gekk ekki vel að eiga við ein-
kennilegan texta Joyce og erfitt
reyndist að hreinsa villur úr síðari
útgáfum, og kemur þar m.a. við-
sögu augnsjúkdómur sem Joyce átti
við að stríða. Árið 1984 var loks
gefinn út svonefndur „leiðréttur
texti“, en um hann hafa svo staðið
hatrammari deilur en nokkru sinni
fyrr. Líklega eignumst. við aldrei
villulausan Ulysses.
Þegar bókin kom fyrst út var hún
bönnuð fyrir klám og guðlast víðast
hvar í hinum enskumælandi heimi
og var illfáanleg, en varð þó samtím-
is eitt helsta umræðuefni bók-
menntafólks. Ýmsir rithöfundar og
fræðimenn létu meira að segja á
prent ganga yfirlýsingar sínar um
bókina án þess að hafa nokkru sinni
litið hana augum (og enn er það svo
að einungis fáir þeirra sem vita af
Ulysses hafa í rauninni lesið verk-
ið). Strax í upphafi varð því til goð-
sögnin um stóru punktalausu bókina
og eins má það teljast athyglisverð
mótsögn að Ulysses, eða Ódysseifur
eins og hún heitir á íslensku, skyldi
■í senn teljast ólæsileg og hættuleg.
Það var einkum síðasti kafli bók-
arinnar sem mótaði orðspor hennar
og öðlaðist alveg sérstaka frægð. í
íslensku útgáfunni er hann 46 bls.
(en verkið í heild um 750) og það
er hann einn sem er að mestu
punktalaus. Hann hefur að geyma
hugsanaflaum Mollýar Bloom þar
sem hún liggur í rúmi sínu aðfara-
nótt 17. júní 1904. Leopold spúsi
hennar er sofnaður til fóta henni (!)
og hún lætur hugann reika um líf
sitt og atburði liðins dags. Eiginmað-
urinn hefur verið á miklu flandri um
heimaborg þeirra-, Dyflinni, en sjálf
hefur hún verið heima þennan dag
og fengið heimsókn, alla leið upp í
hjónarúmið, þar sem hún hefur ver-
ið lengi svelt. Um þann fund er víst
hægt að segja að hann hafi fyrst
og fremst verið líkamlegt samband
í norðurbænum; Mollý myndar engin
tilfinningatengsl við eljarann, Blazes
Boylan:
„hann segir sálin í þér þú ert
ekki með neina sál innvortis bara
grá efni afþví hann veit ekki hvað
er að vera með sál já þegar ég kveikti
á lampanum afþví hann hlýtur að
hafa komið þrisvar eða fjórum sinn-
um með þetta risavaxna rauða flykki
sem er á honum ég hélt að slagæðin
eða hvern fjandann þeir kalla það
mundi springa þó nefíð á honum sé
ekki svo stórt eftirað ég var komin
úr öllum fötunum með gluggatjöldin
dregin niður eftir allan tímann sem
ég hafði notað til að klæða mig“
(II, 335).
Þetta er semsagt dæmi um „sið-
leysið" og punktaleysið í texta Joyce,
en líka um kímni hans - og vel að
merkja aðeins eina hlið Mollýar, sem
er í senn einföld og stórbrotin per-
sóna og einskonar orkústöð sögunn-
ar, þótt hún sé aðeins í fyrirrúmi í
lokakaflanum. Það má og ljóst vera
af þessu dæmi að sá kafli er ekki
sérlega erfiður aflestrar, og hefur
líklega ekki verið erfiður í þýðingu
miðað við suma aðra.
Alfræði og völundarhús
Þótt stíll Joyce hafi einkum öðlast
frægð fyrir hugflæði eins og það
birtist í Mollýar-kafla, felst bylting
Ódysseifs sem skáldsögu í miklu víð-
tækara uppnámi frásagnarformsins.
Reyndar er lesandinn einna helst í
jafnvægi þegar hann fær látið ber-
ast með slíku hugflæði, þar sem því
er að skipta í textanum. Það sem
gerir lesandann ráðvilltari er hið ill-
útreiknanlega og breytilega sjónar-
horn frásagnarinnar. Vi<j getum ekki
Sigurður A. Magnússon
treyst á neinn tiltekinn sögumann
sem leiðir okkur um verkið; textinn
bregður sér í allra kvikynda líki: leik-
rit, spurningakver, stórkarlalegar
skopstælingar á margsháttar mál-
notkun og frásagnarhefðum, safn
af brotakenndum lýsingum. „Hver
talar hér?“ er spurning sem vaknar
oft með okkur, og það er ljóst að
ekki eru allir lesendur jafn sáttir
með að glíma við þá spurningu.
Óþarft er að fara í grafgötur með
að Ödysseifur er ekki bara þekkt-
asta skáldsaga aldarinnar, heldur
líka ein hin erfíðasta. Þetta er flókin
og margbrotin saga sem kallar á
dijúga athygli þess sem les. Margt
skemmtilegt skilar sér vissulega við
fyrsta lestur, en verkið geymir einn-
ig kafla er geta virkað sem ofhlaðn-
ir minnisvarðar um merkingu sem
neitar að birtast. Enda segja unn-
endur verksins gjarnan að það verði
ekki lesið, heldur einungis lesið aft-
ur. Þeir sem á annað borð hreiðra
um sig í sögunni eiga sér oftast
bólfestu þar áfram; gerast landnem-
ar eða nýbúar sem smám saman
læra - hver á sinn hátt - á þann
ríkulega menningarheim sem verkið
er. Þeir finna sér lykla að verkinu -
en „lyklar" er eitt af ótalmörgum
leiðarorðum verksins; Leopold Blo-
om auglýsingasafnari gleymir hús-
lyklunum sínum heima þegar hann
leggur upp í „ferð“ sína um Dyflinni
fímmtudaginn 16. júní og hin aðal-
persónan, Stephen Dedalus, er einn-
ig lyklalaus. Það vill svo til að aug-
lýsingin sem Bloom er að vinna að
snýst um lykla. Tilviljun? Ódysseifur
er heill heimur tilviljana og það eru
ekki síst þær sem eru heillandi þeg-
ar lesandi fer að rekja þræði fram
og aftur' um verkið og átta sig á
innbyrðis tengslum persóna, staða
og orða.
Hvprskonar reynsla er það þá að
hnýsast í þessa bók? Formgerð Ódys-
seifs hefur verið kennd við alfræði;
þetta er ensyklópedískt verk þar sem
hugsanir og samræður persóna
flakka vítt og breitt um dægurmál,
bókmenntir, tónlist, ástir, pólitík,
söguna, mannlífið og ýmsan þann
þekkingarforða sem því tengist, án
þess að utan um þetta haldi neitt
venjulegt skáldsagnaform. Módern-
ískri byggingu sögunnar verður því
best lýst með hinni hlið alfræðinnar,
sem er völundarhúsið. Maður er í
sífelldri leit, virðist koma að sama
staðnum úr mismunandi áttum og
erfítt reynist að kortleggja allan
merkingarheiminn, því hann er á
sífelldri hreyfingu, rétt eins og líf
okkar sjálfra.
En sé verkið flókið, hefur íslensk-
um lesendum þó verið gert auðveld-
ara fyrir en þeim sem eru þó vel
læsir á frummálið. Ekki aðeins
vegna þess að í þýðingu felst oft
viss tilhneiging til skýringar, skarp-
ari drátta, heldur einfaldlega vegna
þess að ensk tunga á sér mjög flókn-
ar rætur, margþætta stíl- og mál-
sögu, sem Joyce nýtir sér út í æsar
- svo ekki sé minnst á heimsins
stærsta orðaforða. Með því að leiða
íslenskuna inn í þetta völundarhús
og opna það þannig fyrir nýjum les-
endum - sem margir hefðu talið
óvinnandi verk - hefur Sigurður A.
Magnússon skapað málheim sem er
á ýmsan hátt viðráðanlegri en hinn
enski frumtexti er þeim sem eiga
ensku að móðurmáli. Jafnframt felst
þó afrek hans í því að raungera það
ríkidæmi og þann sveigjanleika sem
íslensk tunga býr yfír. Hann hefur
opnað þeim nýjar víddir sem spyija
hvað hægt sé að gera í einni skáld-
sögu á íslensku máli.
En sá hópur íslenskra lesenda sem
á sér fasta bólsetu fyrir í frumtext-
anum verður að gæta þess að nota
hann ekki hugsunarlaust sem svipu
á þýðinguna. Þekki þeir ekki um-
svifalaust gamlan vin í stað er það
ekki síst vegna þess að þýðing er
að ýmsu leyti annað verk en frum-
textinn, þótt menn hneigist eðlilega
til samanburðar.
Menn hafa rætt það sín á milli
að það sé með ólíkindum hversu
skjótt Sigurði hefur sóst þessi þýðing
og rifjað upp að fyrri þýðendur voru
að sögn sumir næstum jafnlengi að
þýða Ódysseif og Joyce að semja
hann, þ.e. sjö ár. Nýir þýðendur
geta að sjálfsögðu haft vissa hliðsjón
af verki fyrri þýðenda, en sérstak-
lega geta þeir þó haft stuðning af
öllum þeim rannsóknum sem fram
hafa farið á þessari sögu. Það léttir
nýjum þýðendum starfíð að geta
sótt niðurstöður slíkra rannsókna í
rit eins og Ulysses Annotated eftir
Don Gifford og Robert J. Seidman,
sem Sigurður getur um í formála
sínum. Enda fæ ég ekki betur séð
við samanburð á víð og dreif en að
þýðingin sé vönduð og nákvæm,
ekki síst á stöðum sem mjög hafa
verið á döfínni í umræðu um verkið.
Margir orðaleikir Joyce eru vel leyst-
ir, þótt ekki sé alltaf hægt að endur-
skapa margræðni frumtextans. Það
er frekar að einstaka mistök á sak-
leysislegri stöðum bendi til að svolít-
ið meiri yfirlega hefði komið sér
vel. Snemma í 9. kafla segir John
Eglinton nokkur að ungu írsku
skáldin eigi „enn eftir að skapa per-
sónu sem heimurinn geti stillt upp
við hliðina á Hamlet Saxans Sha-
kespeares, þó ég dái hann einsog
Ben gamli svo stappar nærri hjá-
guðadýrkun“ (1,186). Hér ætti sam-
hengið að vera viðvörun, en í frum-
textanum segir „though I admire
him, as old Ben did, on this side
idolatry", þ.e. verið er að taka fram
að aðdáunin á Shakespeare sé hófst-
illt.
Nútími og hversdagur
Slíkt smáræði breytir þó litlu fyr-
ir siglingu almenns lesanda um þann
mikla og mergjaða textaflaum sem
þýðing Sigurðar er jafnt sem frum-
verk hins írska útlagaskálds. Enn
og aftur birtist manni ljóslifandi
nútímaögrun þessa verks, sem er
I orðið 70 ára. Nýjar kynslóðir lesenda
hafa stöðugt fundið í þessari bók
þann aldarhátt sem þær tengja nú-
tíma og borgarlífí. Séum við nú að
hverfa inn í hljóðláta tölvuveröld þar
sem fólk hættir að spígspora um
göturnar, verður saga Joyce vitnis-
burður um veröld sem var; en meðan
svo er ekki verður þetta skáldsagan
sem fjallar um það hvernig borgin
er eins og annár líkami þeirra sem
þar hrærast; ys og þys borgarinnar
er ein meginrödd sögunnar og borg-
in er eiginlega ein helsta „persóna"
hennar.
En hvernig hefur Joyce taumhald
á þeirri ólgu nútímalífs sem fyllir
verk hans? Menn hafa gjarnan litið
svo á að það geri hann með þeirri
„grind“ sem hann sækir sér í Hóm-
erskviðuna um þann Ódysseif sem
sagan er kennd við. Víst er gaman
að koma auga á hliðstæður með
köflum í sögunni og hinni fornu
kviðu, og spaugilegar verða tenging-
arnar milli hetjulegra tilburða forn-
kappanna og hversdagslegs brölts
Dyflinnarbúa. En það er líklega ein-
mitt hversdagurinn sjálfur sem verð-
ur flestum lesendum farvegur þess
textaflaums sem sagan er. Sagan
gerist á einum, ósköp venjulegum
fimmtudegi og hún er á margan
hátt óður til hversdagins. Þessi
venjulegi dagur Leopolds og Móllýar
Bloom, og hins rótlausa kennara og
skálds Stephens Dedalus, reynist
þegar að er gáð vera krökkur af lífí.
I þessari sögu gerist svosem ekk-
ert sem telja má til sérstakra at-
burða í skáldsögu; að vísu á sér stað
framhjáhald, sem er eiginlega á
mörkum þess að vera hversdagsleg-
ur og sérstæður atburður; kunningjá
21150-21370
LARUS Þ. VALDIMARSS0N framkvæmdastjori .
KRISTINN SIGURJONSSON, HRL. loggiltur fasteignasau
Til sýnis og sölu m.a. athyglisveröra eigna:
Góðar eignir í Bankastræti
stór rishæð 142,8 fm, auk þéss er mikið rými u. súð. Margs konar
breytinga- og nýtingamögul. Mikið útsýni.
Verslunarhæð í sama húsi. Hæðinni fylgir kj. og viöbygging á baklóð
m. bílastæðum. Teikn. og nánari uppl. á skrifst. Úrvalsstaður.
Af sérstökum ástæðum er til sölu
glæsileg 6 herb. efri hæð í þríbhúsi á vinsælum stað í Austurborg-
inni. Mjög hagst. greiðsluskilmálar. Nánari uppl. á skrifst.
Nýleg eign - einstakt tækifæri
Vel byggt stein- og stálgrindarhús v. Kaplahraun í Hafnarf. Grunnfl.
300 fm. Vegghæð 7 m. Glæsilega innr. ris 145 fm ibúð/skrifstofa.
Stór lóð m. byggrétti. Margs konar breytinga- og nýtingamögul. Ýmis
konar eignaskipti mögul. Tilboð óskast.
Suðuríbúð - góður bílskúr
2ja herb. íb. á 2. hæð v. Stelkshóla. Rúmg. sólsvalir. Sameign fylgir
öll nýuppg. Langtlán kr. 2,4 millj. Tilboð óskast.
Ódýr einstaklingsfbúð f steinhúsi
2ja herb. lítil íb. á 3. hæð vestarl. v. Njálsgötu. Nýl. gler. Laus fljótl.
Vinsæll staður. Verð aðeins kr. 2,8 millj.
Fyrir smið eða laghentan
endaraðh. m. 4ra herb. íb. 115 fm á tveimur hæðum. Ennfremur þvhús
og geymsla í kj. Nánari uppl. á skrifst.
Á söluskrá óskast
einbhús af meðalstærð í Smáíbúðahverfi. Fjársterkur kaupandi. Ein-
býli óskast í gamla, góða vesturbænum, má þarfn. endurbóta. íbúð-
ir af ýmsum stærðum óskast í gamla bænum og nágr. 3ja-4ra herb. íb.
í lyftuh. í borginni. Skipti mögul. á glæsil. sérhæð á vinsælum stað í
borginni. Og ótal margt fleira.
• • •
Einbhús, sérhæðir og rað-
hús. Fjölbreyttir skipta-
möguleikar. Teikn. og nánari
uppl. á skrifst.
AIMENNA
fASTFIGNASALAH
LAUGAVEG118 SÍMAR 21150-21370