Morgunblaðið - 10.07.1998, Blaðsíða 31

30 FÖSTUDAGUR 10. JÚLÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 10. JÚLÍ 1998 31.
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
HUGARFARS-
BREYTING
KJARANEFND úrskurðaði í síðustu viku um kjör há-
skólaprófessora. Grunnlaun þeirra breytast frá síðustu
áramótum um 50%. Laun prófessora voru að meðaltali 145
þúsund árið 1996 en verða nú 212 þúsund í lægsta flokki og
270 þúsund í þeim efsta. Tvær kerfisbreytingar hafa verið
gerðar: Annars vegar er yfirvinna frá síðustu áramótum
færð inn í grunnlaunin og hins vegar mun hækkun milli
flokka ráðast af árangri í starfi, afköstum við rannsóknir,
kennslu og stjórnun.
Breytingar þessar eru til mikilla bóta, ekki aðeins fyrir
prófessorana sjálfa heldur einnig háskólann. Eins og Guð-
mundur K. Magnússon prófessor segir í viðtali við Morgun-
blaðið í gær hafa prófessorar hingað til notað aukakennslu
og aðra yfirvinnu til að hækka laun sín og hefur það vænt-
anlega komið niður á rannsóknarafköstum þeirra; nú geti
þeir hins vegar snúið sér í auknum mæli að rannsóknum og
eru raunar hvattir til þess sérstaklega. Að auki taldi Guð-
mundur að þessi kerfisbreyting yrði til þess að hæfir menn
myndu nú fást áfram til starfa og síður fara til útlanda.
Seint verður lögð nægilega mikil áhersla á mikilvægi
þess að Islendingar eigi sterkan háskóla. Háskóli Islands
gegnir grundvallarhlutverki við menntun þjóðarinnar og
hefur unnið þar geysilega gott starf. Hann hefur hins vegar
verið gagnrýndur fyrir að sinna ekki gi’unnrannsóknum af
nægilega miklum krafti sem eru grundvöllurinn undir
framfarir og blómlegt atvinnulíf í landinu. Ástæðurnar hafa
verið taldar tvær: Of lítið fé hefur runnið til þessara rann-
sókna og kjör prófessora hafa verið bág.
Vonandi er þessi leiðrétting á launum prófessora til
merkis um að hugarfarsbreyting sé að verða hér á landi til
háskólans og hlutverks hans. Það þarf að efla þessa stofnun
og rétt er að nota uppsveifluna sem er nú í íslenska hag-
kerfinu til þess. Það þarf raunar að verða almenn hugar-
farsbreyting gagnvart þeim stéttum innan ríkisgeirans sem
sinna grundvallarhlutverki í velferðarkerfinu en hafa aug-
ljóslega setið eftir í launum, svo sem eins og heilbrigðis-
stéttum og kennurum. Og í hugarfarsbreytingunni felst
m.a. að ekki komi fram kröfur um að aðrar stéttir fylgi í
kjölfarið og fái sömu launahækkanir, enda er hér um kjara-
leiðréttingu að ræða.
ÁFAN GASIGUR
SOPHIU
SOPHIA Hansen hitti dætur sínar, Dagbjörtu og Rúnu, í
fyrradag í tyrknesku fjallaþorpi. Þær fengu að vera sam-
an í einrúmi í hálfa fimmtu klukkustund og þær hittust aftur
í gær. Síðast hitti Sophia dætur sínar 1. desember 1996, þeg-
ar hún fékk að vera með þeim í eina klukkustund. Þá hafði
hún ekki séð þær síðan 16. maí 1992, þegar frá eru taldir
fundir í réttarsölum, þar sem hún fékk ekki að yrða á þær.
Það er fyrir tilstuðlan utanríkisráðuneytisins að tókst að
koma á fundum Sophiu og dætra hennar. Mikil vinna hefur
farið fram innan ráðuneytisins og viðræður á öllum stigum
allt upp í ráðherra. Eiga Halldór Ásgrímsson og starfs-
menn ráðuneytisins mikið hrós skilið fyrir að þessi áfangi
hefur þó náðst að móðir og dætur fái að hittast.
Fundur Sophiu Hansen og dætra hennar er áfangasigur.
Fullnaðarsigur vinnst ekki, fyrr en dæturnar eru frjálsar
ferða sinna og geta valið sjálfar hvar þær vilja dveljast
hverju sinni.
ÓBLÍÐ NÁTTÚRA
ENN einu sinni gerist það að ferðaskrifstofa fer með er-
lenda ferðamenn upp á hálendið, þegar spáð er válynd-
um veðrum. íslenzk náttúra getur sýnt á sér óblíðar hliðar á
hvaða tíma árs sem er og mönnum ber að umgangast hana
með gætni og ana ekki út í óvissuna. Allt annað er fífldirfska.
Fyrir tæplega þremur árum lenti hópur erlendra ferða-
manna í hrakningum á svipuðum slóðum, en þá voru þeir á
leið frá Skálafellsjökli í Kverkfjöll. í báðum tilfellum sagði
Veðurstofa íslands fyrir um veðrið. Trausti Jónsson veður-
fræðingur sagði þá í samtali við Morgunblaðið, að ferða-
skrifstofur, sem sendu fólk í ferðir á Vatnajökul ættu að fá
sérstaka veðurspá fyrir svæðið „og borga fyrir það“. Þá er
a.m.k. öryggismálum fullnægt.
Hagfræðingar hvetja til aðhalds í efnahagsmálum
Ottast afleiðingar
þenslu og viðskiptahalla
Hagfræðingar hafa verulegar áhyggjur af
aukinni þenslu í efnahagslífí landsmanna og
auknum viðskiptahalla. Þeir óttast að ef okk-
ur tekst ekki að vinna skynsamlega úr þeirri
efnahagslegu velgengni, sem við höfum átt
að fagna að undanförnu, kunni verðbólga að
fara vaxandi. Egill Olafsson skoðaði þær
hættur sem eru framundan í efnahagsmálum
og ræddi við Friðrik Má Baldursson, for-
stöðumann Þjóðhagsstofnunar og Arnór Sig-
hvatsson, hagfræðing Seðlabankans.
AUPMÁTTUR eykst,
verð á sjávarafurðum
hækkar, fiskafli eykst,
fjárfesting eykst, atvinnu-
leysi minnkar, fjárlög eru hallalaus
og verðbólga er lítil. Margir myndu
álykta út frá þessari upptalningu að
efnahagsmál landsmanna væru í
mjög góðu lagi og engin ástæða sé
til að hafa áhyggjur af framtíðinni.
Hagfræðingar eru engu að síður
áhyggjufullir og hvetja stjórnvöld til
aðgerða. Að þeirra mati er þenslan í
hagkerfinu of mikil og hætta á að
hún komi okkur í koll síðar.
Hættumerkin í efnahagskerfinu
eru nokkur. Viðskiptahallinn stefnir
í að verða meiri en 24 milljarðar á
þessu ári og þarf að fara til ársins
1984 til að finna jafnmikinn við-
skiptahalla. Spamaður er lítill og
skuldir heimila, fyrirtækja og opin-
berra aðila aukast þrátt fyrir aukn-
ar tekjur. Góð afkoma ríkissjóðs
byggist fyrst og fremst á auknum
tekjum og sölu eigna.
Gengishækkun heldur
aftur af verðbólgu
Skýringin á því að verðbólga hef-
ur ekki aukist eins og margir áttu
von á er ekki síst sú að gengi ís-
lensku krónunnar hefur hækkað.
Gengishækkunin frá áramótum er
2%. Gengisbreytingin hefur þau
áhrif að verð innfluttra vara lækkar
eða stendur í stað. Friðrik Már
Baldursson, forstöðumaður Þjóð-
hagsstofnunar, sagði að verðbólga
væri a.m.k. 2% meiri í dag ef gengi
krónunnar hefði ekki hækkað. Auk-
in samkeppni í vissum greinum, eins
og t.d. í sölu heimilistækja ætti
einnig þátt í að halda verðbólgu
niðri. Þáttur gengishækkunarinnar í
að halda niðri verðbólgu sést
kannski best á því að innlendi þátt-
urinn í vísitölu neysluverðs hefur
hækkað á síðustu 12 mánuðum um
3,8% á meðan almennt verðlag hef-
ur hækkað um 2,3%.
Gengishækkunin er til komin
vegna mikillar eftirspurnar eftir ís-
lenskum krónum. Þessi eftirspurn
er mælikvarði á það traust sem bor-
ið er til íslenska hagkerfisins. Fjár-
festar, bæði íslenskir og erlendir,
hafa einfaldlega trú á efnahagslífinu
og við það hækkar verðgildi krón-
unnar. Það er ekki síst háir vextir
hér á landi sem veldur mikilli eftir-
spurn eftir krónum.
Erfitt er að spá fyrir um hvort
gengi krónunnar heldur áfram að
hækka á þessu ári. I fyrra varð
sambærileg gengishækkun á fyrri
hluta ársins, en hún gekk að
stærstum hluta til baka þegar leið
á árið. Gengisþróunin í fyrra end-
urspeglar að einhverju leyti verð-
bólguþróun á árinu. Verðbólgan
minnkaði í upphafí árs samhliða
gengishækkun, en hækkaði aftur
þegar leið á árið um leið og gengið
lækkaði. Friðrik sagði að samband
milli gengisbreytinga og verðlags-
breytinga væri ekki eins sterkt í
dag eins og það hefði verið á árum
áður og skýringin væri fyrst og
fremst aukin samkeppni.
Verð sjávarafurða hefur hækkað
um 14,4% á einu ári
Hækkun á gengi veldur því að
þeir sem flytja út vörur fá færri
krónur í kassann fyrir það sem þeir
selja. Útflytjendur, ekki síst sjávar-
útvegurinn, hafa því að jafnaði
kveinkað sér undan gengishækkun-
um. Lítið heyrist frá sjávarútvegin-
um núna og er skýringin sú að verð
á sjávarafurðum erlendis hefur
hækkað. Verðhækkun á síðustu 12
mánuðum er 14,4%. Þorskkvótinn
hefur einnig verið aukinn, þannig að
hagur sjávarútvegsins hefur al-
mennt vænkast. Hann virðist því
þola þessa gengishækkun.
Staða annarra útflytjenda hefur
hins vegar versnað við gengishækk-
unina. Verðmæti almenns vöruút-
flutnings, annars en sjávarafurða og
áls, er nánast óbreytt á fyrstu sex
mánuðum ársins borið saman við
sömu mánuði í fyrra, en Þjóðhags-
stofnun spáði í mars að þessar
gi-einar myndu vaxa um 8% milli
ára. Liðurinn aðrar iðnaðarvönir
dróst saman á fyrstu sex mánuðum
ársins um 6,5%.
Hækkun á gengi kemur einnig illa
við ferðamannaþjónustuna sem á
mjög erfitt með að vinna sér upp
tekjutapið, sem gengishækkunin
veldur, með hækkun á verði þjón-
ustunnar.
Viðskiptahallinn stefnir
í 24 milljarða
Eitt af því sem veldur hagfræð-
ingum hvað mestum áhyggjum er
sívaxandi viðskiptahalli. I fyrra var
viðskiptahallinn 9,1 milljarður, en
núna er því spáð að viðskiptahallinn
verði 24,2 milljarðar. Innflutningur
hefur vaxið mikið, en útflutningur
dregist saman. Sérstakar aðstæður
skýra þetta að hluta til. Miklar fjár-
festingar eru í landinu sem kalla á
verulegan innflutning. Ennfremur
varð verkfall á fiskiskipaflotanum í
byrjun ársins til þess að tekjur af
sjávarafurðum á fyrri hluta ársins
eru minni en annars hefði mátt gera
ráð fyrir.
Arnór Sighvatsson, hagfræðingur
Seðlabankans, sagði að mikill við-
skiptahalli væri sérstakt áhyggju-
efni. Ef ekki drægi úr honum myndi
viðskiptahallinn veikja gengi krón-
unnar og þar með stuðla að verð-
bólgu. Arnór sagði að veruleg hætta
væri á að sú þensla sem verið hefur í
hagkerfinu leiddi til verðbólgu þó
það gerist kannski ekki á allra
næstu mánuðum.
ALMENNINGUR hefur ekki notað góðærið til að greiða niður skuldir
heldur kaupir bfla, ísskápa og fatnað sem aldrei fyrr. Skuldir heimil-
anna halda því áfram að aukast.
115'
110
105
100
95
90
85
80
RAUNGENGI KRÓNUNNAR
M. v. verðlag 1980. Vísitala, 1980 = 100

A
/ \v
V J — S v
S V \ V

1980
1985
1990
1995 '98
VIÐSKIPTAJOFNUÐUR
Sem hlutfall af vergri landsframleiðslu
1980
1985
1990
1995 '98
+
,Að mati Seðlabankans þarf að
grípa til aðgerða. Þá horfum við
fyrst og fremst til ríkisfjármála
vegna þess að við teljum að pen-
ingamálastefnan sé nokkuð aðhalds-
söm,“ sagði Arnór.
Tekjur ekki notaðar til
að borga niður skuldir
Margh' hafa á undanförnum árum
vakið athygli á mikilli skuldsetningu
heimilanna og lýst áhyggjum yfir
þróuninni. Sú spurning vaknar þeg-
ar kaupmáttur ráðstöfunartekna
eykst um 13% frá fyrsta ársfjórð-
ungi 1997 til fyrsta ársfjórðungs
1998 hvort heimilin noti ekki tæki-
færið til að minnka skuldir. Tölur
um útlán benda ekki til þess. Þvert
á móti virðist skuldsetning heimil-
anna aukast enn. Lán til einstak-
linga, önnur en íbúðalán, voru t.d.
17,3% meiri í apríl sl., en í sama
mánuði í íýrra.
Friðrik sagði að svo virtist sem
fólk gerði ráð fyrir að kaupmáttar-
aukningin héldi áfram með sama
hætti og verið hefði. Það væri afar
óskynsamlegt að gera ráð fyrir því.
Hann sagði að þörf væri á að reyna
að slá á væntingar fólks. Stjórnvöld
mættu kannski koma því betur til
skila með yfirlýsingum, að það yrði
rekin hér aðhaldssöm peningamála-
stefna.
„Þessi kaupmáttaraukning og
vöxtur útgjalda getur ekki verið
varanlegur. Vöxturinn hlýtur að
verða hægari í náinni framtíð. Við
verðum að reyna að lenda þessari
uppsveiflu þannig að við endum í
því að sjá hagvöxt en ekki sam-
drátt. Hættan á samdætti er fyrir
hendi ef allt fer úr böndum,“ sagði
Friðrik.
Þrýst á um aðhald
í ríkisfjármálum
Allir hagfræðingar sem tjáð hafa
sig um efnahagsmál leggja áherslu á
að við þessar aðstæður verði ríkis-
valdið að beita meh-a aðhaldi í ríkis-
fjármálum. í leiðara nýjasta heftis
Hagtalna mánaðarins er bent á að
hagvöxtur sé núna 1-3,5% meiri en
búast mætti við í meðalárferði. Við
þessar aðstæður megi áætla að tekj-
ur ríkissjóðs séu 2-5 milljörðum
meiri en þær væru ef hér væri með-
alárferði. Það væri því umtalsverður
halli á ríkissjóði ef ekki hefði komið
til þessi tekjuauki og tekjur af
eignasölu. I leiðaranum segir að að-
hald í ríkisfjármálum sé minna á
þessu ári en því síðasta.
„Menn mega ekki láta það villa
sér sín hversu sterk rfldsfjármálin
virðast vera núna. Góð staða ríkis-
sjóðs stafar að mestu leyti að aukn-
um tekjum vegna þess að þenslan
hefur verið þetta mikil,“ sagði Arn-
ór.
Amór telur nauðsynlegt að
strangara aðhaldi verði beitt í ríkis-
fjármálum á næstunni og þar séu
tvær leiðir færar. „Ríkisstjórnin
getur annaðhvort farið þá leið að
hækka skatta eða skera niður út-
gjöld. í öllu falli ætti að hætta við
fyrirhugaðar skattalækkanh-, sem
eru til þess fallnar að auka eftir-
spurnina."
Vaxtahækkun
ekki útilokuð
Arnór sagði að ein leið til að
draga úr eftirspurn væri að hækka
vexti. Seðlabankinn hefði alls ekki
útilokað að fara þá leið, sérstaklega
ef ekki kæmu til frekari aðhaldsað-
gerðir í ríkisfjármálum. Þörfin á að-
hald í peningamálum yrði þá meiri.
Ai-nór benti hins vegar á að Seðla-
bankinn hefði haldið sínum vöxtum
nokkuð háum að undanfornu. Ef lit-
ið væri til helstu viðskiptalanda Is-
lands væru seðlabankavextir hvergi
hærri nema í Bretlandi.
Friðrik hefur hins vegar tak-
markaða trú á að við núverandi að-
stæður sé hægt að slá á þenslu með
hækkun vaxta. Hann bendir á að
vextir séu hár í dag sem m.a. valdi
því að fjármagn streymi inn í landið
og stuðli þannig að gengishækkun.
Reynsla síðustu mánaða bendi til að
vaxtahækkun sé ekki líkleg til að slá
á eftirspurn. Hann leggur eins og
Amór áherslu á að beitt verði auknu
aðhaldi í ríkisfjármálum.
Morgunblaðið/Arnaldur
ÞINGHÚSIÐ í Osló.
GLÍMT YIÐ MUN-
AÐARVANDAMÁL
Á STÓRÞINGINU
Forseti Stórþingsins norska, Kirsti Kolle
Gr0ndahl, var hér á ferð í vikunni. Kristján
Jónsson ræddi við hana um deilur við
7
Islendinga, Schengen og norsk stjórnmál.
DEILURNAR við íslendinga
um fiskveiðimál eru rauna-
legar fyrir Norðmenn.
„Okkur þykir mjög slæmt
að eiga í þessum deilum, viljum
gjarnan finna lausn. íslendingar
standa okkur nær en nokkur önnur
þjóð,“ segir Kirsti Kolle Grondahl,
forseti norska Stórþingsins. Hún var
hér á landi nú í vikunni og var heim-
sóknin í boði Ólafs G. Einarssonai-,
forseta Alþingis.
Gröndahl er 54 ára gömul og hefur
gegnt forsetaembættinu frá 1993.
Þingmaður varð hún 1977. Hún var
um hríð ráðherra kirkju- og mennta-
mála og síðar þróunaraðstoðar i
stjórn Gro Harlem Brundtlands á ní-
unda áratugnum.
Hún er spurð hverjar hún telji lík-
urnar á að samkomulag náist um að-
ild Noregs og íslands að Schengen-
samningnum sem flest aðildarríki
Evrópusambandsins, ESB, hafa gert
sín í milli og kveður á um að borgarar
ríkjanna séu undanþegnir vegabréfa-
skoðun.
Schengen-samningur
verði milli ríkja
„Við Norðmenn setjum það skilyrði
að um milliríkjasamning verði að
ræða en ekki hluta af yfirþjóðlegu
samstarfi ESB-ríkjanna í samræmi
við Amsterdam-sáttmálann.
Staðan í þessu máli breytist frá
degi til dags, ég treysti mér ekki til
að segja mikið um væntingarnar. En
núna er það markmið okkar að ná
álíka góðum árangri í viðræðunum
um Schengen og búið var að gera áð-
ur en Amsterdam-fundurinn var
haldinn."
Völd þings ESB hafa verið aukin.
Telurðu að þetta muni draga úr bein-
um aðgangi sem fulltrúar ríkja Frí-
verslunarbandalagsins, EFTA, hafa
haft að framkvæmdastjórninni í
Brussel?
„Nei, það tel ég ekki. Auðvitað get-
ur verið erfitt að fá að tala milliliða-
laust við stjórnarmennina í Brussel,
það er ekki heldur auðvelt fyrir full-
trúa aðildarríkja ESB í öllum tilvik-
um.“
Hún segir aðspurð að þing EFTA-
ríkjanna ættu að auka samstarf við
Evrópuþingið og nefnir að starfandi
sé tvíhliða nefnd Stórþingsins og
Evrópuþingsins sem haldi fund einu
sinni eða tvisvar árlega, síðast í
Stafangri fyrir tveim vikum. Ekki
megi heldur gleyma nefndum sem
stofnaðar voru vegna Evrópska efna-
hagssvæðisins, þar sé einnig hægt að
hitta fulltrúa á Evrópuþinginu.
Grpndahl telur mestu skipta í
norskum stjórnmálum að mynduð
verði sem fyrst meirihlutastjórn.
Áratugir séu síðan ríkisstjórn hafi
haft meirihluta á Stórþinginu og það
sé óviðunandi til lengdar.
Norðmenn eru nú vellauðugir
vegna olíuteknanna. Er ekki stundum
erfitt að fínna sér eitthvað til að þrasa
um á þingi?
„Það er ljóst að þegar efnahagur-
inn er jafngóður og í Noregi, afgang-
ur á fjárlögunum, er ekki hægt að
segja að vandamálin séu yfirleitt stór.
Þetta eru munaðarvandamál, borið
saman við viðfangsefni annarra
þjóða. En jafnframt er ljóst að við
getum ekki leyft okkur að taka
áhættu, valda þenslu með of mikilli
eyðslu.
Stjórnarseta og agi
Olían endist ekki nema eitthvað
fram á næstu öld, gasið lengur en við
verðum að búa okkur undir framtíð
án þessara tekna.
Við jafnaðarmenn erum stærsti
flokkurinn og gerum ráð fyrir að
KIRSTI Kolle Grondahl, forseti
norska Stórþingsins.
setjast aftur í stjórn. Það er alveg
rétt að sú staðreynd hefur viss áhrif
á okkur, agar okkur. Stundum er þó
snúið að fá fólk til að skilja að nauð-
synlegt sé að leggja hluta af tekjun-
um í sjóð.
Lengi er hægt að auka enn vel-
ferðina en við jafnaðarmenn viljum
ekki fullnægja öllum útgjaldaóskum"*
strax. Við verðum að gæta okkar,
megum ekki vekja væntingar sem
við getum ekki staðið við, temja
okkur siði sem erfitt er að venja sig
af.“
Er mikið rætt á þingfundum og
göngunum um fískveiðideilurnar við
Islendinga?
„Ekki beinlínis í fundarsal þingsins
en það er rætt í utanríkismálanefnd
og atvinnumálanefnd sem hefur sjáv-
arútveg á sinni könnu.
Líklega er meiri áhersla lögð á
málið í utanríkismálanefndinni. Þess.
vegna var mjög gott að hitta að máli
formann utanríkismálanefndar Al-
þingis, Tómas Inga Olrich, sem hefur
í hyggju að fara í heimsókn til Noregs
til að ræða við starfsbræður sína í
Ósló, ef til vill fer öll nefndin. Sjálf tel
ég að þetta gæti orðið afar gagnlegur
fundur og býð nefndarmenn hjartan-
lega velkomna.“ {