Morgunblaðið - 30.11.1997, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 30. NÓVEMBER 1997 25
VILLIRÍS vex m.a. í öllum Lárensdal og austur um New
Brunswick og finnst ennfremur á Nýja-Skotlandi. Þar er myndin
tekin í grennd við Amherst.
VITINN á Cape North sem Páll telur vera Kjalames Vínlandssagn-
anna þar sem Þorvaldur Eiríksson lét reisa brotinn kjöl af skipi sínu.
þá sennilega verið við það langa
vatn sem segja má að Lárensfljót
renni í gegnum áður en það fellur
um þrengsli hjá Québecborg. Þegar
Þórður Arnason frá Bjarnastöðum
í Hvítársíðu sigldi upp eftir Lárens-
fljóti suður af Québec á 19. öld líkti
hann því við Hvalfjörð að breidd,
og það er ekki fráleit samlíking.
Því er eðlilegt að menn Leifs köll-
uðu það vatn. Nafnið Québec er
indíánamál og er sagt merkja þar
sem áin þrengist. Á sjókortum sést
að úti fyrir Québecborg eru víða
miklar grynningar eins og sagan
ber með sér. Ef tekið er mark á
því að þeir Leifur hafi siglt vestur
milli Gaspéskaga og Anticosti er
tæplega hægt að finna þær aðstæð-
ur sem sagan lýsir við landtökuna
fyrr en komið er að Québecborg.
Frásögnin af laxinum og stærð
hans getur ágætlega staðist. En
nú er komið að því atriði sem ekki
kemur heim við aðstæður í Québec
því að hér segir:
Þar var svo góður landskostur,
að því er þeim sýndist, að þar
mundi engi fénaður fóður þurfa á
vetrum. Þar komu engi frost á vetr-
um og lítt rénuðu þar grös.
Þetta stenst ekki í Québec því að
í desember, janúar og febrúar er
þar að jafnaði 8-12 stiga frost og
úrkoman er allmikil, auðvitað nærri
eingöngu snjór. í þessu sambandi
er ástæða til að minnast á íslensku
húsatóftimar í L’Anse aux Mead-
ows á Nýfundnalandi. Birgitta
Wallace telur líklegast að þar sé að
finna þau hús sem Leifur reisti og
lánaði síðan öðrum Vínlandsförum
en gaf þau ekki. Þar kemur að vísu
ekki til mála að vínviður hafí fund-
ist vegna kuldalegs loftslags. Þar
er heldur engin skipgeng á og að-
stæður að öðru leyti ólíkar þeim sem
Grænlendinga saga lýsir. Þar hafa
heldur ekki fundist neinar rústir af
búðum þeim sem Leifur átti að hafa
reist í fyrstu.
En ýmislegt styður þó þá skoðun
Birgittu Wallace að þarna á Ný-
fundnalandi hafi þessi miklu hús
verið, enda má ekki taka Vínlands-
sögur bókstaflega að öllu leyti.
Helst má ímynda sér að Leifsbúðir
hafi fyrst verið reistar sem bráða-
birgðabústaðir, eins og af sögunni
má ráða, þar sem nú er Lárensdai-
ur, því að einhvers konar skýli
hljóta þeir að hafa haft þar meðan
þeir voru að afla sér náttúrugæða,
svo sem vínberja og tijáviðar. En
svo má hugsa sér að þar hafi þeir
ekki byggt húsin miklu, heldur
hafi þeir ætlað að sigla heim við
svo búið. Þegar komið var að norð-
urodda Nýfundnalands hafi verið
útséð um að fært yrði að komast
lengra um haustið vegna náttmyrk-
urs, veðra og hafíss. Þar hafi þeir
því búist til vetursetu. Til bygg-
ingavinnunnar gátu þeir haft allan
októbermánuð því að venjulega er
þar frostlaust að mestu í þeim
mánuði, hvort sem þeir hafa byggt
eitt eða fleiri hús strax um haust-
ið. Þar væru þá húsin miklu sem
síðan eru kölluð Leifsbúðir í Græn-
lendinga sögu.
Ef þetta er rétt felur orðalagið
„þeim sýndist að þar mundi engi
fénaður fóður þurfa á vetrum“ að-
eins í sér dóm sem er kveðinn upp
um Lárensdal, án þess að Vín-
landsfarar hafi nokkru sinni hafst
þar við um veturinn. Ályktun þeirra
sem Evrópumanna um veturinn var
ekki fráleit því að í Lárensdal hafa
þeir verið í sumarveðri sem er
áþekkt því sem gerist á Englandi
eða írlandi. Þar eru vetur oft nærri
frostlausir og snjólausir svo að
sauðfé er ekki tekið á hús. En sjálf-
ir þurftu þeir ekki að hafa áhyggj-
ur af fjárfelli því að Leifur hafði
ekkert búfé með sér svo að ekki
reyndi á hvernig því vegnaði um
veturinn.
En hvers vegna skyldi Leifur þá
ekki hafa viljað hafa vetursetu í
Lárensdal? Auk þess sem hann
hefur viljað stytta sér leiðina heim
næsta vor gat þetta verið öryggis-
ráðstöfun. Það er mjög sennilegt
að hann hafi orðið var við indíána
í Lárensdal um sumarið þó að þess
sé ekki getið. Svo mikið er víst að
honum þótti vissara að alltaf væri
helmingur liðs hans heima við
skála. Til þess er sérstaklega tekið
í sögunni að Leifur hafi haft skarpa
sjón og eftirtekt þegar hann stýrði
skipi sínu og sá skipbrotsmennina
í skerinu. Því er ekki ólíklegt að
hann hafi veitt því athygli þegar
hann sigldi gegnum Fagureyjar-
sund milli Nýfundnalands og La-
bradors á útleiðinni að Nýfundna-
landsmegin sást ekki til neinna
mannabyggða. Þar gat því verið
hyggilegt að bíða vorsins. En Birg-
itta Wallace telur einmitt að á þess-
um tíma hafi hvorki indíánar né
inúítar hafst við á þessum nyrsta
tanga Nýfundnalands, eins og áður
er getið.
Auðvitað er hér um getgátur að
ræða, en mjög litlu þyrfti að vera
áfátt í sögunni til þess að þær
gætu staðist. Þá fengju húsatóft-
irnar á Nýfundnalandi eðlilegan
sess í Vínlandssögum. Ólíklegra er
að Leifur hafi reist húsin sín miklu
í Québec, en önnur hafí svo verið
byggð í L’Anse aux Meadows. Við
vitum með vissu að þar voru mynd-
arleg híbýli, svo er uppgötvun
Helge Ingstad fyrir að þakka.
í kaflanum um siglingafræði
fornmanna (sjá bls. 132) er ljallað
um þá merkilegu athugun Leifs-
manna að í vetursetu þeirra hafi
sól haft eyktarstað og dagmálastað
í skammdegi og sýnt fram á að
þessi athugasemd á við í L’Anse
aux Meadows með þeirri nákvæmni
sem fremst er hægt að búast við
af slíkri mælingu. Þetta er enn ein
vísbending um að þar hafi Leifur
reist húsin miklu.
Vínviður Leifs
Síðar verður skýrt frá umsögn
landkönnuðarins Cartiers um vín-
viðinn við Lárensfljót og í Orleans-
eyju árið 1535 (sjá bls. 187-188).
Sennilega hefur þar verið um að
ræða árbakkaþrúgur og þar eru
þær ennþá. Þó að nú á tímum vand-
fýsni um mat og drykk séu þær
ekki taldar hæfar til átu eða vín-
gerðar er ekki með ólíkindum að
Leifsmenn hafi gert sér þær að
góðu þegar Tyrkir fóstri Leifs hafði
fundið vínviðinn. En helst er að
skilja að hann hafi verið undir
áhrifum áfengis þegar hann kom
úr leiðangrinum, eins og segir í
þriðja kafla:
Leifur fann það brátt að fóstra
hans var skapgott ... Hann talaði
þá fyrst lengi á þýsku og skaut
marga vega augunum og gretti
sig. En þeir skildu eigi hvað er
hann sagði.
Sumum fínnst það lýsa dóm-
greindarleysi sögumanns að Tyrkir
hafi verið með drykkjulæti eftir að
hann fann vínberin. En aðrir telja
ekki óhugsandi að tilhugsunin um
vínið og minningar tengdar því
hafí valdið látbragði hans, einnig
ánægja hans að geta glatt Leif vin
sinn og húsbónda með þessum tíð-
indum. Svo getur líka verið að lýs-
ingin á drykkjulátum Tyrkis sé
dagsönn, en þau hafi aðeins átt sér
stað í annað skipti, eftir að víngerð-
in var hafm. Eins þykir sumum
ósennileg frásögnin af því að menn
hafí höggvið vínvið til skips síns,
eins og Leifur sagði:
Nú skal hafa tvennar sýslur fram
og skal sinn dag hvort, lesa vínber
eða höggva vínvið og fella mörkina
svo að það verði farmur til skips
míns.
í þessu þarf þó ekki að felast
bein missögn. Sú vínviðartegund
sem þarna finnst, Vitis riparia,
vefur sig upp eftir háum tijám, til
dæmis sykurhlyni, eins og síðar
kemur fram. Það var því ekki alger-
lega út í hötí að kalla þau háu og
ágætu tré vínvið. Berin náðust með
því að annan daginn voru trén
höggvin, en hinn daginn lesin vín-
berin. Það var ekki óhagkvæm
verkaskipting. Ekki er eins trúleg
sú skoðun sem sumir hafa haldið
fram að vínviðurinn sé svo sterkur
og sveigjanlegur að greinar, 6-18
mm að þvermáli, mætti nota í stað-
inn fyrir grenirætur sem voru hafð-
ar til að festa byrðing skips við
þverböndin og til annarra nota í
skipum. Þessar bindingar þurfti oft
að endurnýja í skipunum, samtals
100-150 metra af tágum í hvert
sinn, en ónotaður vöndull af þessum
grenirótum fannst í L’Anse aux
Meadows, eins og síðar verður get-
ið. Ef til vill mátti flétta körfur úr
vínviðnum. Þá list kunnu Græn-
lendingar því að á hinum svokall-
aða Bæ undir sandinum í Vestri-
byggð á Grænlandi hafa fundist
tágakörfur. Þannig gat vínviðurinn
orðið nytsöm verslunarvara. Þetta
er þó hæpin ágiskun.
En það þarf ekki að vera rangt
að Leifur hafi geymt vínber yfir
veturinn og flutt á eftirbáti til
Grænlands, að því tilskildu að ber-
in hefðu verið þurrkuð haustið
áður og gerðar af þeim rúsínur.
Þær voru þekktar strax á dögum
Davíðs konungs í ísrael fyrir 3000
árum. í bréfi frá Árna biskupi í
Björgvin árið 1308 til Þórðar bisk-
ups í Görðum á Grænlandi er sagt
að því fylgi nokkrar gjafir, þar á
meðal eitt fat með vínbeijum, auk
þess sem þar er hermt að 9 árum
áður hafi látist Eiríkur konungur
sem nefndur var prestahatari.
Ekki hafa siglingar þá verið tíðar.
Poul Norlund fullyrðir að þetta
hafi verið rúsínur og hið sama má
þá álykta um vínberin sem Leifur
fyllti bát sinn með. Og greinilega
hefur Árni biskup vitað að Græn-
lendingar kynnu að meta þetta
góðgæti.
Því hefur verið haldið fram að
ólíklegt sé að Vínlandsfarar hafí
kunnað til verka við víngerð. Til
þess geta þó mjög frumstæðar að-
ferðir dugað. Babcock minnir á að
í Histoire of Travaile into Virginia
sé frá því sagt að á síðari tímum
hafí eitt sinn verið búin til 20 gall-
on (um 75 lítrar) af víni með því
einu móti að kreista vínberin í
hendinni. Eftir að hafa staðið í
fimm eða sex daga hafi vínið reynst
sterkt og áfengt. Adam úr Brimum
segir líka beinlínis að úr vínbeijum
Vínlands hafi verið gert hið besta
vín. Gathorne-Hardy lætur sér
meira að segja detta í hug að Tyrk-
ir, vinur Leifs og fóstri, hafí fljót-
lega gert slíka tilraun, jafnvel hald-
ið henni leyndri þar til hann gæddi
sér á miðinum eftir nokkra daga
og kom góðglaður á móti leitar-
mönnum.
Um plönturnar í Québec hefur
Camille Rousseau skrifað mikla
flóru og gerir þar meðal annars
grein fyrir villirís, árbakkaþrúgum
og smjörhnetutijám. Allar þessar
tegundir vaxa talsvert víða í Lár-
ensdalnum. Dæmi um það fengum
við Baldur að sjá þegar við heim-
sóttum starfsmann grasasafns
Lavalháskólans, Claude Roy, og
fjölskyldu hans. Þar var yndislegt
kvöldið, fullt tungl, Júpíter skær á
suðurhimni, en kvöldroði þó enn á
lofti, og sums staðar kveikt bál í
görðum, áin lygn og voldug, en
stórum mengaðri en á dögum Leifs.
Hjónin voru einstaklega elskuleg,
og ung dóttir þeirra notaði tímann
til að gera teikningu af Baldri með
englavængi. Það fyrsta sem blasti
við í garði þeirra voru árbakka-
þrúgur sem voru farnar að dökkna
en þó ekki fullþroskaðar (28. ágúst
1996). Konan sagðist vita til að
fólk hefði notað þær til víngerðar.
Við bakkann úti í ánni óx villirís
og Claude lofaði að senda okkur
þurrkað eintak af honum. Og um
leið og hann kvaddi okkur fékk
hann Baldur til að teygja sig upp
í tré eftir nokkrum smjörhnetum.
Þær voru ekki fullþroskaðar, slím-
ugar og grænar, en þó í endan-
legri stærð, og heima á íslandi áttu
þær að taka á sig eðlilegan lit og
form og hörku. Svo benti hann
yfir ána á stað þar sem hefði verið
indíánaþorp. Þar og víðar hefði
verið vandalaust fyrir Vínlandsfara
að byggja búðir eða varanleg hús
á hæfilega þurru og skóglausu
svæði. Við gleymum ekki þeim
gæðum Vínlands sem voTu kynnt
okkur á þessu ágústkvöldi.
• Bókartitill er Víniandsgátan og
höfundur er Páll Bergþórsson.
Mál og menninggefur út. Bókin
er um 260 bis. með nnfnaskrá og
fjölda mynda og uppdrátta.
Til sölu Range Rover 2.5 DSE
Bifreiðin er ný, hlaðin aukabúnaði,
þ.á.m. fuilkomin Pioneer
5ÍU5AIA hljómflutningstæki og
RtyKJAYÍKUR
sími 588 8888
leðurinnrétting.
Ekinn aðeins 2000 km.
Yi utAim mmt - y vmiaih wliii:
miBmm okkar sersuid
Skemmtisiglingar vikulega á nýjustu glæsiskipum heimsins,
CARNIVAL - IMAGINATION, DESTINY O.FL.
Fljótandi hallir færa þig milli blómskreyttra eyja undir hitabeltissól
þar sem golan gælir við þig og ekkert mun skorta.
DOMINIKANA - hvíldardvöl á fegurstu eyjunni með drifhvítar
pálmastrendur, hálft fæði eða allt innifalið, matur, drykkir, skemmtanir.
RIO MERENGE - nýjasta trompið, 5 stjömu glæsistaður,
eða CAPELLA BEACH RESORT, afar vinsælt.
Brottför vikulega. Bestu kjör. Flug 2 fyrir 1. Gistisamningar á hálfvirði.
Sérverð í nóv. til des. Pantið núna!
THAILAND - ný ímynd, það besta á bestu stöðum á besta verði,
allt árið fyrir einstaklinga, félög, klúbba, vinnuhópa o.s.frv.
Hópferð með fararstjóra 15. jan. ‘98. Frábært verð!
FERÐASKRIFSTOFAN
EMMá?
SÉRFARGJÖLD til Asíu, Ástralíu,
Afríku, Suður-Ameríku.
Munið að betri ferðirnar eru
oft ódýrari og ánægjulegri. Austurstrætl 17 4 hæð 101 Reyklav[k
Reynslan mælir meö ferðum Heimsklúbbsins. slml 56 20 400, fax 562 6564
HEIMSKLUBBUR
INGOLFS