Morgunblaðið - 11.11.1998, Qupperneq 34

34 MIÐVIKUDAGUR 11. NÓVEMBER 1998
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Alþjóðasinn-
inn og’ hag-
frelsishetjan
ÞATTARÖÐ
Ríkissjónvarpið
AÐ BYGGJA LAND
Undirtitill er Brautryðjandinn.
Höfundur texta og þulur í þessari
þáttaröð er I’oi valdui' Gylfason pró-
fessor en hann er jafnframt framleið-
andi og valdi tónlistina. Myndhandrit
gerði Jón Egill Bergþórsson en hann
er einnig höfundur leikmyndar ásamt
Vigni Jóhannssyni. Sunnudagur
8. nóveinber.
SJÁLFSTÆÐISHETJAN góða
Jón Sigurðsson, sómi Islands, sverð
þess og skjöldur, var aldeilis í sviðs-
ljósinu um síðustu helgi. Á laugar-
dag var hinn árlegi Minningarfyrir-
lestur Jóns Sigurðssonar á vegum
Sagnfræðistofnunar Háskóla Is-
lands, á sunnudagskvöld var síðan
frumsýnd í Sjónvarpinu fyrsta
myndin af þremur í þáttaröðinni Að
byggja land en þar var Jón Sigurðs-
son í forgrunni. Með minningarfyrir-
lestri sínum vill Sagnfræðistofnun
halda nafni sagnfræðingsins Jóns
Sigurðssonar á lofti en í sjónvarps-
myndinni var það hagfræðingurinn
og hagfrelsishetjan Jón sem fólk
kynntist betur. Vart kemur á óvart
að hægt sé að fjalla um manninn frá
mörgum hliðum því eigi var hann
einhamur.
I kynningu á þáttaröðinni sagði að
hún fjallaði um hagstjórnarhug-
myndasögu íslendinga á 19. og 20.
öld „í gegnum samfellda frásögn" af
þeim Jóni Sigurðssyni, Einari Bene-
diktssyni og Halldóri Laxness. Þá
var sagt að inn í frásögnina yrði
fléttað „ýmsu efnahags- og menning-
arsögulegu efni sem varðar þessa
menn og hagstjórnarhugmyndir
þeirra.“ Hér er farin athyglisverð
leið til að koma hugmyndasögu á
framfæri en almennt er talið vanda-
verk að fjalla um mjög huglæg atriði
í lifandi myndum vegna eðlis miðils-
ins. Þannig er líf einstaklingsins
sjálfs ekki endilega aðalatriðið held-
ur er sögupersónan látin spegla
stærra svið, í gegnum hana er reynt
að kynna áhorfandanum ríkjandi
hugmyndir í samfélaginu, nýjar hug-
myndir, viðbrögð annarra við þeim
o.s.frv.
Undirtitill þáttarins um Jón Sig-
urðsson er Brautryðjandinn. Vissu-
lega er það heiti við hæfi því Jón var
sannkallaður frumherji þótt ekki
tækist honum að koma öllu því til
leiðar sem hann vildi. Samfélagið var
vanbúið að taka við ýmsum frjáls-
lyndum hugmyndum hans sem mót-
uðust að mestu í heimsborginni
Kaupmannahöfn, í umhverfí sem var
um flest ólíkt því sem tíðkaðist á ís-
landi en Jón sigldi til náms í Höfn
haustið 1833 og bjó þar til dauðadags
1879. Og þrátt fyrir að Jón væri
elskaður og dáður af löndum sínum
lenti hann kröftuglega upp á kant við
þá stundum, einkum í fjárkláðamál-
inu þar sem hann vildi fara aðrar
leiðir en stór hópur íslenskra bænda
og fylgdi dönsku stjórninni að mál-
um. Vegna afstöðu sinnar var jafnvel
gengið svo langt að líkja honum við
Júdas og nokkur ár tók að græða
sárin. En Jón Sigurðsson kom tví-
efldur til leiks.
Þátturinn Brautryðjandinn skipt-
ist í sjö kafla, mislanga. I þeim
fyrsta, „Endurminning um sólarlag",
er rifjað upp hvað samtímamenn rit-
uðu þegar Jón var allur og hver
ímynd hans vai- meðal þjóðarinnar í
kringum lýðveldisstofnunina. Annar
kafli nefnist „Dýrafjarðarmálið". Á
sjötta áratug 19. aldar föluðust
Frakkar eftir aðstöðu til að reisa
fiskverkunarstöð á Islandi og bæta
skilyrði til útgerðar og var talað um
Dýrafjörð sem ágætan stað fyrir
þessa bækistöð. Beiðnin var mjög
umtöluð á Islandi og um hana deilt. I
bænarskrám til Alþingis kom m.a.
fram ótti um að þjóðerni Islendinga
gæti verið hætta búin og í blaða-
greinum var lýst áhyggjum yfir því
að franska fiskihöfnin gæti jafnvel
orðið að herbækistöð. Jón forseti
beitti sér lítið opinberlega í málinu
vegna þess að hann vildi ekki
styggja stuðningsmenn sína. I sjón-
varpsþættinum kemur fram að hann
hafi verið opinn fyrir hugmyndinni
enda „fús að grípa þau tækifæri sem
gáfust til að opna Island fyrir er-
lendum viðskiptum og fjárfestingu."
Auk þess hefði hann lagt áherslu á
að Islendingar lærðu af öðrum þjóð-
um. Hins vegar hefur því verið hald-
ið fram á prenti að Jón forseti hafi
verið andsnúinn óskum Frakka og
talað gegn þeim á þingi. Hér er gam-
all misskilningur á ferð því það var
alnafni hans á Alþingi, Jón Sigurðs-
son í Tandraseli, sem tjáði sig um
Dýrafjarðarmálið eins og fleiri hafa
bent á. Þessi gamli rangskilningur á
afstöðu Jóns forseta gefur handrits-
höfundi einmitt tilefni tU að velta
nánar fyrir sér hugmyndum Jóns og
varpa fram einni af grunnspurning-
um þáttarins: „Hvaða skoðanir hafði
Jón Sigurðsson á erlendum viðskipt-
um og erlendri fjárfestingu?“
Þriðji kaflinn, „Boðskapur Jóns
forseta“, er að mörgu leyti þunga-
miðja þáttarins. Þar stígur Jón m.a.
sjálfur fram á sviðið í gervi Pálma
Gestssonar leikara og talar til sam-
tímans. Málflutningurinn er skelegg-
ur og rík áhersla lögð á þá skoðun
Jóns að „verslunin sé sem frjálsust".
Jafníramt er vísað til þess að hann
hafí verið fyrsti maðurinn sem lagði
kröftuga áherslu á gildi og framtíð
Reykjavíkur enda talsmaður þétt-
býlismyndunar í hinu niðumjörvaða
íslenska sveitasamfélagi. Þoi-valdur
Gylfason telur málflutning Jóns for-
seta eiga brýnt erindi við Islendinga
enn í dag og hann er óragur við að
tengja mál hans samtímaumræðu.
Þannig er t.d. velt vöngum yfir því
hvaða skoðun Jón Sigurðsson hefði
haft á hugsanlegri inngöngu íslend-
inga í Evrópusambandið á okkar
dögum, um leið er bent á að um það
sé ekkert hægt að fullyrða því Jón
forseti hafi ekki staðið frammi fyrir
þeim vanda á sinni tíð. En síðan eru
dregin fram ýmis rök viðskiptafrels-
issinnans Jóns Sigurðssonar sem
taldi að landsmenn þyrftu ekki að
óttast verslunarfrelsi. Eftir fáeinar
mínútur getur áhorfandi vart dregið
aðra ályktun en Jón hefði verið hlið-
hollur aðild að Evrópusambandinu,
a.m.k. hefði hann viljað skoða málið
alvarlega. Þetta er ekki eina dæmið í
myndinni um vekjandi samtíma-
skírskotun, t.d. er rætt um bann við
innflutningi landbúnaðai'afurða þrátt
fyrir GATT-samkomulag og með
hliðsjón af málfiutningi Jóns er mis-
vitrum stjórnmálamönnum 20. aldar-
innar sagt til syndanna fyi’ir að
standa í vegi fyrir frjálsum markaðs-
búskap á Islandi. Hér er engin logn-
molla á ferð og vafalaust fellur fólki
þessi aðferð misjafnlega í geð, finnst
mál einfölduð um of enda skoðanir
Jóns settar fram í öðru samhengi,
eða finnst jafnvel málflutningurinn
hreinlega áróðurskenndur. En fram-
setningin er ögrandi. Hún hristir
upp í áhorfandanum og vekur hann
til umhugsunar.
Fjórði kafli Brautryðjandans nefn-
ist „Svipmyndir". Þar er komið víða
við, m.a. fjallað um starf Jóns Sig-
urðssonar í Kaupmannahöfn, mis-
heppnaðar tih-aunir hans til að fá
stöðu á Islandi, setu á Alþingi og leið-
sögu- og uppeldishlutverk meðal
þjóðarinnar. I því efni skipti framlag
hans í Nýjum félagsritum ekki síst
máli en þeim hélt hann úti í nærri
þrjátíu ár og skrifaði í þau ógrynni
greina og ritgerða sem voru bæði
fræðandi, hvetjandi og leiðbeinandi.
Reyndar er með ólíkindum hvað mað-
urinn komst yfir að gera á sinni ævi.
í fimmta kafla myndarinnar,
„Fyrsti íslenzki hagfræðingurinn",
eru færð rök fyrir því að Jón eigi
skilið að vera kallaður fyrsti íslenski
hagfræðingurinn en ekki Ai'nljótur
Ólafsson sem gaf út Auðfræði sína
árið 1880 og því talinn höfundur
fyrsta hagfræðiritsins á íslensku.
Hagfræðingurinn Þorvaldur Gylfa-
son bendh’ hins vegar á að Jón Sig-
urðsson hafi verið fai’inn að rita um
hagfræðileg efni nokkrum áratugum
fyrr og nefnir m.a. til sögunnar hina
þekktu ritgerð um verslun á Islandi
frá árinu 1843. Þá bendir hann m.a. á
Litla fiskibók og Litla varningsbók,
grein um verslun og verslunarsam-
tök sem og hagfræðiskrif í dönsk
blöð. Þorvaldur telur að þessi skrif
beri vitni staðgóðri þekkingu Jóns á
hagfræði og sögu síns tíma og hann
ætti því að teljast fyrsti íslenski hag-
fræðingurinn. Vafalaust er Jón vel
að þessum titli kominn og reyndar er
fundið að því í þættinum að þessari
hlið hans hafi lítt verið haldið fram,
allt of mikil áhersla hafi t.d. verið
lögð á þjóðfrelsishetjuna og þjóðern-
issinnann í námsefni en of lítið sagt
um alþjóðasinnann og hagfrelsishetj-
una Jón Sigurðsson.
Sjötti kafli myndarinnar kallast
,Af Jóni sjálfum" og þar er skyggnst
undir yfirborðið, reynt að kanna
hvers konar mann Jón Sigurðsson
hafði að geyma. Var hann skemmti-
legur, alvörugefinn, skartmaður,
fjörkálfur, ferðalangur? Svör liggja
ekki alveg á lausu. Flestir virðast þó
á því að hann hafi verið mikill mann-
kostamaður og fremur alvörugefinn.
I lok þessa kafla er di’egin fram frá-
sögn af dularfullri konu sem birtist
óvænt við minningarathöfnina í
Kaupmannahöfn í árslok 1879 og gat
ekki leynt harmi sínum. Enginn
þekkti hana og heimildir um þessa
konu eru býsna fáskrúðugar, en með
því að nefna hana til sögu er ýjað að
því að Jón hafi jafnvel átt hjákonu.
Hins vegar vekur athygli að ekki er
einu orði minnst á eiginkonu Jóns í
þættinum, Ingibjörgu Einarsdóttur,
sem stóð þó við hlið manns síns og
fylgdi honum í gegnum súrt og sætt.
Lokakaflinn nefnist „Misjafn ár-
angur“. Reynt er að meta ávöxtinn
af starfi Jóns, hvaða áhrif hugmynd-
ir hans og kenningar höfðu. Vissu-
lega var hann forystumaður Islend-
inga í sjálfstæðisbaráttunni, þjóð-
frelsishetja, en í ýmsum innanlands-
málum áorkaði hann minna en hann
hefði vafalaust óskað. I verslunar-
málunum vai’ð honum nokkuð vel
ágengt, ekki síst varðandi viðskiptin
við útlönd.
Umgjörð þáttarins Brautryðjand-
inn er sérstök og um margt ólík því
sem venja er í íslenskum heimilda-
myndum um söguleg efni. Áhorfand-
inn fylgist með Vigni Jóhannssyni
myndlistarmanni búa til myndverk á
vegg þar sem hin og þessi brot úr lífi
Jóns eru að lokum römmuð inn. I
fyrstu veit áhorfandinn varla hvað er
að gerast en smátt og smátt raðast
hlutarnir saman í samhengi við þul-
artexta. Þá eru kaflaskil í þættinum
nýstárleg. Við hvern nýjan kafla er
geisladiskur, þar sem sést hvaða tón-
list er notuð, settur í spilara og síðan
er talsnælda með heiti kaflans sett í
segulband. Engin hefðbundin viðtöl
eru í þættinum eða utanaðkomandi
innslög. Myndin gerist þannig öll í
einu rými þar sem eru listamaður-
inn, veggurinn, tölvur og önnur tæki
sem notuð eru við að hanna mynd-
verkið og þar með ytri ramma þátt-
arins. Til að auka myndræn áhrif eru
tiltekin atriði dregin sérstaklega
fram með texta á tölvuskjá eða öðr-
um hætti. Þegar kemur að því að
spila beina tilvitnun í fyrrverandi út-
varpsstjóra er t.d. gamall hátalari
hengdur á vegginn og þaðan heyrist
rödd flytja textann; þegar sagt er frá
átökunum um fjárkláðann er blað
með mynd af Jóni krumpað saman
og því kastað í ruslafótu; þegar
greint er frá fjarveru Jóns á þjóðhá-
tíðinni 1874 er bók um þessa hátíð
skellt á borð með nokkrum þjósti.
Þannig eru notaðar ýmsar skemmti-
legar lausnir innan þess tiltölulega
þrönga ramma sem sviðsmyndin er.
Og með því að flétta tölvum og öðr-
um hátæknigræjum saman við
myndir af ýmsu tagi frá fyrri tíð eru
nútíminn og fortíðin látin kallast á,
líkt og textahöfundm- gerir í sínu
máli.
í næsta þætti verður fjallað um of-
urhugann Einar Benediktsson og
verður fróðlegt að sjá hvernig um-
fjöllunin um hann verður sett fram.
Eggert Þór Bernharðsson
Bókmenntaverðlaun
til kvenna
FRANSKA skáldkonan Paule Con-
stant hlaut á mánudag Goncourt-
verðlaunin, æðstu bókmenntavið-
urkenningu Frakka, fyrir bók sína
„Confidence pour Confidence"
(Leyndarmál fyrir leyndarmál)
sem fjallar um brostnar vonir nú-
tímakonunnar.
I bókinni segir frá fjórum kon-
um, tveimur bandariskum mennta-
konum, franskri skáldkouu og
norskri leikkonu, sem hittast á
ráðstefnu í kvennafræðum og fara
að ræða líf sitt. Það reynist ekki
hafa verið neinn dans á rósum
heldur endurtekin dæmi um
sjálfseyðingarhvöt og giataðar
vonir. Segir Constant hafa reynt
að gera grein fyrir helstu straum-
um og stefnum aldarinnar í sögu
kvennanna.
Constant segist hafa tárast er
hún frétti að verðlaunin féllu
henni í skaut, þrátt fyrir að þau
nemi aðeins 50 frönkum, um 700
kr. ísl. Verðlaunin þykja hins veg-
ar mikill heiður og gulltryggja
metsölu. I Goncourt-nefndinni sitja
tíu manns úr bókmenntaheiminum.
Þá var einnig tilkynnt um
Renaudot-verðlaunin sem falla
einnig konu f skaut. Þau hlýtur
Dominique Bona fyrir bókina
„Port-Ebene-handritið“.
Reuters
PAULE Constant og Dominique Bona hlutu á mánudaginn tvenn af
virtustu bókmenntaverðlaunum Frakka.
Einar Már
á Degi bók-
arinnar á
Grænlandi
EINAR Már Guðmundsson var
aðalgestur á Degi bókarinnar í
Menningarhúsi Grænlands á
Katuaq sunnudaginn 8. nóvem-
ber. Þar las Einar Már úr bók
sinni Englar
alheimsins
og hafði sér
til fulltingis
kollega sinn,
hinn græn-
lenska Pet-
er Frederik
Rosing.
Dagskránni
var útvarp-
að beint um
allt Græn-
land. Einnig komu fram græn-
lensku rithöfundarnir Aqqaluk
Lynge, Augusta Jeremiassen;
Moses Olsen, Carla Rosing 01-
sen og Kristian Olsen aaju og
leikarinn Jessie Kleemann o.fl.
Landsbókasafnið á Græn-
landi, bókaforlagið Atu-
akkioi’fik og bókaverslunin
Atugat kynntu bækur höfund-
anna og árituðu þeir bækur sín-
ar.
Mánudaginn 9. nóvember
voru Bíódagar sýndir í kvik-
myndahúsinu í Katuaqs, eftir
að Einar Már hafði flutt erindi
síðdegis þar sem 250 skólanem-
endur hlýddu á.
Herdís
Tómasdóttir
sýnir í Nor-
ræna húsinu
MYNDLISTARMAÐURINN
Herdís Tómasdóttir opnar sýn-
ingu á verkum sínum í Nor-
ræna húsinu laugardaginn 14.
nóvember.
Herdís var valinn bæjarlista-
maður Seltjarnarness árið 1997
og sýnir nú verk sem hún hefur
unnið sl. tvö ár. Hún hefur tekið
þátt í mörgum samsýningum,
síðast Nýsköpun í myndlist 1
Hallgrímskirlqu, en þetta er
fyrsta einkasýning hennar.
Herdís útskrifaðist úr textíl-
deild Myndilista- og handíða-
skóla Islands árið 1985.
Sýningin stendur til 29. nóv-
ember og verður opin frá kl.
14-18 alla daga nema mánu-
daga.
Nýtt gallerí
á Skóla-
vörðustíg
NÝTT gallerí, Gallerí Meistari
Jakob, verður opnað föstudag-
inn 13. nóvember á Skólavörðu-
stíg 5. Galleríið er rekið af 11
starfandi listamönnum úr hin-
um ýmsu greinum myndlistar.
Leitast er við að hafa til sölu
fágaða og fallega myndlist eftir
vel menntað myndlistarfólk
með langa reynslu að baki, seg-
ir í fréttatilkynningu. Til sölu
verður m.a. grafík, málverk,
höggmyndh’, gler og leirlist,
vatnslitamyndir og veflist.
Myndlistarmennirnir eru:
Aðalheiður Skarphéðinsdóttir,
grafík, málverk, Sigríður
Ágústsdótth’, leirlist, Guðný
Hafsteinsdóttir, leirlist, gler,
Jean-Antoine Posocco, vatnslit-
ir, teikningar, Elísabet Hai’-
aldsdóttir, leirlist, Auður Vé-
steinsdóttir, veflist, Þorbjörg
Þórðardóttir, veflist, Hjördís
Frímann, málverk, Anna Sig-
ríður, höggmyndir, Kristín
Gestsdóttir, málverk, Margrét
Guðmundsdóttir, grafík.