Morgunblaðið - 10.03.1998, Blaðsíða 28

28 ÞRIÐJUDAGUR 10. MARZ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Ahrif bandarískrar
fj öldamenningar ekki
jafnmikil og haldið er
Morgunblaðið/Ásdís
Dr. Richard Pells
MARGIR muna sjálfsagt
eftir upphafsatriðinu í
kvikmynd Quentins Tar-
antinos, Pulp Fiction, þar sem
John Travolta og Samuel L.
Jackson sitja í bíl á leið til fundar
við nokkra unglingsstráka sem
höfðu stolið dópi og peningum af
yfírmanni þeirra. Travolta er ný-
kominn frá Amsterdam og segir fé-
laga sínum hvað skilur að þarlenda
og bandaríska menningu með
nokkrum vel völdum dæmum;
Hollendingar hafa til dæmis inn-
leitt bandaríska hamborgaramenn-
ingu með MacDonalds og Burger
King en lagað hana að eigin siðum
og venjum; þar kalli þeir til dæmis
„Big Mac“ „Le Big Mac“ og „qu-
arter pounder with cheese“
„Royale with cheese"; og svo sé
hægt að panta sér bjór með öllu
saman.
I bók sinni, Not Like Us (útg.
1997), fjallar bandaríski sagnfræð-
ingurinn, dr. Richard Pells, um það
hvernig Evrópubúar hafa elskað,
hatað og umbreytt bandarískri
menningu frá lokum síðari heim-
styrjaldarinnar. Eins og Travolta í
Pulp Fiction sýnir Pells fram á að
áhrif bandarískrar fjöldamenningar
séu ekki jafnmikil og evrópskir
menningarvitar og pólitíkusar vilja
oft halda fram. Pells segir að Evr-
ópubúar hafi einmitt tekið upp
ýmsa þætti hinnar bandarísku
fjöldamenningar en iðulega um-
breytt þeim og lagað að eigin
menningu og siðum; á evrópskum
MacDonaldsstöðum hefur matseðl-
inum iðulega verið breytt, hann
hefur verið lagaður að smekk og
matarvenjum þess lands sem stað-
urinn er í. Pells heldur því auk þess
fram að þessi áhrif hafí verið gagn-
kvæm, Evrópa hafí ekki síður haft
áhrif á Bandaríkin. Hann er sömu-
leiðis harður andstæðingur ríkis-
styrktrar menningar og andmælir
fjölmörgum fullyrðingum um að hin
fjöldaframleidda Hollývúddlist sé
vond, að það sé eitthvert sjálfsagt
orsakasamband á milli mark-
aðsvæðingar og vondrar listar.
Markaður og list
Richard Pells er prófessor í
sagnfræði við Texasháskóla en
starfar sem Fulbright-prófessor við
háskólana í Bonn og Köln í vetur.
Hann hefur skrifað nokkrar bækur
um bandaríska menningu með sér-
stakri áherslu á kvikmyndir.
Fyrsta bók hans fjallaði um áhrif
heimskreppunnar í lok þriðja ára-
tugarins á bandaríska menningu.
Bandaríski sagnfræð-
ingurinn Richard Pells
hefur rannsakað áhrif
bandarískrar fjölda-
menningar á Evrópu-
-----7------------------
búa. I samtali við Þröst
Helgason segir hann að
þau séu ekki jafnmikil
og látið er í veðri vaka.
I fyrirlestri í Háskóla
—?----------------------
Islands í dag mun hann
fjalla um sérstöðu
bandarískrar menning-
ar f heiminum.
Einnig hefur hann skrifað bók um
bandaríska menntamenn og menn-
ingarforkólfa á fímmta og sjötta
áratugnum.
Pells kom til Evrópu í fyrsta
skipti árið 1979 og þá einmitt til
Amsterdam. Hann segist ekki hafa
gert sér neina sérstaka hugmynd
um það hvernig menningartengsl-
um Bandaríkjanna og Evrópu var
háttað þá en sjö árum síðar var
hann Fulbright-prófessor í Kaup-
mannahöfn. „Þar uppgötvaði ég að
sem Fulbright-prófessor var ég
hluti af áætlun Bandaríkjanna um
að flytja menningu sína markvisst
út til Evrópu og ná einhvers konar
menningarlegum yfírburðum þar.
Þetta var auðvitað hluti af Kalda
stríðinu. Bók mín fjallar að hluta til
um þennan útflutning en megin-
hluti hennar fjallar þó um það sem
gerst hefur eftir að Kalda stríðinu
lauk árið 1989; sem sé um áhrif
bandarískrar fjöldamenningar á
Evrópu, eða gagnvirk tengsl þeirra.
Ég hef ekkert á móti því að hið
opinbera styrki ballettflokka, óp-
eruhús og leikhús - og raunar ættu
bandarísk yfírvöld að gera meira af
því en þau gera - en ég óttast að
slíkir styrkir geti stundum fyrst og
fremst miðað að því að vernda þjóð-
menningu, menningu einstakra
þjóða fyrir utanaðkomandi áhrifum.
Ég held því að opinberir styrkir til
lista í Evrópu hafi í mörgum tilfell-
um unnið gegn eðlilegri framþróun.
Stjómvöld evrópskra þjóða hafa til
dæmis reynt að vernda evrópska
kvikmyndagerð fyrir bandarískum
áhrifum með því að takmarka sýn-
ingar á bandarískum kvikmyndum í
kvikmyndahúsum og sjónvarpi sem
er auðvitað tilgangslaust þegar fólk
getur náð sér í þessar myndir á
næstu myndbandaleigu. Opinberu
styrkimir hafa líka falist í því að
tryggja það að evrópsku myndimar
verði sýndar í kvikmyndahúsum og
sjónvarpi. Vandamálið er hins veg-
ar að ef kvikmyndagerðarmaður-
inn, eða aðrir listamenn, vita að
myndir hans verða sýndar hvort
sem þær eru góðar eða vondar,
hvort sem einhver mun hafa áhuga
á að horfa á þær eða ekki, þá leiðir
það ekki endilega til nauðsynlegra
tilrauna heldur til falskrar listar.
Hin bandaríska fjöldamenning
hefur verið háð markaðslögmálum,
hún hefur með öðmm orðum þurft
að taka tillit til þess hvað markað-
urinn vill en það hefur ekki endi-
lega þýtt að hún hafí aðeins leitt af
sér vonda list eða ómerkilega.
Listamenn hafa í raun alltaf þurft
að hugsa um hvað markaðurinn vill
ef hann hefur viljað hafa einhver
áhrif, ef hann hefur viljað ná til
fólks, viljað lifa af listinni, við sjá-
um þetta í sögunni allt frá
Shakespeare til Picassos og Spiel-
bergs.“
Titanic er listaverk
Aðspurður segir Pells að sumar
Hollývúddmyndir séu til dæmis um
jákvætt samband listar og markað-
ar. „Auðvitað eru margar þessara
Hollývúddmynda afskaplega vond-
ar en ekki allar. Ef við skoðum til
dæmis Spielberg þá eru margar
mynda hans listaverk, eins og til
dæmis Jaws, ET, Schindlers List
og Amistad. Alveg eins og telja má
Titanic til listaverka í kvikmynda-
gerð, ástarsagan sem slík er
kannski klisja en kvikmyndagerðin
öll er listaverk, til dæmis kvik-
myndunin og tæknileg úrvinnsla.
Sagan sem sögð er um konuna er
klassísk, hún er ekki bara saga um
ást heldur líka um það hvernig
kona uppgötvar sjálfa sig, þrár sín-
ar og tilfinningalíf. Þetta er aug-
ljóslega saga sem snertir marga,
einkum konur, og má ekki síst ráða
það af því hversu margir fara að sjá
hana tvisvar."
íslensk menning
ekki í hættu
Hér á landi er oft fárast yfir því
að íslendingar hafí gleypt í sig
bandaríska fjöldamenningu hráa. I
bók sinni heldur Pells því fram að
yfirleitt sé of mikið gert úr hinum
bandarísku áhrifum. „Og annað
sem mótar menningarvitund okkar
gleymist, bakgrunnur okkar og
starf til dæmis. Stundum er „Big
Mac“ líka bara „Big Mac“ en ekki
einhver hugmyndafræði eða tilraun
til að umhverfa menningarlegu
gildismati þess sem borðar hann.
Sú staðreynd að fólk hefur gaman
af bandarískum kvikmyndum og
sjónvarpsþáttum og þykir gott að
borða MacDonalds þýðir ekki endi-
lega að viðkomandi sé að tileinka
sér eða samþykkja bandarískan
lífsstíl og lífsgildi. Ekkert frekar en
að Bandaríkjamaður sem keyrir um
á Volvo sé að tileinka sér sænsk
lífsgildi.
Það er svo margt sem hefur áhrif
á ákvarðanir fólks um hvað það
borðar eða horfir á. Ég hugsa að
þessir tveir MacDonaldsstaðir hér í
Reykjavík muni ekki skaða íslenska
menningarvitund. Sömuleiðis held
ég að flestir líti svo á nú til dags að
alþjóðleg menningaráhrif séu þjóð-
menningu holl, þau geri hana fjöl-
breyttari."
Pells heldur fyrirlestur í Háskóla
íslands í dag um sérstöðu banda-
rískrar menningar í heiminum.
Pells mun reyna að svara spurning-
um eins og hvað það sé sem geri
bandarískar kvikmyndir bandarísk-
ar, eða bandaríska bíla bandaríska.
Fyrirlesturinn verður í stofu 101 í
Lögbergi og hefst kl. 17.15.
SYN AÐ NORÐAN
VÍNKJALLARI við Mylluá.
MYJVPLIST
Listaskálinn
í Hveragerði
MÁLVERK
Sýning á verkum Óla G. Jóhann-
sonaar. Opið alla daga á tíma
veitingastofunnar. Til 15. mars.
Aðgangur 300 krónur.
AKSTURINN yfir Hellisheiði
bauð upp á fjölþætt tilbrigði eins
hrákaldasta skafrennings sem rýn-
irinn hefur augum litið. Þrátt fyrir
veðrahaminn var um að ræða sér-
kennilega fegurð, magnaðan leik
ljósbrigða, þannig að á stundum
gleymdist landið ásamt kennileit-
um allt um kring, svo mjög tók
sjónarspilið athyglina.
Það gafst gott tóm til að hug-
leiða viðburðinn framundan og í
mörgum skilningi féll veðraham-
urinn að bakgrunni framkvæmdar-
innar og eðli listsköpunar um leið.
Fyrir hið fyrsta hafði gerandinn
lent í margvíslegum persónulegum
hremmingum frá síðustu sýningu
sunnan heiða fyrir 13 árum, og fyr-
ir þrem árum féll hann fyrir borð
af togara á Barentshafi, þar sem
trúlega er kaldari sjár en annar
staðar á djúpmiðum. Gerði mann-
inn óvinnufæran, en bætumar sem
af hlutust nægðu til að hann gat í
fyrsta skipti alfarið helgað sig
myndlist. Að hantera pentskúf og
önnur tilheyrandi verkfæri var
hann fullfær um. I annan stað er
öll listsköpun mörkuð djúpum lif-
unum, sálarháski og barátta upp á
líf og dauða.
Máttug lífsreynslan markaði
eðlilega djúp spor í skapgerð lista-
mannsins og gjörbreytti um leið
sýn hans á liti og form. Þetta opin-
beraðist fyrir rýninum eitt síðdegi
á Akureyri í haust, er gerandinn
fékk hann til að líta á verk sín og
gerði enn frekar er inn í Listaskál-
ann austan heiðar var komið.
Sýning Ola G. Jóhannssonar er
íyrsta framkvæmd skálans á árinu,
því Einar Hákonarson hefur viljað
hugleiða fyrirkomulag reksturs
hans í kjölinn og hefur hér margar
og frjóar hugmyndir. Ekki ástæða
til annars en að búast við opnu og
fjölþættu sýningahaldi, því Einar
hefur mikinn hug á að reka fleyg í
þá einhæfu miðstýringu sem hann
telur einkenna íslenzkan sýningar-
vettvang á höfuðborgarsvæðinu,
svoi jaðrar við ófremdarástandi.
Óli G. Jóhannson er enginn ný-
græðingur í íslenzkri myndlist og
þarf ekki að árétta það sérstaklega
hér, að hann var einn af þeim sem
lögðu grunninn að uppgangi mynd-
listar á Akureyri á áttunda ára-
tugnum, og rak um árabil listhúsið
Háhól. Reglubundið og gilt sýning-
arhald gengur þó trauðla hér á
landi án hlutlægs upplýsinga-
streymis í almenna skólakerfinu og
fjölmiðlum, og að litið sé á listir
sem eina mikilvægustu grunnein-
ingu menntakerfísins.
Sýningin er afrakstur næstlið-
inna ára og málverkin 48 eru öll
unnin í akrýl á striga. Um er að
ræða margþættan leik lita og
forma og auðsær er ósvikinn vilji
til rannsókna á þenslulögmálum
myndflatarins, að móta mynd-
heildir sem fela í sér jafnvægi í
hryni, ásamt hollustu við efnivið-
inn.
Hér er um afar mikil umskipti
að ræða frá fyrri sýningum, og þá
einmitt í meðhöndlun efniviðarins,
en þar gengur listamaðurinn mun
hreinna og afdráttarlausara til
verks, hugar öllu meira að línu,
lit, áferð, formi og byggingu. Gild-
ir einu, að hið hlutvakta yfírborð á
ekki hug hans allan eins og fyiT-
um, hann hafnar því engan veginn
heldur vinnur nú út frá skynjun-
um á umhverfí sínu og hinum
ýmsu hrifum sem það framkallar.
Myndirnar eru þannig séð lausar
úr viðjum hins hlutlæga þótt út-
færslan sé huglæg og í nokkrum
þeirra sjáist móta fyrir landslagi.
Þær fela ennfremur ekki svo lítið
í sér af lit- ljósmögnum og til-
brigðum Norðurlandsins, þótt
nokkrar þeirra sæki hughrif suð-
ur í álfuna.
Listamaðurinn stendur á tíma-
mótum og af fyn-i reynslu er ekki
fullljóst hvaða stefnu hann muni
taka í framhaldinu, en þessi kafli í
listsköpun hans telst ótvírætt hinn
markverðasti til þessa. Ekki ýkja
nýstárleg vinnubrögð nú á dögum,
en á allan hátt virðingarverð og
marktæk samræða við þau efnis-
föng málaralistarinnar sem fram
að þessu hafa dugað til að höndla
ferskleika og töfra birtingarinnar.
Bragi Ásgeirsson