Morgunblaðið - 30.11.1997, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 30. NÓVEMBER 1997 11
Birtist sem margir
veikindadagar
FÁTÍTT virðist að menn hafi
bjór eða léttvín um hönd á
vinnustöðum hér eins og
þykir jafnvel sjálfsagt í
mörgum grannlöndum, einkum með
mat. Flestir íslendingar tengja sem
fyrr alla áfengisnotkun við helgar
eða stórhátíðir. Helst er það ungt
fólk og þeir sem verið hafa langdvöl-
um erlendis sem tileinka sér aðra
siði. Áfengisvandi á vinnustöðum
virðist fyrst og fremst birtast þannig
menn eru oft veikir eða illa fyrirkall-
aðir. Misnotkunin sjálf er að mestu
bundin við skemmtistaði og heimili,
að sögn talsmanna fyrirtækjanna.
Andrés Magnússon sálfræðingur
annast ýmisleg starfsmannamál hjá
Pósti og síma hf. en þar hefur hann
unnið í sex ár. Um 2.400 manns
starfa hjá fyrirtækinu á öllu landinu
og meðal þeirra mála sem Andrés
fæst við eru vandræði vegna ofnotk-
unar áfengis.
Hann segir fyrirtækið hafa þá
stefnu að styðja starfsmenn ef þeir
hafi óskað eftir hjálp fagaðila vegna
áfengisvanda. Hafa menn þá haldið
fullum launum meðan meðferð hefm-
staðið yfír ef fyrirtækið hefur metið
það svo að það vildi halda viðkom-
andi manni í vinnu. Kostnaður við
sjálfa meðferðina er hins vegar
greiddur af ríkinu enda er hún skil-
greind sem sjúkrahúsvistun.
Yflrleitt ekki mikil leynd
Andrés segir að sem betur fer hafi
bjórinn ekki skapað þá hættu sem
menn hafi séð fyrir sér. „Það er ekki
lenska í íslenskum fyrirtækjum að
neyta áfengis á vinnustað, ekki venja
að fara á krá eftir að vinnu lýkur. Sú
hefð hefur ekki orðið til hér. Notkun-
in er frekar bundin við helgar og
skemmtanir eins og gerist í samfé-
laginu.“
Hann segir að yfirleitt sé ekki mikil
leynd yfir því þegar fólk fari í með-
ferð, hlutirnir séu nú orðið nefndir
sínum réttu nöfnum og ekki reynt að
dylja hvað verið sé að gera. Sér virð-
ist þetta einnig vera reyndin úti á
landi, jafnvel á fámennum stöðum.
Afstaðan hafi verið að breytast en
fyrir suma sé það vissulega mikið mál
að viðurkenna vandann opinskátt.
„Mér virðist að mikil breyting hafi
einnig orðið á afstöðu ráðamanna
fyrirtækja, þeir vilja nú fremur taka
á málunum. Því má ekki gleyma að
starfsmenn gera nú orðið meiri kröf-
ur til sjálfra sín um að standa sig í
vinnu. Á vinnustaðnum ganga málin
nú meira út á samhjálp og liðsheild,
unnið er að sameiginlegu markmiði.
Það má kannski segja að þetta sé ný
lína í starfsmannastefnu. Tækniþró-
un hefur líka aukið samskipti starfs-
manna innbyrðis, breytt vinnuum-
hverfinu og kröfur samfélagsins um
góða þjónustu hafa aukist."
Algengast sé að hann frétti um
vandamál vegna áfengisdi-ykkju
starfsmanns hjá félögum hans eða
yfirmönnum. Áhersla sé lögð á fyrir-
byggjandi aðgerðir og stuðning en
ekki beitt hótunum um brottrekstur.
Ef um síendurtekin vandræði, lélegt
vinnuframlag og mætingu eða annað
þess háttar væri að ræða kæmi slíkt
til greina.
Metið í hverju tilviki
Hjördís Ásberg, starfsmannastjóri
hjá Eimskip undanfarin fimm ár,
sagði að hjá fyrirtækinu giltu ekki
sérstakar, útgefnar reglur um við-
brögð við áfengissýki, málið væri
metið í hverju tilviki. Talið væri
heppilegra að hafa reglurnar ekki
ritaðar vegna þess að upp gætu kom-
ið mál sem væru undantekningar og
þyrfti að bregðast sérstaklega við.
„Við höfum haft þá óskrifuðu
reglu að í flestum tilvikum borgum
við starfsmanni laun þegar hann fer í
meðferð í fyrsta sinn. Það er bannað
að koma undir áhrifum áfengis í
vinnuna og brot geta valdið fyrir-
varalausri brottvikningu en við höf-
um reynt að vera mannleg og skoða
vel hvert mál. En reglurnar eru
samt nokkuð stífar til að veita mönn-
um aðhald til að farið sé af alvöru í
meðferð."
Hjördís sagði að yfirleitt væri
vandamálið miklar fjarvistir frá
vinnu vegna ofnotkunar áfengis, síð-
ur að fólk mætti drukkið í vinnu.
Aldrei sæjust dæmi um að fólk
væri að drekka t.d. bjór á vinnu-
staðnum, efiaust væri þó eitthvað um
slíkt á skipunum en virtist ekki vera
vandamál þar enda strangt tekið á
agabrotum. Oft hefur farið það orð
af farmönnum að þeir væru vín-
hneigðari en margir aðrir en hún
sagðist ekki vita til þess að sú væri
raunin núna. Hún sagðist halda að
tíðni áfengismisnotkunar væri nokk-
uð svipuð í hinum ýmsu deildum hjá
Eimskip og reyndar hefði verið afar
lítið um mál af þessu tagi.
Ef til vill hefði það farið leynt áð-
ur. Fólk réði því auðvitað sjálft hvort
það segði öðrum frá því að það hefði
leitað meðferðar en vildi í vaxandi
mæli ræða málin fyrir opnum tjöld-
um, teldi það betra. Auk þess gæti
verið erfitt að útskýra allt að sex
vikna fjarvistir án þess að segja
sannleikann.
Aðstoð vinnufélaga
Með hreinskilni væri einnig auð-
veldara að fá aðstoð og skilning
vinnufélaga og þá ekki síst þeirra
sem hafa sjálfir hafa lent í sams kon-
ar vanda. Þá viti þeir ástæðuna fyrir
því að viðkomandi vilji skyndilega
ekki lengur taka þátt í ýmsum
veisluhöldum og kráarferðum, þrýst-
ingurinn hverfi.
Magnús Ólafsson, starfsmanna-
stjóri hjó Hagkaupi, segir lítið um
vandamál vegna áfengisneyslu
starfsmanna og nær óþekkt að fólk
neyti víns á vinnustaðnum sjálfum.
Sé vilji til að hafa viðkomandi áfram
í starfi séu greidd laun fyrir a.m.k.
hluta tímans sem fer í meðferð.
„Það eru engar fastar reglur um
þessi mál, þetta er mjög persónu-
bundið og matsatriði hverju sinni en
auðvitað hvetjum við fólk til að fara í
meðferð ef vandinn er mikill." Hann
segir að horft sé til þess hve lengi
starfsmaðurinn hafi verið hjá fyrir-
tækinu og fleiri atriða. Margir séu
hins vegar aðeins skamma stund í
starfi og þá sé ekki eytt jafnmiklum
tíma og ella í að kryfja málið.
Mjög strangt sé tekið á því ef fólk
neyti áfengis í vinnu, það fái kannski
eina viðvörun en dugi hún ekki sé
brottrekstur næsta skref. Finnist
áfengislykt af mönnum eins og vili
gerast um eða eftir helgar taki yfir-
menn á hverjum stað á málinu. Veitt
sé tiltal og umræddum starfsmanni
sagt að fara heim.
Um níu þúsund manns vinna hjá
Reykjavíkurborg og hafa borgaryfir-
völd gefið út sérstakan bækling um
vímuefnavandann og stefnuna gagn-
vart starfsfólkinu.
Fá eitt tækifæri
Jón Kristjánsson starfsmanna-
stjóri sagði að sérstakur trúnaðar-
maður veitti ráðgjöf í þessum málum
og trúnaðarlæknir tæki einnig á
þeim. „Við gáfum út reglur um þessi
mál í fyrra en fram til þess tíma
höfðum við um langt skeið framfylgt
sömu reglum. Við höfum verið með
námskeið handa öllum stjómendum
núna um þessi vandamál. Menn eru
sér kannski frekar meðvitandi um
vandann núna og ef til vOl koma
fleiri upp á yfirborðið án þess að
hægt sé að fullyrða að vandinn sé
meiri en hann var. Hann hefði getað
verið dulinn."
Ef óskað er eftir meðferð er farið
með málið í samræmi við veikinda-
reglur með samþykki starfsmanns
þótt fyrh’ liggi hæstaréttardómur
um að ofnotkun áfengis sé ekki veik-
indi í skilningi vinnuréttar. Starfs-
maðurinn heldur þá launum í sam-
ræmi við reglur um veikindi hjá við-
komandi stéttarfélagi. En menn fá
þetta eina tækifæri.
Afengisneysía í nokkrum Evrópulöndum 1980-95
Lítrar af hreinum vínanda á hvern íbúa
15
8
7
6
5
4
3
2---------------------------|-------------
1--------—------------------—-----—-------;
0 —, —,......+—t—,—,...,.,—,—,—,—, ,.
1980 '81 ’82 ’83 ’84 ’85 ’86 ’87 ’88 ’89 ’90 ’91 ’92 ’93 ’94 ’95
Frakkland
Þýskaland
Danmörk
Ítalía
Bretland
Finnland
Svíþjóð
Noregur
ísland
„Ffllinn
í stofunniu
KRISTJÁN Jónsson fjallaskáld drakk sig
í hel aðeins 27 ára gamall. Talið er að
Tryggvi Gunnarsson hafi tekið myndina
skömmmu fyrir dauða skáldsins vorið
1869.
FÓLK yppti öxlum, eyddi
talinu eða sagði
stórkarlalega brandara,
afstaðan til drykkjuskapar
var oft tvíbent og er enn
hjá mörgum. „Hann er fjári
blautur en þolir heil ósköp,
mætir alltaf í vinnuna eins
og herforingi."
Gömul hefð er fyrir því í
landinu að afsaka
drykkjuskap skálda og
listamanna og sjómenn
þóttu hafa leyfi til að
skvetta úr klaufunum í
landlegu. Heimilisbölið sem
fylgdi ofdrykkju var falið
og reynt að halda andlitinu
út á við eftir bestu getu.
Eitt af verkefnum á
meðferðarstofnunum er nú
að sinna aðstandendum sem
oft bíða mikið tjón af
ofdrykkju eins úr
fjölskyldunni.
Erfiðastur er skaðinn
sem börn geta orðið fyrir af
íífengissýki foreldra og
öryggisleysinu sem því
fylgir. Vandinn er oft
umlukiim þögn, erlendis
hafa sérfræðingar nefnt
fyrirbærið „filinn í
stofuimi". Allir á heimilinu
vita af vandanum, hann er
jafh fyrirferðarmikill og fíll sem
hefur hlassað sér á gólfið innan um
húsgögnin - en enginn má miimast
á hann.
Islendingar voru verr staddir í
þessum efnum fyrr á öldum.
Áfengisneysla, mæld í lítrum á
hvern mann, er nú mun minni en
fyrir 200 árum og sama er að segja
um mörg önnur vestræn lönd.
Brennivínið var þá svo hræódýrt að
jafnvel fátæklingar gátu drekkt
sorgum sínum og ekki má gleyma
húskuldanum og störfunum sem
flest voru kalsöm að vetrarlagi.
Menn drukku sér til hita.
Embættismenn voru oft drukknir
árum saman og heimildir geta um
presta sem dóu brennivínsdauða í
predikunarstólnum.
FYRR á þessu ári gáfu Samtök
áhugafólks um áfengis- og vímu-
efnavandann, SÁA, út bækling um
hóflega áfengisneyslu og hættu-
mörk. Þai’ er hófdrykkja skilgreind
svo að karlar á aldrinum 20-65 ára
megi drekka mest tvo áfenga
drykki (sjússa), alls 24 grömm af
hreinu áfengi eða sex sentilítra af
sterku áfengi á borð við gin eða
viskí, á dag. Aldrei megi drekka
meira en fimm drykki á dag. Konur
og karlar eldri en 65 ára megi að-
eins fá sér einn drykk á dag og fólk
undir 18 ára aldri eigi alls ekki
að nota áfengi.
Oft hefur verið deilt um leið-
irnar sem feta beri í baráttunni
gegn áfengissýki, alkóhóiisma.
íslendingar urðu fyrstir allra
Evrópuþjóða til að setja lög um
áfengisbann snemma á öldinni
en bannið var síðan afnumið á
fjórða áratugnum. Ljóst var að
þótt eitthvað drægi úr of-
drykkju á bannárunum var
mikið um brugg og smygl. Og
vii’ðing fyrir lögum minnkar þegar
brotin eru jafn almenn og reyndin
varð í þessu tilfelli.
Vandi að skilgreina
Starf meðferðarstofnana hér á
landi sem annars staðar byggist á
þeirri grundvallai-reglu að algert
bindindi sé eina lausnin fyrir þá
sem ekki hafa neina stjórn á notk-
uninni, eru forfallnir.
Hins vegar er ljóst að vandasamt
getur verið að skilgreina nákvæm-
lega mörkin milli þeirra sem eru
beinlínis sjúkir og hinna sem
þyrftu að hafa meira taumhald á
sér. Hjá SÁA eru menn á því að
þetta sé þó vel hægt og meðferðar-
fulltrúum og læknum beri skylda
til að leiðbeina þeim sem vilja að-
eins hafa stjórn á notkuninni, ekk-
ert síður en sjúklingum.
í grein í bandaríska tímaritinu
U.S. News & World Report fyrir
skömmu var því varpað fram að
þótt allmargir séu, ef til vill af
Hóf o g
hættu-
mörk
SÉ vín notað í hófi getur það
jafnvel verið heilsusamlegt,
einkum rauðvín, að sögn lækna.
erfðafræðOegum orsökum, dæmdir
til að beita þessu róttæka ráði,
bindindi, til að ná stjórn á lífi sínu
séu hinir mun fleiri sem eigi við
nokkum vanda að stríða en þurfi
einfaldlega að temja sér meiri hóf-
semd. Er átt við þá sem drekka
ekki mikið að jafnaði og fá ekki frá-
hvarfseinkenni þótt þeir hætti að
drekka en finnst samt að áfengið
hafi of mikil völd og geri þeim
stundum skráveifu.
Skoðanir af þessu tagi eru hins
vegar barðar niður með öllum ráð-
um í Bandaríkjunum, segir í tíma-
ritinu. Langflestir þarlendir lækn-
ar og aðrir sem sinna áfengissjúk-
iingum vilji ekki heyra á þær
minnst. Séu rökin fyrst og fremst
þau að um sé að ræða sjálfsblekk-
ingu þegar fólk haldi að það geti
„náð tökum“ á drykkjunni.
,AUfr áfengissjúklingar vilja
drekka í hófi,“ er haft eftir Douglas
Talbott, lækni og formanni banda-
rískra samtaka um vímuefnalækn-
ingai’. „90% þeirra hafa reynt það.
Þetta styrkir aðeins afneitun sjúk-
lingsins á vandanum.“
Ódýrari lausnir
Áfengismisnotkun hefur minnk-
að verulega í Bandaríkjunum frá
1980 og neyslan minnkað um 15% í
heild. Beinn peningalegur kostnað-
ur af misnotkun vestra er samt
talinn vera um 100 milljarðar
dollara árlega. Oft hefur miklu
verið kostað til við starfsþjálf-
un og því mikið í húfí í fyrfr-
tækjum ef starfsfólk missir fót-
festuna. Margh- atvinnurek-
endur vestra eru nú sagðir
vilja kanna aðrar leiðir en
langa og oft dýra meðhöndlun
á stofnun til að draga úr mis-
notkun starfsmanna sinna. Auk
þess finnist þeim ekki meðferð-
in bera nægilegan árangur.
Greinarhöfundur U.S. News &
World Repört segir frá bandarísk-
um samtökum þeirra sem vilja
temja sér hófdrykkju í stað algers
bindindis. Talsmenn þeirra benda á
að raunverulegir ofdrykkjumenn
séu tiltölulega lítið brot af þjóðinni.
Þeir séu yfirleitt ekki jafn virkir og
hinir sem ekki teljist sjúkir en
drekki einum of mikið.
Slys, vinnutap, heilsuleysi og
margs konar heimilisböl og félags-
legt tjón vegna áfengis sé aðallega
af völdum hinna síðarnefndu en
þeir vilji yfirleitt ekki gerast alger-
ir bindindismenn.
Þess vegna sé bráðnauðsynlegt
að leggja ekki alla áhersluna á
sjúklingana heldur einnig á hina
sem þurfi fremur góð og skynsam-
leg ráð en umfangsmikla læknis-
meðhöndlun. Ofuráhersla á bind-
indi sem einu lausnina geti haft öf-
ug áhrif; aftrað fólki frá því að leita
faglegrar aðstoðar.