Morgunblaðið - 19.12.1996, Síða 62

62 FIMMTUDAGUR 19. DESEMBER 1996
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
LIFEYRISSJOÐUR STARFS-
MANNA RÍKISINS OG
FRUMVARP TIL NÝRRA
LAGA UM S JÓÐINN
FRÉTTIR af því að samkomulag
hafi tekist milli ríkisins og samtaka
starfsmanna þess um breytingar á
lífeyriskerfi þeirra hafa að vonum
vakið athygli. Hvort tveggja má til
tíðinda telja það að samkomulag
takist milli þessara aðila um svo
margslungið hagsmunamál og hitt
að hinar nýju tillögur eru í fyllsta
máta athyglisverðar og einkar þarf-
ar í ljósi þess að umræða um lífeyr-
ismál hefur á síðustu árum á vissan
hátt staðnað og fest í ófijórri fjár-
málafræði.
Skiljanlegt er að sitthvað í hinum
nýju tillögum falli ekki að réttri trú
þeirra sem þegar hafa haslað sér
völl og kalli á gagnrýni og athuga-
semdir. Slíkt er eðlilegt og getur
leitt til frjórrar umræðu ef þátttak-
endur eru reiðubúnir til málefna-
legra skoðanaskipta, virði rök hver
annars og viðurkenni sjónarmið,
sem kunna að stangast á við þeirra
eigin.
Það er miður að opinber umræða
um lífeyrismál hefur ekki náð að
■ komast á það stig að geta talist
upplýsandi eða gefandi. Fræðilegar
athuganir á þessum málum eru af
skomum skammti og lítt hefur ver-
ið litið til umheimsins til að fræðast
og skoða hvað aðrir aðhafast og
hvað af þeim megi læra. E.t.v. er
það vegna þess hve málið er flókið
að umræðan hefur að mestu snúist
um að prédika gott og illt og hefur
fremur leitt til kreddusetninga en
þess að vera til upplýsinga fyrir al-
menning um þetta mikilsverða mál.
Lífeyrismál opinberra starfs-
manna hafa skipað séstakan sess í
þessari umræðu. Fátt hefur reynst
haldbetra fíkjublað í málefnasnauðri
umræðu um lífeyrismál en það að
■*- skammast ærlega út í Lífeyrissjóð
starfsmanna ríkisins. Hefur honum
verið fundið flest það til foráttu sem
óprýða má einn lífeyrissjóð. Því er
lýst með tilþrifum hvemig hann of-
ali sjóðsfélagana, ríði ríkissjóði á
slig og sé hengingaról fyrir skatt-
borgara í nútíð og framtíð. Það er
marglitur og skrautlegur hópur,
sem borið hefur á torg hneykslan
sína yfir þessu fyrirbæri. Forystu-
menn þeirra samtaka, sem með
ágætum hafa staðið að uppbygg-
ingu lífeyrissjóða fyrir launafólk á
almennum vinnumarkaði virðast
haldnir þráhyggju hvað þennan sjóð
varðar, fjölmiðlum liggur við gráti
nokkmm sinnum á ári yfir þessu
böli og í augum sjálfskipaðra ridd-
ara sannleikans í lífeyrismálum er
LSR orðinn að virki hins illa, sem
nú skal lagt í rúst með reiknistokk
að lensu.
I kjölfar þess að lagt hefur verið
fram frumvarp um breytingu á lög-
um um LSR hefur umræða um sjóð-
inn magnast þó ekki verði sagt að
gæðin hafi aukist. Stjórn LSR hefur
verið seinþreytt til að beijast við
bábiljur en hefur að undanförnu leg-
ið undir ámæli fyrir að mótmæla
ekki rakalausum fullyrðingum og
. þeirri röngu mynd sem dregin hefur
verið upp af sjóðnum. Af þeim
ástæðum mæltist stjórnin til við
höfund þessa pistils að taka saman
greinarstúf í þeirri von að hann
mætti upplýsa þá nokkuð sem ekki
vilja láta mata sig á einhliða áróðri.
Hvernig skyldi hann nú vera þessi
LSR, þessi sjóður sem er þyrnir í
augum svo margra. Ætli hann sé
kjötketill ofalinna ríkisforstjóra, al-
þingismanna og ráðherra. Oráðsíu-
í kjölfar þess að lagt hefur veríð fram frum-
varp um breytingu á lögum um Lífeyrissjóð
starfsmanna ríkisins hefur umræða um sjóð-
inn magnast þó ekki verði sagt að gæðin
hafí aukist, skrifar Indríði H. Þorláksson.
Stjóm Lífeyrissjóðs starfsmanna ríkisins
hefur verið seinþreytt til að berjast við bá-
biljur en hefur að undanfömu legið undir
ámæli fyrir að mótmæla ekki rakalausum
fullyrðingum o g þeirri röngu mynd sem dreg-
in hefur verið upp af sjóðnum.
hít, sem gleypir í sig
ómældar fúlgur af
skattpeningum borgar-
anna, sem duga þó
hvergi til þannig að
ókomnar kynslóðir
muni sligast undir
skuldabagganum. Það
er e.t.v. fróðlegt að
skyggnast á bak við
stóru orðin og virða
fyrir sér staðreyndirn-
ar. Það er ekki síður
fróðlegt að skyggnast á
bak við sýndarrökin,
sem borin hafa verið á
borð og líta á stað-
reyndir og rök í málinu.
Að því loknu kunna
menn að sjá nokkuð aðra og rauns-'
annari mynd af LSR.
Nokkrar staðreyndir um LSR
LSR er einn stærsti lífeyrisssjóð-
ur landsins miðað við flesta tiltæka
mælikvarða. Greiðandi sjóðfélagar
á árinu 1995 voru rúmlega 18.850.
Það eru tæp 14% af sjóðfélögum
allra lífeyrissjóða í landinu og fleiri
en hjá nokkrum öðrum lífeyrissjóði.
Lífeyrisþegar hjá LSR eru rúmlega
5.000, eða rúmlega 14% af lífeyris-
þegum allra lífeyrissjóðanna og að-
eins einn sjóður hefur fleiri lífeyr-
isþega. Tafla I sýnir LSR í saman-
burði við þá sjóði sem næstir eru
að stærð.
LSR greiddi á sl. ári út lífeyri að
fjárhæð tæplega 2,9 milljarðar
króna, sem er um 28,5% af öllum
lífeyri sem greiddur var úr lífeyris-
sjóðum en hann var rúmlega 10
milljarðar króna. Lífeyrisgreiðslur
LSR eru meira en þrefalt hærri en
hjá nokkrum öðrum Iífeyrissjóði.
Astæðurnar eru að sjálfsögðu þær
að LSR er eldri en flestir aðrir sjóð-
ir og hefur alla tíð tryggt lífeyri
með launaviðmiðun en verðtrygging
lífeyris hjá öðrum sjóðum er tilkom-
in miklu síðar. Iðgjöld sjóðsfélaga
og framlög launagreiðenda voru
rúmlega 2,6 milljarðar króna á árinu
1995 að meðtöldu framlagi launa-
greiðanda til LSR vegna lífeyris-
hækkana enda er þar um að ræða
síðbúin framlög sem koma í stað
iðgjalda. Þessi fjárhæð er reyndar
svipuð þeirri fjárhæð sem rynni til
sjóðsins sem iðgjöld og framlög
væru þau miðuð við heildarlaun eins
og gert er í öðrum sjóðum. Vaxta-
tekjur áður en þær eru skertar skv.
sérstöku ákvæði í lögum um LSR
og að frátöldum reiknuðum gjöldum
Indriði H.
Þorláksson
vegna verðlagsbreyt-
inga voru nærri 1,7
milljarðar króna. Sam-
anburður við framan-
greinda sjóði er í Töflu
II.
Eins og þessar tölur
sýna eru tekjur LSR
um 4,3 milljarðar
króna. Tekjurnar eru
þannig um 1,4 milljörð-
um hærri en lífeyris-
greiðslurnar. Sá mis-
munur ætti að ganga
til að byggja upp höf-
uðstól sjóðsins en
vegna sérstaks ákvæð-
is í lögum var um helm-
ingur af mismuninum
endurgreiddur ríkinu og öðrum
launagreiðendum, sem greiddu til
sjóðsins. Samanburður talnanna úr
töflum hér að framan leiðir einnig
í ljós athyglisverðar tölur um meðal-
lífeyri á lífeyrisþega og meðaliðgjöld
á sjóðfélaga, sem sýndar eru í Töflu
III.
Mismunur á meðalfjárhæð lífeyris
stafar að mestu af því að LSR er
eldri en flestir aðrir lífeyrissjóðir og
greiðir launatengdan lífeyri. Aðrir
lífeyrissjóðir hafa margir hverjir
varla hafið Iífeyrisgreiðslur svo að
heitið geti vegna ungs aldurs og líf-
eyrisréttur í þeim var framan af
óverðtryggður og eignir sjóðanna
eyddust í verðbólgu.
Greiðslur til sjóðanna, þ.e. iðgjöld
og framlög launagreiðenda, á hvern
sjóðsfélaga eru einnig athyglisverð-
Tafla I
ar. Þær eru hærri hjá LSR en að
jafnaði hjá öðrum sjóðum en eins
og fram hefur komið eru meðtalin
hjá LSR framlög launagreiðenda
vegna lífeyrishækkana, sem eðlilegt
er að líta á sem greiðslu iðgjalda,
sem frestað hafði verið.
Reikningsglöggir menn hafa un-
að sér við það um nokkurt skeið að
færa alþjóð hryllingssögur um LSR.
Frýr þeim enginn vits og þótt þeir
kunni að vera grunaðir um gæsku
hafa ýmsir góðviljaðir menn lagt
trúnað á sögur þeirra enda hafa
sumir sagnameistaranna komist til
mannvirðinga og áhrifa. í sögum
þessum eru ávirðingar sjóðsins ós-
part tíundaðar og hvergi slegið af
í kröftugum lýsingum. Oftrygging
lífeyrisréttinda, umframréttindi, of-
urskuldbinding lífeyrissjóðsins,
skuldaklafi skattborgaranna o.s.frv.
Það er ekki alltaf auðvelt að sjá
hvað þessi orð eiga að merkja. Hér
á eftir verður reynt að ráða það af
samhenginu um leið og gerð er grein
fyrir staðreyndum, sem vera mega
til að auðvelda mönnum að meta
þessar staðhæfingar.
Oftrygging lífeyrisréttinda.
Oftryggingu lífeyrisréttinda ber
væntanlega að skilja á þann veg að
sé veittur of mikill réttur, þ.e. of
hár lífeyrir. Virðist miðað við annað
tveggja að lífeyrir sé óeðlilega hár
með tilliti til þeirra tekna sem við-
komandi aflaði sér í starfi eða að
hann sé óþarflega hár miðað við það
sem hæfilegt er talið og nauðsyn-
legt að lífeyrisþegar hafi sér til
framfærslu.
Ætli LSR oftryggi sjóðfélaga sína
og beri í lífeyrisþegana meira fé en
þeir eiga skilið eða jafnvel meira
en þeir fá torgað á elliárunum? Lít-
um aðeins á staðreyndir.
Sjóðfélagar í LSR fara að jafnaði
á lífeyri um 68 ára gamlir. Aidur
þeirra við upphaf starfs er misjafn.
Sé reiknað með að sjóðfélagi úr
röðum BSRB hefji starf hjá ríkinu
22 ára gamall hefur hann verið í
sjóðnum í 46 ár. Réttindahlutfall
hans er 81%, þ.e. lífeyrir hans verð-
ur 81% af lokalaunum fyrir dag-
vinnu. Algengast er að dagvinna sé
60-70% heildarlauna og reikna má
með að meðallaun yfir starfsævina
séu um 90% af lokalaununum. Líf-
eyririnn yrði samkvæmt því 54- 63%
af meðaltekjum á starfsævinni en
45-55% af lokalaununum. Félagi í
BHM er að jafnaði eldri þegar hann
Sjóðfélagar Lífeyrisþegar
LSR 18.853 5.043
Framsýn 16.263 6.179
Lífeyrissjóður verslunarmanna 18.383 2.849
Lífeyrissjóðir alls1 135.281 34.709
Tafla II
Lífeyrir Iðgjöld og Fjármunatekiur
framlög nettó
LSR 2.891 2.659 1.672
Framsýn 990 1.367 1.582
Lífeyrissj. verslunarmanna 764 2.449 1.941
Lífeyrissjóðir alls 10.120 16.766 14.334
Tafla III
Lífeyrir á lífeyrisþ. Iðgjöld og framlög á
þús.kr. á mánuði sjóðfél., þús. kr. á ári
LSR 47,7 141,0
Framsýn 13,4 84,1
Lífeyrissjóður verslunarmanna 22,3 133,2
Lífeyrissjóðir alls 6,2 123,9
hefur störf og ávinnur sér því minni
rétt. Gera má ráð fyrir að þar geti
munað um 10% og lífeyrir hans þá
48-56% af meðaltekjunum og
44-51% af heildarlokalaununum. Er
þetta oftrygging að mati reikni-
meistaranna?
Meðaldagvinnulaun félaga í
BSRB eru nálægt því að vera um
82 þús. kr. Lokalaun fyrir dagvinnu
kunna því að vera nálægt 90 þús
kr. og heildarlokalaunin 125 - 135
þús. kr. Samkvæmt framansögðu
má gera ráð fyrir að lífeyrir úr LSR
hjá þeim BSRB manni, sem unnið
hefur sleitulaust hjá ríkinu frá 22
ára aldri verði um 73 þús. kr. á
mánuði. BHM-félaginn hefur að
meðaltali nálægt 107 þús. kr. í dag-
vinnulaun. Lokalaun fyrir dagvinnu
eru líklega um 120 þús. kr. og heild-
arlokalaunin 160-180 þús. kr. BHM-
félagi í LSR, sem færi á lífeyri 68
ára gamall eftir fullt ævistarf hjá
ríkinu fengi því um 87 þús. kr. í
lífeyri á mánuði. Er þetta oftrygging
að mati reiknimeistaranna í þeim
skilningi að það sé óhóflegt og
ónauðsynlega hátt?
Til að auðvelda þeim að svara
spurningunni geta þeir tekið mið
af almannatryggingum. Samkvæmt
þeim er fjárhæð ellilífeyris, tekju-
tryggingar og heimilisuppbóta um
52 þús. kr. ef engar aðrar tekur eru
til staðar, tekjutrygging greiðist allt
þar til lífeyristekjur hafa náð rúm-
lega 81 þús. kr. Meðallífeyrisþegi
BSRB nær þannig 21 þús. kr. um-
fram það sem almanntryggingar
hefðu greitt honum hefði hann ekki
haft neinar tekjur og hann nær
ekki að komast upp fyrir þau mörk
að almannatryggingar bæti ekki
nokkru við til þess að afkoma hans
teljist viðunandi. BHM maðurinn
sleppur aðeins yfir þau mörk.
Ofurskuldbinding LSR
Það er ofureinfalt að sjá að þótt
lífeyrisgreiðslur séu ekki hærri en
að framan greinir verður útkoman
stór ef lífeyrisþegarnir eru margir
og lífslíkurnar miklar. Þannig verð-
ur sú fjárhæð sem allir núverandi
félagar í LSR eiga í vændum að fá
í lífeyri þegar þar að kemur, þ.e.
hin margumtalaða lífeyrisskuld-
binding, býsna há sé hún reiknuð
til núvirðis. Sú tala er reyndar svo
há að sumir tryggingafræðingar
verða að leggja talnakerfið til hliðar
og mæla ofurskuldbindinguna í fast-
eignum og lendum til þess að fá
skilið hana. Það er auðveldara fyrir
alþingismenn, sem ekki eru slegnir
talnablindu, að leggja mat á þessa
stærð. Áfallnar skuldbindingar
LSR, núvirtar með 2,5-3% vöxtum,
eru 105-115 milljarðar króna. Eign-
ir sjóðsins eru um 22 milljarðar
króna þannig að munurinn er 80 -
90 miiljarðar króna. Sú fjárhæð er
allnokkru lægri en þau fjárlög sem
eru til afgreiðslu hjá þingmönnum
um þessar mundir. Munurinn er hins
vegar sá að í fjárlögum eru eins árs
útgjöld ríkisins en skuldbindingar
LSR greiðast á næstu 6 til 7 áratug-
um.
Lífeyrisskuldbindingar hvort sem
þær eru hjá LSR, öðrum lífeyrissjóð-
um eða hjá ríkissjóði eru hluti af
þeirri samfélagslegu ákvörðun að
tryggja framfærslu þeirra borgara,
sem komnir eru yfir þann aldur að
geta aflað sér tekna eða eru ekki í
færum til þess af heilsufarsástæð-
um. Sú ákvörðun birtist með ýmsum
hætti en þó fyrst og fremst í ákvæð-
um almannatryggingalaga um elli-
og örorkulífeyri og í löggjöf um
skyldutryggingu lífeyrisréttinda.
Kostnaður vegna þessara ákvarðana
er mikill og ræðst fyrst og fremst
af tvennu, þ.e. fjölda þeirra sem
rétt eiga á greiðslum og hversu
háar greiðslurnar eru á hveijum
tíma. Fyrir þjóðfélagið í heild er
þessi kostnaður þess eðlis að honum
verður ekki skákað verulega til í
tíma, hvorki með því að safna fé í
sjóði né slá lán. Kostnaðurinn er
einfaldlega sá hluti þjóðarfram-
leiðslunnar, sem aldraðir og öryrkjar
fá í sinn hlut. Sá kostnaður ræðst
af því hvaða réttindareglur gilda,
þ.e. með hvaða hætti og hvernig
kröfur lífeyrisþega til hlutdeildar í
þjóðarframleiðslunni myndast og
hversu háar þær eru þegar þær