Morgunblaðið - 30.11.1997, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 30. NÓVEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
Öll skyld
innan við
tíunda lið
✓
Sagt er að Islendingar séu allir hver undan
öðrum. Það er ekki út í bláinn. Elín Pálma-
dóttir sá í heimsókn hjá Ættfræðiþjónustu
Odds, Reynis og Guðmundar, að með
þeirri hraðvirkni í ættrakningu sem komin
er með tölvunum má á augabragði sjá ætt
sína og hvar hún kemur saman við annan
einstakling. Pað reynist nær alltaf vera um
og innan við 10. lið, að því er þeir félagar
sannreyna. Parna eru manneskjur sem
þegar hafa eignast á 8. þúsund forfeður.
AHUGI á ætt sinni og ætt-
fræði virðist hafa farið
mjög vaxandi. Víða erlend-
is bera bókmenntir þess
merki á undanförnum árum að fólk,
ættbálkar og þjóðir séu í hraðfleyg-
um heimi að leita róta sinna og
hvaðan þeir séu komnir. Ekki síður
unga fólldð, sem finnur sig rótlaust.
Hér á Islandi, þar sem að vísu reyn-
ir á rætur í hraðanum og tímaleys-
inu, er því ekki jafn mikið til að
dreifa eins og þar sem fólk týnist al-
veg í fjölmenninu ef það ræktar
ekki ættarsamböndin. Þessi vaxandi
áhugi á að þekkja ætt sína kemur
m.a. fram í að safna fólkinu saman á
ættarmót. Asókn í að rekja ættbog-
ann langt aftur helst svo nú í hend-
ur við tæknina og hraðfara mögu-
leika á að gera það.
I þessum efnum hafa orðið tvær
höfuðbreytingar, að því er þeir
Oddur Friðrik Helgason og Reynir
Björnsson sögðu blaðamanni sem
leit inn til þeirra í íbúð Odds, þar
sem öflug tölva er til taks í homi
stofunnar og út frá því flýtur allt í
skjalamöppum, bókum og pappa-
kössum. Meira að segja inn í svefn-
herbergi þeirra hjóna, þar sem með
öllum veggjum eru hillur og kassar
undir rúminu. Þótt kona Odds,
Unnur Björg Pálsdóttir, sé hans
besti stuðningsmaður, hefur hún
haft orð á því að byggja yfir svalirn-
ar og koma sér þar fyrir.
Það verður þó kannski ekki nauð-
synlegt, því Ættfræðiþjónusta
O.R.G, sem þeir Oddur, Reynir og
Guðmundur Sigurður Jóhannson,
sá þekkti ættfræðingur á Sauðár-
króki, stofnuðu sem samstarfsfélag
á haustmánuðum 1996, er að leita
sér að húsnæði, þar sem það getur
veitt þjónustu. Þar verður þá aðset-
ur þessarar öfiugu höfuðtölvu og
allra þeirra uppflettigagna sem
þeim fylgir, en síðan eru þeir allir
þrír, Guðmundur norður á Sauðár-
króki, með samtengdar tölvur
heima hjá sér og hver um sig getur
sett sig í beint samband við gögnin í
henni. Til marks um þessa öru þró-
un er móðurtölvan, sem þeir telja
einhverja öflugustu og fljótvirkustu
einkatölvu sem nú er á markaðin-
um, sú sjötta sem þeir hafa fengið á
þremur áram. Þeir eru með þrjár
eldri. Svona leit í gagnasafninu -
eins og þeir gerðu með því að ýta á
takka og fá á augabragði ættir
blaðamanns og ljósmyndara, og
tengja saman við þeirra eigin ættir í
6.-9. lið - hefði gengið miklu hægar í
eldri útgáfum. En leit í safninu
verður að vera eins hraðvirk og
unnt er, að þeirra mati.
Byltingamar tvær sem orðið hafa
í íslenskri ættfræði, með aðgangi að
gögnum og skráningu, segja þeir
hafa orðið þegar mormónar Ijós-
mynduðu allar kirkjubækur sem til
voru á Islandi og síðar þegar Frið-
rik Skúlason gerði ættfræðiforritið
Espolin, sem er fljótvirkast og hent-
ar best til að skrá Islendinga og
sem flestir nota nú við íslenska ætt-
rakningu.
Uin 200 þúsund
einstaklingar skráðir
Markmiðið með stofnun Ætt-
fræðiþjónustunnar O.R.G. er að
safna sem mestu af ættfræðilegum
upplýsingum um Islendinga lífs og
liðna og koma þeim í tölvutækt
form. Slíkur gagnabanki gæti nýst á
mörgum sviðum, svo sem við útgáfu
ættfræðirita, fyrir erfðafræðirann-
sóknir, rannsóknir á nafngiftum,
sagnfræði- og landfræðirannsóknir
með tilliti til búsetu og tilfærslu
manna milli svæða og svo mætti
lengi telja. Síðan geta einstaklingar
fengið þar upplýsingar um sína ætt.
Nú þegar hafa verið skráðir í
gagnabanka þeirra á þessu Espolin-
forriti um 200.000 einstaklingar.
Þeir segja að megin áhersla hafi
verið lögð á að skrá inn framættir
íslendinga og að rannsaka ritaðar
heimildir frá fyrri tímum, t.d.
kirkjubækur, dómabækur, skulda-
skrár og legorðsreikninga. Slík
vinna sé nauðsynleg til að ná fram
tengingu milli ætta og stuðla að
réttum ættrakningum, en þvi miður
hafi ekki verið stuðst nægjanlega
við slíkar heimildir við útgáfu
margra bóka um ættfræði. Mikil
vinna hafi verið lögð í að afla gagna,
sem eru til í handritum ýmissa
manna. Sem dæmi má nefna ábú-
endatöl víða af landinu, en þau eru
afar mikilvæg og veita upplýsingar
sem ekki hafa verið aðgengilegar
áður og eru aðeins í handritum.
Guðmundur liggur
í frumheimildum
Rannsókn á frumheimildum frá
fyrri tíð hefur verið unnin af Guð-
mundi Sigurði Jóhannsssyni, ætt-
fræðingi á Sauðárkróki, sem er einn
af þremur stofnendum Ættfræði-
þjónustunnar. Hann er löngu
þekktur af vönduðum verkum sín-
um á þessu sviði og hefur .sérstak-
lega getið sér orð fyrir það hve vel
hann kann skil á aðferðarfræði ætt-
fræðinnar við greiningu heimilda.
Hann situr norður á Sauðárkróki og
er í sambandi við móðurtölvuna.
Hann er aðalhöfundur að fimm
bindum af Skagfirskum æviskrám
1850-1890 og hefur þar sýnt yfir-
burðahæfni sína á sviði ættfræði og
þjóðfræða. Þykir einkenna höfunda-
verk hans mikil nákvæmni í athug-
Ljósm. Björn Björnsson
GUÐMUNDUR Sigurður Jóhannsson ættfræðingur situr norður á Sauðárkróki við lesvélina og rýnir í
frumheimildir, en hann er þekktur fyrir sína mikla nákvæmni í athugun frumheimilda, sem fylla skörð
kirkjubóka og manntala og hversu vel hann kann skil á aðferðafræði ættfræðinnar við greininguheimilda.
Morgunblaðið/Kristinn
ODDUR Helgason og Reynir Björnsson við öflugu móðurtölvuna, sem
enn er í íbúð Odds, þar sem uppflettibækur og skjöl flæða yfir alla
stofuna og inn í svefnherbergið.
un hvers kyns frumheimilda sem
fylla skörð kirkjubóka og manntala.
Erfitt var að ná til Guðmundar,
því hann er einmitt að leggja síðustu
hönd á geysimikið verk fyrir Sögu-
félag Húnvetninga sem hann hefur
verið með í smíðum undanfarin 8 ár
og situr hann mikið við það á nóttr
unni til að hafa næði. Hann er að
rekja ættir Austur-Húnvetninga og
mun verkið líta dagsins ljós í bókar-
formi á næsta ári. Húnvetningaritið
er byggt upp eins og ættir Skagfirð-
inga 1910, en miðast við Austur-
Húnvetninga árið 1940. Hefur hann
unnið þetta af mikilli elju og kannað
frumheimildir. í símtali var hann
spurður frekar um þessar írum-
heimildir. „Frumheimildir eru
(óprentaðar) heimildir, þar sem
skráð er upphaflega það sem verið
er að leita að, íyrst og fremst kirkju-
bækur, manntöl, en einnig dóma- og
þingbækur, skiptabækur, legorðs-
reikningar o.fl.,“ útskýrði hann.
Hann kvaðst hafa lyklavöld að
Héraðsskjalasafni Skagfirðinga á
Sauðárkróki, þar sem hann hefur
setið löngum stundum undanfarin
ár við að skrifa Skagfirskar ævi-
skrár, en safnið er mjög vel búið að
heimildum. Þar telur hann sig hafa
náð nokkuð góðu forskoti, en fjöld-
inn allur af ættfræðingum og
áhugamönnum sé að rekja þetta
heima hjá sér eftir prentuðum
heimildum og hafa þá kannski ekki
aðstæður til þess að fara á söfn þar
sem frumheimildir eru geymdar.
Jafnvel þótt fólk búi í Reykjavík,
séu söfn opin stopult og stutt og
opnunartíminn yfirleitt þann hluta
dagsins sem fólk sé almennt í vinnu.
„Þetta er mjög gaman,“ segir
Guðmundur. „Ég hefi legið í þessu
gegn um árin af mikilli ástríðu.“
Hann kveðst hafa verið byrjaður að
rekja ættir um og upp úr fermingu.
Norður kom hann þó ekki fyrr en
um 1980 og er búinn að ve:a og
starfa á Sauðárkróki síðan. Nú hef-
ur hann stofnað þetta fyrirtæki með
þeim Oddi og Reyni og kemur til
með að geta veitt þjónustu úr sínum
gögnum með því að fara yfir tölvu-
gögnin og leiðrétta eftir bestu föng-
um. Hann kvað gögnin sem hann
hefur ekki eingöngu bundin við
ákveðna landshluta eða ættir heldur
spanna mörg hver landið allt, t.d.
míkrófilmusafn mormóna sem hann
hefur við höndina og aðgang að.
Það er þannig til komið að morm-
ónar komu um miðbik þessarar ald-
ar að máli við íslensk stjómvöld og
fengu frá þeim leyfi til að ljósmynda
á míkrófilmur helstu ættfræðiheim-
ildir sem varðveittar voru í Þjóð-
skjalasafni og Landsbókasafni í
Reykjavík - kirkjubækur, skipta-
bækur, dómabækur og ættartölur.
Mormónatrú byggst á áunum í fimm
ættliði og því er ættrakning þeim
svo mikilvæg og liður í þeirra starfi.
Þeir gáfu söfnum á íslandi kost á
því að kaupa þessar míkrófilmur.
Skjalasafnið á Sauðárkróki gerði
það og á því þetta filmusafn.
„Svo hefi ég verið duglegur gegn
um árin að róa í skjalavörðunum hér
nyrðra og fá þá til að panta að sunn-
an ljósrit af ýmsum gögnum, sem
ekki hafa enn verið ljósmynduð á
míkrófilmur, en koma að miklu gagni
við ættrakningu. Til dæmis svokall-
aða legorðsreikninga, manntalsbæk-
ur, búnaðarskýrslur, gömul bændatöl
af öllu landinu og gamlar ættartölu-
bækur eftir klassíska höfunda," bæt-
ir Guðmundur við. „Svo safnið er orð-
ið býsna vel útbúið að heimildum."
Leiðrétting kemst strax inn
Það sem Ættfræðiþjónusta
O.R.G. hefur verið og ætlar að gera
er að koma sem allra mestu af ætt-
fræðilegum upplýsingum á tölvu-
tækt form. „Tölvan hefur þann
mikla kost að í henni er hægt að
tengja saman í einum gagnagrunni
allt það sem maður er með,“ segir
Guðmundur. „Og jafnóðum og þú
rekst á skekkjur er hægt að leið-
rétta þær þegar í stað. En þegar
búið er að gefa út bók með vitleysu
þá stendur vitleysan og gengur aft-
ur eins og draugur í öðrum prentuð-
um ritum, sem síðar koma, nema
bókin sé gefin út aftur endurskoðuð
og leiðrétt."
Ekki vill Guðmundur taka svo
sterkt til orða að þeir séu komnir
með allar ættir á landinu, en segir
hógvær að það sé þó æði mikið. Fé- I
lagar hans höfðu sagt að þeir ætl- j
uðu að bæta verulega við gagna-
grunninn á 20. öld og stefni að því '
að um 250.000 íslendingar verði áð-
ur en langt um líður komnir inn í
gagnabankann í tölvutæku formi.
Guðmundur segir áhugann mik-
inn og vaxandi á ættfræðinni. Ekki
svo að skilja að áhuginn hafi ekki
alltaf verið til staðar. „En ég held
að það hafi lengst af verið meira
bundið við eldra fólk. Nú tel ég að \
áhuginn sé að færast yfir í yngri |
aldurshópa. Ég kenndi þetta sem ,
valfag í öldungadeild fjölbrautaskól- '
ans hér á Sauðárkróki í tvo vetur og
hóparnir sem ég kenndi voru
nokkurn veginn jafnt samansettir af
ungu fólki og eldra fólki.“ Oddur
hafði svipaða sögu að segja um
þennan mikla áhuga. Hann kvaðst
vinna mikið með unglingum á sumr-
in og þeir séu oft að spyrja hann og
hafa stundum komið með bæklinga I
af ættarmótum, sem hafi ýtt mikið |
undir áhugann.
En hvað er það sem þeir skrá? '
Fyrst nafn, heimili og giftingardaga,
atvinnuheiti, síðan foreldra og börn.
Þá eru ættir einfaldlega raktar aftur
eftir þessu kerfi. Þannig að lítið er
um persónuupplýsingar í textanum.
En síðan kvaðst Guðmundur reyna
eftir megni að vísa í rit þar sem
hann veit til þess að slíkar upplýs-
ingar séu á prentuðu máli. Þá er að- t
gengilegt að finna þær.
Oddur kveðst þó halda til haga |
ýmsu um menn og málefni, jafnvel ’
góðum vísum, þótt ekki séu þetta
neinar ævisögur.
Þeir félagar eru með geysimikið
af frumgögnum sem ekki eru til
annars staðar frá mönnum úti á
landi sem mikið hafa unnið í þessu.
Oddur hafði t.d. í Reykjavík sýnt
mér Ættartölubók Bjarna Jóhann-
essonar, sem er einstaklega fallega
handskrifuð bók í endurritun Kon-
ráðs Vilhjálmssonar. Hann kvaðst j
núna vera að skrá inn Þingeyinga- *
skrá Konráðs Vilhjálmssonar frá
Hafralæk með nafnaskrá eftir hann,
sem hann hefur að láni. Þar eru
flestallir Suður-Þingeyingar fæddir
á tímabilinu 1800-1900.
Byggist á gífurlegum áhuga
Þeim kemur öllum saman um að ,
gífurlegan áhuga þurfi til að vera í
þessu. Oddur og Reynir litu hlæj-
andi hvor á annan þegar spurt var
hvernig þeir fjármagni þetta, sögð- '
ust bara leggja fram sína vinnu og
hingað til hafi þetta mest verið fólg-
ið í vinnunni. Svo hafi ýmsir stutt
þá. T.d. hafi bókaútgáfur verið þeim
innan handar, sérstaklega Þjóð-
saga, Skjaldborg, Líf og saga og
fleiri. Þá hafi þeir í tölvufyrirtækinu
ACO verið þeim afar mikið innan ,
handar í tæknimálunum, því þeir
eru sjálfir áhugamenn um ættfræði.
Þeir hafi leyst ýmis vandamál fyrir
SJÁ SÍÐU 18