Morgunblaðið - 19.12.1996, Side 36

36 FIMMTUDAGUR 19. DESEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Hamfarir í Vatnajökli
ARI Trausti Guðmundsson og Ragnar Th. Sigurðsson.
BOKMENNTIR
F r æ ö i r i t
VATNAJÖKULL - FROST
OG FUNI
eftir Ara Trausta Guðmundsson og
Ragnar Th. Sigurðsson. Hönnun og
prentvinnsla: Prentsmiðjan Oddi hf.
Arctic Books, 1996 - 47 bls.
ELDGOSIÐ í Vatnajökli í októ-
berbytjun og Skeiðarárhlaupið
mikla sem kom í kjölfarið, 5. nóv-
ember, voru gífurlegar náttúru-
hamfarir sem fönguðu hugi lands-
manna. Helstu náttúruljósmyndar-
ar landsins flykktust austur á
Skeiðarársand og sættu færis að
fljúga yfír gosstöðvarnar þegar
skyggni leyfði, og jarðeðlisfræð-
ingar voru í essinu sínu. Einn þess-
ara jarðeðlisfræðinga, Ari Trausti
Guðmundsson, og Ijósmyndarinn
Ragnar Th. Sigurðsson hafa unnið
talsvert saman á liðnum árum,
meðal annars gefið út bók um ís-
lenska jökla. Að hamförunum af-
stöðnum fengu þeir þá snjöllu hug-
mynd að koma upplifunum sínum
á atburðunum á bók og örfáum
vikum síðar var bókin komin í
verslanir og kölluð Vatnajökull -
Frost og funi.
Höfundarnir höfðu ekki langan
tíma til stefnu enda er bókin stutt,
einungis 47 blaðsíður, en prýdd á
sjöunda tug litljósmynda. Sú leið
er farin að fjalla í fyrri hlutanum
um Vatnajökul í sem víðastri
mynd; hvernig jökullinn hefur orð-
ið til, hvernig hann er flokkaður,
hátterni skriðjöklanna og þesshátt-
ar. Ari Trausti, sem ritar textann,
á gott með að lýsa eðli jökulheims-
ins og auðnast í stuttu máli að
gefa lesandanum tilfmningu fyrir
því hvílík reiðinnar býsn af ís er
um að ræða: „Það tæki Ölfusá ríf-
lega 300 ár að skila bræðsluvatn-
inu öllu til sjávar, miðað við meðal-
rennsli hennar. Yfir 1.000 stærstu
Skeiðarárhlaup bæru með sér þetta
vatnsmagn en 16 milljón olíuskip
með 200.000 tonna burðargetu
þyrfti til þess sama“ (bls. 11).
Eftir að hafa fjallað um þær
miklu eldstöðvar sem eru undir
Vatnajökli vestanverðum, er sjón-
um beint að eldsumbrotunum og
Skeiðarárhlaupinu í október og
nóvember. Hratt er farið yfír sögu,
sérstaklega varðandi gosið, og
hefði mátt útskýra atburðina mun
ítarlegar, bæði í texta og með góð-
um kortum. Þess í stað er stiklað
á helstu staðreyndum og myndirn-
ar látnar um að segja frá.
Sérkennileg mistök eru á bls.
34, og endurtekin aftan á bókinni,
þar sem talað er um að textahöf-
undur hafi verið i hópi fjögurra
nafngreindra manna sem lentu á
goseyjunni 4. nóvember. Hvað varð
um flugmennina tvo á þyrlunum;
þær hafa varla verið á sjálfstýringu
í jafn vandasömu flugi!
í fyrri hluta bókarinnar er fjöl-
breytilegt safn ljósmynda þar sem
Vatnajökull birtist frá ýmsum sjón-
arhornum. Sumar myndanna eru
ágætar landslagsmyndir, eins og
af kvöldkyrrð við Höfn og klettafrú
við Skálafellsjökul. Svo eru margar
myndir til að sýna ýmsar ásýndir
jökulsins, eins og fjölskyldumyndir
við snjósleða og jöklaklifur, mynd-
ir sem eru lítt spennandi ljós-
myndalega. í síðari hlutanum bein-
ast linsurnar að gosi og hlaupi.
Þar eru nokkrar ágætar og drama-
tískar ljósmyndir, eins og af flug-
vél við gosstrókinn, kvöldsól við
sprengibólstrana, háloftamynd af
austuijaðri hlaupsins, rafmagnsl-
ínum sem liggja út í beljandann
og stórum kötlum við útfall Gígju.
En þar sem undirritaður hefur
góða yfírsýn yfir þær myndir sem
náðust af hamförunum, þá sakna
ég þess að sjá ekki fleira. Að sjá
hvergi ísjakana í návígi eftir hlaup-
ið, með menn til samanburðar; að
skynja ekki betur afl hlaupsins,
því aftur vantar þar eitthvað til
samanburðar til að sýna stærðina.
Að sjá ekki brýrnar fara og hvern-
ig Skeiðarárbrú stóð uppi eftir
hlaupið. Engin mynd er að bólg-
inni íshellunni yfir Grímsvötnum.
Eins er undarlegur myndskurð-
urinn af sigkötlunum við upphaf
gossins, þar sem annar ketillinn
er nánast alveg skorinn af mynd-
inni. Höfundar hefðu getað fyllt
mun betur út í heildarmyndina með
því að leita eftir örfáum lykilmynd-
um til annarra og fá þannig til
dæmis fleiri sjónarhorn af gosstöð-
inni til að sýna gosferilinn betur.
Kápuhönnun er grípandi og lit-
irnir vinna vel með ljósmyndinni
af gosinu, en það er hinsvegar lýti
að hafa flugvélarvæng skagandi
inn í myndrammann. Að öðru leyti
er hönnun bókarinnar ágæt, lítið
er gert til að lyfta einstökum ljós-
myndum upp en þess í stað reynt
að láta myndir og texta falla sam-
an. Hinsvegar eru blá og kartonleg
saurblöðin ósmekkleg. Prentunin
er þokkaleg, nokkuð flöt og yfir-
borðsleg, en verður varla betri á
jafn plastkenndan pappír.
Styrkur þessarar bókar Ara
Trausta og Ragnars Th. er fyrst
og fremst sá hve fljótt þeir hafa
brugðið við og komið þessum miklu
hamförum á prent. Með meiri tíma
hefði mátt gera betur en Vatnajök-
ull - Frost og funi er ágæt heim-
ild sem fólk hefur eflaust gaman
af að skoða.
Einar Falur Ingólfsson
Skagfirsk ættvísi
BÆKUR
Ættf ræði
KRÁKUSTAÐAÆTT
Ættarsaga, niðjatal og framættir
Sigurbjargar Margrétardóttur og
Guðvarðar Þorsteinssonar á Kráku-
stöðum. Halldór Armann Sigurðsson
tók saman. Þjóðsaga ehf, 1996,
328 bls.
RIT þetta skiptist í þijá aðal-
flokka, inngang, niðjatal og fram-
ættabálk. I sjálfu sér er þetta
ósköp venjuleg efnisskipting, en
þegar betur er að gáð er hér sitt-
hvað óvenjulegt að fínna. Inngang-
urinn er lengri en tíðkast eða um
50 bls. Fyrsti hluti hans nefnist
Brot um upphaf Krákustaðaættar.
Það er athyglisverður og vel skrif-
aður þáttur um formæður og forf-
eður ættarinnar. Margrét nokkur
Halldórsdóttir f. 1796, d. 1865 úr
Fljótum, vinnukona víða í Skaga-
firði og Hörgárdal, eignaðist dóttur
sem hún kenndi bónda einum
frammi í Skagafirði. Úr því varð
bamsfaðemismál sem hér er gerla
frá sagt. Meintur bamsfaðir sór
fyrir barnið, en allt bendir til þess
að hann hafi svarið rangan eið.
Dóttir þessi hlaut nafnið Sigur-
björg og þar sem ekki tókst að
feðra hana var hún skráð Margrét-
ardóttir. Það var sem sé af nauð-
syn en ekki neinni nútíma fordild.
Sigurbjörg þessi telst formóðir
Krákustaðaættar. Hún var einnig
bláfátæk vinnukona fram á fer-
tugsaldur og eignaðist tvær dætur
fyrir hjónaband. Frá þeim var að-
eins einn afkomandi sem dó barn-
laus. Um síðir giftist Sigurbjörg
Guðvarði Þorsteins-
syni, álíka fátækum
bóndasyni. Þau gerðu
bú á Krákustöðum í
Sléttuhlíð (Hrolleifs-
dal) og bjuggu þar við
mikla fátækt og
ómegð (1856-1894).
Krákustaðir voru víst
mikið eymdarkot og
er löngu komið í eyði.
Eina dóttur átti Guð-
varður fyrir hjóna-
band, en saman áttu
þau hjón átta börn.
Einungis þijú þeirra
náðu fullorðinsaldri og
eignuðust afkomendur
og era það hinir þrír
leggir ættarinnar. Er nú sjöunda
kynslóðin að byija að ganga fram.
Vel er sagt frá þeim Sigurbjörgu
og Guðvarði í þessum fyrsta hluta
og eru lýsingar á þeim og erfiðum
æviferli þeirra ljósar og rækilegar.
Annar hluti inngangs, Kráku-
staðaætt, er sérstæður í ættfræði-
ritum. Þar er gert vandað yfirlit
yfír viðgang ættarinnar, búsetu,
störf og menntun, nöfn í ættinni
og ættareinkenni. Þetta er að mínu
viti stórmerkilegt tölfræðilegt yfir-
lit, með 23 töflum og samanburður
er gerður við önnur niðjatöl og
landsmeðaltöl, þar sem því verður
við komið. Hér eru lagðar nýjar
línur í ættfræðirannsóknum, sem
sýna hversu mikilvægur þáttur í
félagssögu þjóðarinnar þær geta
orðið. Ég vil hvetja félagsfræðinga
og sagnfræðinga til að skoða þenn-
an kafla vel.
Þriðji hluti inngangs er langstyst-
ur. Þar greinir höfundur frá því
hvemig hann hefur unnið að niðja-
talinu og birtir skrá
yfir þær heimildir sem
hann hefur stuðst við.
Niðjatalið sjálft er
vitaskuld aðalhluti
bókarinnar. Það er
ekki langt, um 210 bls.
ásamt allmörgum
myndum, enda er
niðjafjöldi ekki_ nema
rúmt þúsund. I öllum
höfuðatriðum er
skráning niðja með
hefðbundnum hætti og
ekki ástæða til að fjöl-
yrða um það. Þó era
frávik sem rétt er að
vekja athygii á. Sér-
staklega ítarlega er
greint frá menntun og starfsferli
og hjá eldri kynslóðunum era ein-
att góðar mannlýsingar. Þá er í
smáletursgreinum tilgreint í hvaða
prentuðumn heimildum frekari upp-
lýsinga er að leita og oft er þar
greint frá skyldleika við aðra í niðja-
talinu og tilgreint þekkt skyldfólk
sem þar er ekki að finna (skyld-
menni maka). Loks era fjölmargar
neðanmálsgreinar. þar sem leiðrétt-
ar era villur í öðram ættfræðiritum
eða bent á mismunandi upplýs-
ingar. Allt veldur þetta því að niðja-
skrárnar verða efnismeiri en oft er
og jafnframt mun læsilegri.
I þriðja hluta bókar, Framætta-
bálki, er fyrst á einni opnu áatré
Sigurbjargar og Guðvarðar fyrir
fjóra ætliði, sem veitir glögga yfir-
sýn. Síðan koma ættartölur þeirra
beggja, sem ná gjarnan aftur á
16. öld, þar sem vitneskja hefur
fengist. Einkar vel er þetta gert
og stundum margt fróðlegt um
forforeldrana sagt.
Af öllu þessu ætti að mega sjá
að Krákustaðaætt er vandað rit
og ryður að sumu leyti nýjar braut-
ir í ættfræðirannsóknum.
Ekki fer þó hjá því að einhveijar
villur hafl slæðst með. Við yfir-
borðslegan lestur rakst ég á tvær
villur í heimildaskrá. Fáeinar smá-
villur rakst ég á í Niðjatali og Fram-
ættabálki, en lítilfjörlegar. Prýði-
lega er annars frá þessu riti geng-
ið. Myndir eru allmargar, án þess
þó að um ofhleðslu sé að ræða og
hafa þær yfirleitt prentast vel.
Sigurjón Björnsson
ORIENT
Fallegt, ofnæmisprófað
dömuspangarúr frá ORIENT,
fáanlegt tvílitt og gyllt.
Verð kr. 9.900.
—
ura-og sbrtffripavmkin
Axel Eiríksson úrsmíBur
ISAf IKDI-ADttSTRÆTI 22-SÍMI94-3023
ALFABAKKA16* MJODD.SfMI 87(r?06
Halldór Ármann
Sigurðsson
Unglingar í
samtímanum
BÓKMENNTIR
llnglingasaga
Á LAUSU
eftir Smára Frey Jóhannsson og
Tómas Gunnar Viðarsson. Bókaút-
gáfan Skjaldborg, 1996.162 bls.
ÞEIR SMÁRI Freyr og Tómas
Gunnar senda nú frá sér sína
þriðju bók og kalla hana Á lausu.
I sögunni er rakinn ferill Þorgríms
sem er fimmtán ára og kallaður
Toggi. Við fylgjum honum í gegn-
um síðustu daga skólans, dvöl
hans á Siglufirði og hans fyrstu
kynlífsreynslu. Sagan er sögð að
mestu leyti sem fyrstu persónu
frásögn Togga sjálfs en þó bregð-
ur aðeins útaf þegar lesandinn
þarf að kynnast öðru sjónarhorni.
Þá er kölluð til flugan Zóran sem
leiðir frásögnina og leggur til
málanna hvað sagt er um Togga
þegar hann er horfinn af sjónar-
sviðinu! Þetta er sniðugt bragð
ekki síst vegna þess að oft er
þörf á því í fyrstu persónu frásögn
að vera fluga á vegg. Að vísu er
flugan ekki alltaf á veggnum held-
ur felur sig í hári þeirra sem hún
er að segja frá, kitlar þá í nefið
og er þar af leiðandi í stöðugri
lífshættu! Höfundar grípa jafnvel
inn í söguna og tala beint til le-
sandans og segja honum hvað
hann eigi að halda eða hugsa.
Þótt saga Togga sé sögð í hálf-
kæringi þess sem er ekki alltof
viss um sjálfan sig er hægt að sjá
í gengum hana ýmis vandamál sem
unglingar þurfa að ganga í gegn-
um. Toggi býr hjá móður sinni og
litlu systur en pabbi er fluttur að
heiman. Samkomulagið er ekki
alltaf upp á það besta og skiptar
skoðanir um uppeldið. Mamma
horfir á ensku knattspyrnuna af
mikilli áfergju en pabbi er fylli-
bytta og lúrir hjá hveijum þeim
kvenmanni sem hann kemst yfir.
í gegnum frásagnir Togga sést
hver vandamálin eru og ekki er
neinn skortur á þeim í lífshlaupi
þessa fimmtán ára unglings. Þrátt
fyrir allt er Toggi fyrst og fremst
eðlilegur unglingur, viðkvæmur og
reynslulaus í upphafi og dálítið
áhyggjufullur yfir því hvort hann
bregðist rétt við óvæntum uppá-
komum.
í sögunni er fjallað um marga
mjög alvarlega atburði. Vera,
stelpan sem Toggi er mjög hrifínn
af, reynist vera í rugli enda þótt
hann vilji ekki trúa því í fyrstu.
Viðbrögð hans við að sjá hana í
vímu og síðan viðbrögð hennar við
því að hann reynir að hjálpa henni
era mjög sannfærandi. Þó að sagt
sé frá þessu öllu á þann kæraleys-
islega hátt sem einkennir söguna
er ekki hægt annað en finna þann
stingandi brodd sem fylgir þessari
óskemmtilegu reynslu. Lífsreynsla
Togga á Siglufirði er skemmtileg
og sýnir að unglingar úti á landi
eru ekki neitt frábrugðnir Reykvík-
ingum þegar kemur að því að
skemmta sér. Toggi verður einnig
fyrir lífshættulegu ofbeldi og þegar
hann rankar við sér er flugan Zór-
an (sem er reyndar dauð) komin
inn í drauma hans...
Textinn er skrifaður á þessu
sérkennilega unglingamáli sem
þróast og breytist frá ári til árs.
Textinn er nokkuð enskuskotinn
en allur skrifaður eftir fram-
burði. Nokkur dæmi má taka:
„Við sjeikuðumst", (s. 22),
„Mamma virtist vera í böggfíl-
ing“, (s. 37) „ .. .eddu med
stöffid mittttt" (s. 73).
Sögur þeirra félaga eru mjög
sérstakar meðal íslenskra barna-
og unglingabóka, bæði í stíl, frá-
sögn og efnistökum. Þær fjalla
allar um unglinga, eru sagðar frá
sjónarhorni unglinga og skrifaðar
á þeirra máli og allur tilfinninga-
skalinn er notaður í þessari sinfó-
níu. Stíllinn er óagaður talmálsstíll
og þeir láta allt vaða án tillits til
allra bókmenntahefða. En undir
niðri er alvara í frásögninni og
heimur unglinganna er sýndur út
frá reynslu þeirra sem eru þátttak-
endur í þessum heimi.
Sigrún Klara Hannesdóttir.