Morgunblaðið - 08.05.1998, Blaðsíða 32

32 FÖSTUDAGUR 8. MAÍ 1998
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
LÍFIÐ FUNDIÐ
UPP AÐ NÝJU
Sænski leikhúslistamaðurinn Staffan Göthe heillast af ljóðrænu raun-
sæi sem býr hvarvetna í kringum okkur, í harmleiknum sem hláturinn
felur og í „þögn sem rofin er skyndilega með hinu óvænta, ljótleikan-
----------------7----------------------
um eða fáránlegri fyndni“. I tilefni af sýningu Nemendaleikhússins á
Uppstoppuðum hundi spjölluðu Sindri Freysson og Göthe saman um
hundinn, húmorinn og harmleik Svíþjóðar.
LEIKRITASKÁLD, leikari og leikstjóri: Staffan Göthe er maður ekki einhamur.
STRÁKLINGUR, jafnaldri
íslenska lýðveldisins, sem
þvældist með pabba sínum
inn á heimili fátæklinga og
utangarðsmanna varð einn góðan
veðurdag eitt athyglisverðasta leik-
skáld Svía; Staffan Göthe. Nemenda-
leikhúsið írumsýndi nýlega eitt
þekktasta verk hans, Uppstoppaðan
hund, í leikstjórn Hilmars Jónssson-
ar og þýðingu Hallgríms H. Helga-
sonar. Leikritið er lokaverkefni leik-
hússins á þessu ári og markar um
leið útskrift átta ungra leikara.
Uppstopppaður hundur er annað
leikrit Göthe sem fjallar um Cervi-
eng-fjölskylduna, hið þriðja, Full-
komni kossinn, var frumsýnt árið
1990 og fjórða verkið er í smíðum.
Uppstoppaður hundur hefst í nútím-
anum en síðan er stokkið aftur til
áramótanna 1954-1955 þegar Svíþjóð
nútímans var í fæðingu. A stundum
er ekki laust við að ljúfsárs saknað-
artóns gæti, en Göthe tekur því
fjarri að verkið flytji fólki þann boð-
skap að eitt tímabil sé betra en ann-
að.
að er einföldun að segja að
hlutirnir hafí verið betri í
Svfþjóð á sjötta eða sjöunda
áratugnum, kannski að því
frátöldu að efnahagsástandið er
verra núna og fleiri atvinnulausir.
Fólk getur kannski fyllst þrá eftir
horfnum tíma þegar það horfir á
verkið en ég er ekki með neina for-
tíðarglýju í augum og staðhæfi ekk-
ert um ágæti þess sem var fyrir
tveimur eða þremur áratugum. Ég
held að verkið snúist miklu frekar
um tilvistarlegar þarfir, ekki síst þar
sem harmleikur Svíþjóðar er ekki
endilega sá að velferðin er á undan-
haldi heldur að sagan er að glatast
og þær rætur sem liggja að nútíman-
um hafa fúnað og gisnað.“
Göthe segir að spurningarnar í
verkinu um Cervieng-fjölskylduna
snúist um hvað hefur glatast, hvað er
mikilvægt að varðveita og „hvernig
hægt er að fínna rætur að nýju til að
styrkja einstaklinginn í framtíðinni,"
segir hann.
Göthe sá nýlega uppfærslu leik-
listarskóla í Stokkhólmi á Uppstopp-
uðum hundi og kveðst telja hana
sambærilega við uppsetningu Nem-
endaleikhússins að því leyti að þar
fara mjög ungir leikarai’ með hlut-
verkin. „Leiklistarnemar eða ungir
leikarar hafa hvorki di-amatískar né
nostalgískar minningar um tímabilið
sem leikritið spannar og því var það
mjög hollt fyrir mig að sjá þessa út-
færslu og sannfærast um að leikritið
er miklu frekar um ást og löngun til
að elska, óttann við einsemdina og
óttann við að verða að engu, heldur
en um þjóðfélagið. Þegar ungir leik-
arar fara með hlutverkin verður sú
staðreynd miklu skýrari."
Aðspurður kveðst Göthe
taka um margt undir það
viðhorf að sjá megi Cervi-
eng-fjölskylduna sem full-
trúa Svía á þessari öld, altént eftir
seinni heimsstyrjöld. „Sjálfur er ég
dæmigerður Svíi. Afi minn og amma
voru af þeirri kynslóð sem fékkst við
búskap, lagði járnbrautarteina um
landið og stritaði í iðnaði. Foreldrar
mínir og þeirra kynslóð kleif þjóðfé-
lagsstigann enn frekar, þau fengu
störf í verslunum og skrifstofum og
síðan gekk næsta kynslóð mennta-
veginn. I jafn stórfelldri breytingu á
menntun, velferð og þjóðfélagsstöðu
býr mikið drama.
Mest skrifa ég þó skáldskap en
byggi ekki á sjálfævisögulegum þátt-
um. Kannski notfæri ég mér atriði
úr eigin lífi eða ættingja minna en ég
hef tekið mér svo mörg skáldaleyfí
og leikið mér svo frjálslega með
þessi atriði að þau standa miklu nær
skáldskapinum en raunveruleikan-
um. Helsta ánægjan í mínum huga
við starf leikskáldsins felst í að búa
til kringumstæður og persónur úr
litlu eða engu, helst frá grunni."
Göthe hefur sagst vera undirlagð-
ur af ilmandi minningum frá víðum
lendum bernskunnar í Norbotten,
ekki síst dýrmætum stundum með
ríkisstarfsmanninum föður sínum,
sem hafði með höndum eftirlit með
„félagslegri endurhæfingu" þeirra
sem góðborgarar töldu til undirmáls-
manna, fyrst Sama og síðar óreglu-
fólks og fátæklinga. Hann lærði að
lesa meðan á þessum ferðum stóð og
komst í kynni við sígauna og smá-
bófa, kynlega kvisti og krakkastóð
sem safnaðist að utanbæjardrengn-
um sem naut athyglinnar að fullu.
Faðir hans var jafnframt læri-
meistari sem „kenndi mér að sjá
spaugilegu hliðar lífsins, smáatriðin
sem skipta svo miklu máli þegar
skapa á persónur". Og á þessum
ferðum fékk hann nasaþefinn af lit-
ríkri veröld ferðasirkusa, tívolía og
kabaretta sem settir voru upp í tjöld-
um. Hann las allt sem hann komst
yfir um slíkar kúnstir og öll Ieikritin
sem hann komst í tæri við á bóka-
safninu í Luleá, „sjálfsagt án þess að
skilja þau, en ilminn man ég, þessa
einstöku angan af bókasafnsbókum".
Hann setti upp brúðuleikhús sem
smástrákur og „baðherbergisleik-
hús“ þar sem hillan fyrir framan
spegilinn var sviðið og spegilmynd
hans sjálfs áhorfandinn.
Tíu ára gamall heyrði hann „út:
varpsleikrit" Dylan Thomas, I
mjólkurskógi. Sú reynsla var
„ógleymanlegasta minning æsku
minnar að ég held,“ segir hann. „Þau
áhrif sem ég hef orðið fyrir síðar á
lífsleiðinni eru kannski mikilvægari,
reynsla mín sem elskhugi og faðir og
svo framvegis, auk áhrifa frá öðrum
listamönnum leikhússins, rithöfund-
um og fólki sem ég hef hitt á lífsleið-
inni. En þau áhrif sem ég er kannski
ekki alltaf meðvitaður um í skrifum
mínum má rekja til vinsællrar al-
þýðumenningar á borð við fjölleika-
hús og kabaretta, þessarar töfra-
stundar með Dylan Thomas og ýmis-
konar annnarrar mjög skrýtinnar
reynslu sem ég varð fyrir kornungur
drengur. Allt þetta hefur orðið mér
til mikils innblásturs við skrif mín.“
einna skrifaði hann svo
skólaleikrit án þess þó að
fínna til brennandi áhuga á
hlutverki leikskáldsins.
Hann ætlaði að starfa í sirkus eða
verða leikari. Og það gekk eftir. Göt-
he útskrifaðist frá leiklistarskóla í
Gautaborg á blómaskeiði frjálsu leik-
hópanna 1971 og starfar enn sem
leikari, samhliða skrifum.
Hann hefur alltaf átt erfitt með að
svara hvað af þessu þrennu höfði
mest til hans, að vera leikari, leik-
skáld eða leikstjóri, og kveðst þeirr-
ar skoðunar að leikhúslífið fjallai-
þegar öllu er á botninn hvolft alltaf
um það sama; að búa til leiksýningu
og sjálfur eflist hann og styrkist við
að bera bæði grímu leikarans og
leikskáldsins. Hann kallar þessa
blöndu „undursamlega" og hún hafi
ekki tálmað honum för, heldur þvert
á móti verið honum gagnleg.
etta er fullkomin blanda ef
maður getur hagað málum
þannig að um skeið dveljist
maður fjarri leikhúsinu og
snúi síðan til baka þegar manni hent-
ar og sogast þá inn í þann heim að
nýju. I sporum leikarans skerpi ég
næmi mitt og kenndir gagnvai-t leik-
húsinu og finnst að það geri mig að
betri leikskáldi, að það sé styrkur að
vera leikari þegar ég skrifa. Leiklist-
in og skrifin eru stundum eins og tví-
burar í mínum huga, síamstvíburar.
Síðan þegar maður er ekki að störf-
um kynnist maður einhverju nýju,
fær hugmyndir og lífsþrótt sem nýt-
ist í báðum störfum.“
Ekki fyrr en eftir að hann skrifaði
fimmta barnaleikrit sitt, „Den frukt-
ansvárda smállen“ árið 1978, fann
Göthe hvers virði leiki-itaskrifin voru
honum í raun og veru. Hann hefur
skiifað á víxl leikrit fyrir fullorðna
og börn allar götur síðan. Að eigin
sögn eru útgangspunktar verkanna
oftar en ekki myndir sem eru
„óhugsandi“, eða svo fjarstæðu-
kenndar að þær ögri áhorfandanum.
Til dæmis lögreglumaður í fullum
skrúða sem hágrætur á almannafæri
eða uppstoppaður hundur sem nýtur
meiri ástar en hann gerði þegar
hann lifði. Hundur sem nútíminn
varð að bana.
Göthe kveðst að sumu leyti hafa sagt
skilið við Uppstoppaðan hund, eink-
anlega þar sem hann fékk sig
fullsaddann eftir að hafa leikið hlut-
verk hundsins um tveggja ára skeið í
rómaðri uppsetningu verksins í
Gautaborg. Hann hafi hins vegar
fengið margvísleg viðbrögð við verk-
inu þegar það var sett á fjalirnar að
nýju, einkum í kjölfar áðurnefndrar
uppfærslu í Stokkhólmi. „Margir
hafa enduruppgötvað leikritið og
telja það miklu mikilvægara núna en
fyrir áratug. Þeir sem sáu Upp-
stoppaðan hund á sínum tíma segja
að í dag virðist það miklu jákvæðara
og bjartsýnna en áður, að í því leyn-
ist miklu meiri birta, í stað þess að
kolsvart skopskyn og myrkrið ráði
eitt ríkjum. Ég veit það ekki; í mín-
um huga er Uppstoppaður hundur
meira eða minna aðeins uppstoppað-
ur hundur."
Göthe situr ekki með hendur í
skauti. Hann leikur um þessar
mundir í tveimur verkum á sviði
konunglega leikhússins í Stokk-
hólmi, Dramaten, annars vegai- Fló á
skinni eftir Georges Feydeau, og
hins vegar í í Þjóðníðingnum eftir
Henrik Ibsen sem var fi’umsýnt 19.
apríl sl. I vetur sem leið skrifaði
hann nýtt leikrit sem sett verðui- upp
á Dramaten á næsta leikári og er bú-
ist við að það verði frumsýnt í janúar
á næsta ári. Um er ræða einskonar
kabarett sem ýmsir vinsælir
rokktónlistarmenn semja tónlistina
við. Áfram horfir hann til örlaga
sinnar ástkæru fjölskyldu, að þessu
sinni er aðalpersónan Rita Cervieng,
sem er á að giska hálfsjötug að aldri
og hefur lifað viðburðaríku en rót-
lausu lífi.
ún er nokkurs konar lista-
maður sem hefur komið
alls staðar við og unnið
fjölbreyttustu störf. Hún
hefur loks hafnað í gömlu sumarhúsi
þar sem hún ver tíma sínum með
draugum fortíðar. Þetta er því and-
legt leikrit í því skilningi, nokkurs
konar draugasónata."
Göthe kveðst ætla að fylgja í
humátt á eftir fjölskyldunni allt þar
til yfir lýkur og hefur rætt um að
skrifa alls sjö leikrit um örlög henn-
ar. „Ég vona og held að ég geti efnt
það loforð," segir hann og viður-
kennir að áhugi hans á sögu fjöl-
skyldunnar sé ekki síst sprottin af
því að starfa hvort tveggja sem leik-
ari og leikskáld, þar sem hann stekk-
ur á milli þess að leika hlutverk í
verkum Shakespeares einn daginn
og hlutverk í nútímaverkum hinn
daginn, skrifa barnaleikrit og verk
fyrir fullorðna jöfnum höndum.
„Ég fann til löngunar til að mála
fresku af þessari fjölskyldu til að yf-
irstíga hið ruglingslega og brota-
kennda, til að hafa leiðarminni eða
vegvísi til að fara eftir.“ Hann segir
fólk oft spyrja sig um örlög fjöl-
skyldunnar og sé forvitið um hvað
gerist næst í lífi þeirra, þannig að
persónurnar hafí í raun öðlast sjálf-
stæða tilveru.
„Leikritin hafa mjög rýr innbyrðis
tengsl, þannig að þótt fjölskyldu-
nafnið sé sameiginlegt er ekki um
sömu persónurnar að ræða. Að því
leyti er fjölskyldan sambærileg við
mína eigin fjölskyldu, sem er búsett
á víð og dreif um Svíþjóð, Evrópu og
annars staðar í heiminum. Einn
frændi minn er til dæmis milljóna-
mæringur í Kanada, til marks um
hversu víða þetta fólk ferðaðist og
hversu margir yfirgáfu Svíþjóð.
Bygging verkanna endurspeglar
þessa staðreynd; þau gerast á hinum
og þessum stöðum á víðfeðmu svæði,
hafa mismunandi áherslur og form.
Uppstoppaður hundur er frekar
epískt leikrit en La Strada del
Ámore er fremur í anda Vaudeville-
gamanleikjanna og Fullkomni koss-
inn nær því að vera ópera en leikrit.
Mig langar sömuleiðis að búa til leik-
rit um fjölskylduna sem væri í raun
ballett eða treysti á hreyfilistina um-
fram hið talaða orð og seinasta verk-
ið gæti verið einleikur. Ég stefni að
því að verkin verði hvert af sínu tagi,
mótuð á mismunandi hátt og nýti sér
allan þann fjölbreytileika sem leik-
húsið býður upp á,“ segir hann.
öthe kveðst heillast af
„ófölskvaðri lofgjörð
sirkussins til lífsins" og vill
í skrifum sínum endurvekja
þær kenndir sem bærðust með hon-
um fyrii- framan baðherbergisspegil-
inn og í andrúmi fjölleikahússins þar
sem hans eigin sýniþörf gerði vart
við sig. Kannski er fagurfræðin eilít-
ið gi-ótesk af þeim sökum. Hann hef-
ur verið sakaður um bölmóð en því
neitar hann harðlega og leggur ríka
áherslu á að að baki harmleiknum
felist hlátur.
„Ég er fráleitt svartsýnn að eðlis-
fari og held að ég sé efagjarn bjart-
sýnismaður eða vongóður efahyggju-
maður. I verkum mínum er kímni-
gáfan ákaflega mikilvæg. Ef áhorf-
endur getur brosað, sem ég vona að
þeir geri _ hlæi kannski ekki en
brosi _ finnst mér það ekki bera vott
um að þau séu svartsýn. Ég get tekið
undir það sjónarmið að mörg verka
minna séu afar sorgleg og í þeim sé
megn blús, sænskur blús, en ég held
ekki að í þeim sé bölmóður. I þeim er
of mikið af fjarstæðukenndum hlut-
um og broslegum til þess.“
Einhver sagði að leiki’it Göthe
væru ekki eins og speglar þjóðfé-
lagsins heldur eins og endurupp-
götvun lífsins. Séð frá bæjardyrum
Göthe felst mikið hrós í þessari lýs-
ingu þar sem hann telur grunnhug-
myndina að baki leikhúsinu, sjálfan
kjarnann, þá að gesturinn gangi út
af leiksýningu og finnist eins og lífið
hafi verið uppfundið að nýju.
„Þess vegna hef ég lítinn áhuga á
ofur raunsæjum verkum. Ég held að
leikhúsið eigi að uppgötva eða skapa
þá kennd með áhorfendum að raun-
veruleikinn sé búinn til á nýjan leik,
að veruleikinn sé meðhöndlaður á
leiksviðinu á þann hátt sem aldrei
ber fyrir augu í raun og veru. Þegar
maður fer í leikhús verður maður að
sjá veruleikann meðhöndlaðan á
óvæntan og óhefðbundinn hátt,
þannig að lífið öðlist nýja vídd, nýja
upphafningu.“
En er slagkraftur leikhússins ekki
hverfandi á sama tíma og sjónvarps-
stöðvum fjölgar á ljóshraða og
bandarískai- kvikmyndir drottna yfir
innlendri kvikmyndagerð flesta
ríkja? Svo þarf ekki að vera að mati
Göthes, að því tilskildu að leikhúsið
svíki ekki eigið eðli.
f leikhúsið er trútt ein-
stökum eðliskostum sín-
um og galdri hefur það
áhrifamátt, en það er
gagnslaust þegar það fer að herma
eftir sjónvarpi eða kvikmyndum eða
einhverju enn öðru. Stundum fer
maður í leikhús og verður óumræði-
lega gagntekinn því þar birtist
tungumál, leikgleði og töfrar sem
eru hvergi annars staðar að finna,
og um það snýst þetta allt saman.“