Morgunblaðið - 08.01.1999, Blaðsíða 42

42 FÖSTUDAGUR 8. JANÚAR 1999
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
ANDRES
BJÖRNSSON
foreldrar mínir áttu að, Andrés
frændi og Björn frændi Gunnlaugs-
son fóðurbróðir, sem var læknirinn
okkar. Þessir tveir hámenntuðu
öðlingar voru hjálparhellur og jafn-
vel átrúnaðargoð mín og fleiri á
óvenju annasömu, margmennu
heimili.
Andrés var heimsmaður, sannar-
lega fágaður, ekki bara yfirborðið,
heldur var hann gegnheiil sjentil-
maður frá innstu hjartarótum. Það
var ekki vandi fyrir barn að fínna
N það. Hann var fjölhæfur og skarp-
skyggn og ýmis úrlausnarefni voru
borin undir hann til að skilja og
skýra.
Eg man eftir Andrési þegar hann
kom fyrst með Margréti, unga unn-
ustu sína, að heilsa upp á pabba og
mömmu. Gleðin fyllti hversdagslegt
eidhúsið á bóndabænum. Eg var lít-
ið stelpukorn, en sá í rómantísku
ljósi, að þau voru geislandi falleg og
ég fann hvað mamma mín var
ánægð með konuefnið hans bróður
síns.
Hann kom oft og hjálpaði pabba
með bókhald og bréfaskriftir. Þá
átti hann líka að skrifa eitthvað fyr-
ir mig, kannski nafnið mitt í bók,
- -^pví hann skrifaði svo vel. Hann
bauð mér á jólaböllin í útvarpinu,
þær ógleymanlegu barnaskemmt-
anir.
Þrátt fyrir krefjandi starf gaf
Andrés frændi sér tíma til að sinna
okkur, fólkinu sínu í Eskihlíð, og
átti þó sjálfsagt ekki of margar frí-
stundir.
Hann kenndi pabba ensku. Alla-
vega nóg til að hann gæti bjargað
sér á því máli. Og þá bað ég
Andrés að lesa útlensk nöfn á
-jnyndabókum sem ég átti, eins og
þeirri sem Shirley Temple, stjörnu
minnar kynslóðar. En mér brá við
að heyra nafnið eins og hann las
það rétt á ensku. Það var alltof
skrýtið. Ég var svo feimin, að ég
treysti mér ekki til að nota þessa
nýfengnu þekkingu. Við vinkon-
urnar í hverfínu héldum áfram að
bera útlenskuna fram eins og við
stautuðum hana sjálfar uppá ís-
lensku, þótt við vissum nú að það
væri ekki rétt.
Ekki svo mörgum árum síðar
kom það fyrir að sömu vinkonur
sögðu við mig: „Ég hitti hann
Andrés frænda þinn á götu og hann
þekkti mig og heilsaði mér svo
. huggulega og tók ofan fyrir mér.“
Þannig virðingarvottur jók sjálfs-
traust kornungrar stúlku og mitt
um leið, ekki veitti nú af. Frændi
minn kunni sig sannarlega. Tilver-
an varð betri og bærilegri, því hann
Andres frændi minn brást aldrei.
Andrés og Margrét gáfu mér
gjafir, bestu myndina og bestu bók-
ina sem hafa fylgt mér gegnum líf-
ið, þakkirnar hef ég kannski ekki
tjáð eins og vert var. Við trúum því
gjarna, eins og ósjálfrátt í önnum
daganna, að enn muni gefast tæki-
færi til að hitta fjölskyldu og vini.
En tíminn flýgur með okkur í átt að
skilnaðarstund sem er óumflýjan-
leg og leið er lokað til ástvina sem
- Jiugurinn tregar síðan.
Við Kristínar- og Geirsbörn, og
fjölskyldur, okkar þökkum Andrési
frænda fyrir trausta, kærleiksríka
vináttu og biðjum ástvinum hans
huggunar og blessunar.
Friðrika.
Andrés Björnsson tók við starfí
útvarpsstjóra annan janúar 1968.
Sama dag andaðist Jón Magnússon
fréttastjóri. Fyrsta erindi mitt við
nýskipaðan útvarpsstjóra, og hið
þungbærasta, var að segja honum
lát Jóns. Andrés setti hljóðan við þá
harmafregn. Ég man að hann gekk
að glugganum á skrifstofu sinni á
fjórðu hæðinni og horfði lengi þög-
ull út í sortann á úfið hafíð og sæ-
barða Skúlagötuna þennan grimma
frostkalda dag. Sagði svo: Og ég
sem ætlaði ekki síst að njóta Jóns,
jþekkingar hans og reynslu og
'Stuðnings.
Með Andrési er raunar horfínn
einn síðasti lærimeistaranna sem
maður naut í útvarpsmennsku.
Hann var dagskrárstjóri út-
varpsins og stefnumótandi í fjölda
ára, þekkti stofnunina frá öndverðu
í bak og fyrir. Honum þótti raunar
svo vænt um útvarpið að hann tók
við embætti útvarpsstjóra fyrir
þrábeiðni enda þótt hann vissi vel
hvílíkur Úríasarpóstur það væri.
Hann hafði áður um sinn sinnt
starfí lektors við Háskóla íslands
og unað því vel.
Ég kynntist Andrési fyrst á ung-
lingsárum mínum þegar ég heim-
sótti Sólveigu vinkonu mína, syst-
urdóttur hans, að Hofí á Höfða-
strönd, en þar ólst Andrés upp í
skjóli Stefaníu móður sinnar og
annarra ættmenna. Föður sinn
missti hann barn að aidri. Hann átti
einn hálfbróður, Andrés Björnsson
skáld, eina hálfsystur og sex alsyst-
ur og sagði stundum í gríni: Við
systurnar og ég.
Andrés Björnsson var eftirsókn-
arverður húsbóndi og fyrirmynd.
Honum var ljóst að útvarpið er
starfsfólkið hverju sinni og heiður
þess. Fréttastofur og fréttatengdir
þættir eru lífsakkeri hverrar út-
varps- og sjónvarpsstöðvar. það eru
viðkvæmustu deildirnar, þar er
gusturinn mestur. Starf okkar á
Fréttastofu útvarps þau sautján ár
sem Andrés var útvarpsstjóri hefði
verið nánast óvinnandi án hollustu
hans og trausts. Enda fer ævinlega
illa standi skipstjórinn ekki með
áhöfninni.
Maður ólst upp við það frá fyrstu
tíð að útvarpið væri þjónustufyrir-
tæki, agað af tilteknum starfsregl-
um um óhlutdrægni og heiðarleika.
Hlustendur, raunverulegir hús-
bændur okkar, áttu rétt á að eiga
sjálfír metnaðarfulla útvarpsstöð
sem þeir gátu treyst. Glataðist
traustið var útvarpið ekki lengur
nýtilegt. Hver treysti útvarpsstöðv-
um Hitlers, Stalíns eða Rauðu
kmeranna nema hinir heilaþvegnu?
Andrés Björnsson lét aldrei ann-
arleg öfl stjórna sér. Hann lét ekki
stjórnast af þrælsótta. Hann átti
sjálfsvirðingu sem ekki fer eftir
veraldlegum auði manneskjunnar
heldur innri styrk, siðferðisþreki.
Sannfæring hans og samviska voru
ekki söluvara.
íslensk tunga var Andrési
Björnssyni hjartans mál og það var
okkur fyrirmynd. Ef við glötum
tungunni týnum við samhenginu í
lífí þjóðarinnar og menningu. Við
verðum fortíðarlaus. Við verðum
heimilislaus í veröldinni. Við starfs-
menn útvarps reyndum að rækja
þá skyldu þess að gæta tungunnar.
I útvarpi hefur manneskjan aðeins
röddina. Kannski myndar útvarpið
röddina einsog ljósmyndari munn-
inn. Þá hefur Andrés myndast
manna best, í áratugi var hann með
ástsælustu útvarpsmönnum. Hug-
vekjur hans um áramót báru vitni
visku hans, réttlætiskennd, mann-
gildishugsjónum, verðmætamati.
Stundum var Andrés þreyttur á
argaþrasinu sem fylgdi starfínu.
Margan misjafnan sauðinn hafa
stjórnmálaflokkarnir talið brýnt að
setja í útvarpsráð. Stjórnmálamenn
eiga stundum bágt með að þola lýð-
ræði í verki, málfrelsi annarra.
Einu sinni kvað svo rammt að
frekju og yfirgangi fulltrúa í Út-
varpsráði að Andrés neitaði að sitja
þar fundi. þessi prúði og skyldu-
rækni maður!
Dagsdaglega var Andrés kyrrlát-
ur maður. Hann hafði orðlausa að-
ferð við að láta í ljós andúð eða
vandlætingu með hreyfíngum
augna og vara. Hann gat verið allra
manna skemmtilegastur þegar sá
gállinn var á honum, þá runnu upp
úr honum kynstrin öll af ljóðum og
bögum og meinfyndnum sögum og
skarplegum athugasemdum um
menn og málefni. Hann var afburða
minnugur og hafsjór af fróðleik.
Fyrir mér var Andrés Björnsson
maður ljóða og fræða, hljóðlátra
iðkana andans, fmlegur og dálítið
viðkvæmur. Hann skilaði með sóma
einni mikilvægustu menningar-
stofnun þjóðarinnar í hendur nýrr-
ar kynslóðar. Hún hefur vonandi
áfram það markmið að helst engum
hlustanda standi á sama um hvað
sést eða heyrist í Ríkisútvarpinu,
allir láti sig það einhverju skipta.
Andrés Björnsson var heiðarleg-
ur maður og prjállaus. Megi hann
hvíla í ró. Og óskandi væri að þessi
orð Gríms Thomsen verði að
áhrínsorðum:
Enginn hugsi’ að annað líf
sé iðjuleysi tómt;
þótt ei þar finnist agg né kíf,
en ástarþelið frómt,
í aldingarðinum ærið starf
ætlað er lýðum þó,
erfiði mannsins andi þarf
innan um frið og ró.
Margrét Indriðadóttir
Aðrir munu verða til að rekja
merkan starfsferil Andrésar
Björnssonar í nærri ævilangri þjón-
ustu hans við Ríkisútvarpið, fyrst í
starfí dagskrárfulltrúa, síðar skrif-
stofustjóra útvarpsráðs og dag-
skrárstjóra og loks í embætti út-
varpsstjóra full sautján ár, auk
annarra trúnaðarstarfa, að
ógleymdum bókmenntastörfum
hans. Mig langar fyrst og fremst að
rifja upp persónuleg kynni okkar
og vináttu, ekki síst frá æskuárum.
Fundum okkar bar fyrst saman í
Menntaskólanum á Akureyri
snemma árs 1933, þegar ég fékk að
setjast þar óreglulegur nemandi í
annan bekk. Við vorum þá báðir á
sextánda ári, hann aðeins nokkrum
mánuðum eldri í árinu. Það fór þeg-
ar í stað vel á með okkur. Næsta
vetur urðum við bekkjarbræður í 3.
bekk A og herbergisfélagar í
heimavistinni sem þá var enn í
gamla skólahúsinu, raunar við
þriðja mann í herbergi sem nú
mundi líklega vera talið þröngt fyr-
ir tvo. Andrés var Skagfirðingur al-
inn upp í sveit, ég Austfirðingur að
mestu alinn upp í borgaralegu um-
hverfí í kaupstað, en þriðji maður-
inn var Þóroddur Oddsson, þremur
árum eldri en við, kominn af sjó-
sóknurum og hákarlaformönnum í
Hrísey, síðar lengi kennari við
Menntaskólann í Reykjavík. I nán-
asta kunningjahópnum voru svo
nemendur af ýmsum landshornum,
sprottnir úr ólíku umhverfi og með
mismunandi lífsreynslu að baki.
Miseldri nemenda var á þessum ár-
um miklu meira en síðar varð. Það
má því fullyrða að umgengni nem-
enda innbyrðis hafí orðið okkur
mörgum, ekki síst þeim sem yngst-
ir voru, dýrmætur „félagsmála-
skóli“ til viðbótar hinu eiginlega
skólanámi. Það fór ekki hjá því að í
slíku þröngbýli sem var í heimavist-
inni kynntust menn náið. Þennan
vetur mátti heita að við Andrés
værum samvistum allan sólarhring-
inn. Við sóttum sömu kennslu-
stundir, snæddum saman í mötu-
neyti heimavistarinnar, lásum ým-
ist saman eða hvor í sínu lagi í
sama herbergi þar sem við áttum
líka náttstað, hvor á sínum
rúmbálki, og við skemmtum okkur
saman. Víst er um það að við áttum
ekki mörg leyndarmál hvor fyrir
öðrum. Þó að sambýlinu lyki eftir
þennan vetur, þegar ég fluttist „í
bæinn“ sem kallað var, hélst náin
vinátta okkar og samgangur öll
skólaárin og raunar enn þann tíma
sem við vorum samtímis hér í
Reykjavík eftir stúdentsprófið
1937.
Andrés var mjög vinsæll meðal
skólasystkina sinna og annarra sem
þekktu hann best, hæglátur hvers-
dagslega og hafði sig ekki mjög í
frammi, en var skemmtilegur í um-
gengni, kom stundum á óvart með
skrýtnar hugmyndir og uppátæki,
og bar hlýjan persónuleika þótt hlé-
drægur væri að jafnaði. Enginn
kunni betur að gleðjast á góðri
stund.
Að loknu kandidatsprófí í ís-
lenskum fræðum 1943 fór Andrés
til Lundúna og starfaði þar fram á
næsta ár við íslenskar fréttasend-
ingar hjá BBC á vegum breska
upplýsingaráðuneytisins. London lá
á þessum tíma undir leiftursókn
Þjóðverja með sleitulausum loft-
árásum og þeim ógurlegu hörm-
ungum sem þeim fylgdu. Ekki kann
ég skýringu á því hvers vegna
Andrés brá á þetta ófýsilega ráð, en
kunnugum duldist ekki eftir á að
þessi lífsreynsla hafði fengið mjög á
hann, og hygg ég að hann hafí lengi
borið hennar merki innra með sér.
Þegar Andrés kom aftur heim var
ég farinn til náms í Bandaríkjunum
og bar nú ekki fundum okkar sam-
an fyrr en haustið 1947, en löng og
góð bréf á ég frá honum, bæði frá
Lundúnum og Reykjavík. Við urð-
um nú samstarfsmenn hjá Ríkisút-
varpinu, þar sem ég hafði starfað
áður, en atvikin höguðu því svo að
þar lentum við með vissum hætti
hvor sínum megin borðsins. A
næstu árum var oft tekist hart á í
útvarpsráði um frumkvæði Ríkisút-
varpsins að stofnun Sinfóníuhljóm-
sveitarinnar. I raun má segja að
átökin stæðu fyrst og fremst um
skiptingu naumlega skammtaðs
dagskrárfjár milli talaðs orðs og
tónlistar. Við sátum báðir fundi út-
varpsráðs og höfðum þar málfrelsi
sem ég notaði eftir megni til að tala
máli hljómsveitarinnar. Andrés
hafði sig ekki í frammi, enda átti
orðsins list sér nóga talsmenn í
þessum hópi, en auðvitað gat ekki
dulist í hvorn flokkinn hann hlaut
að skipa sér. En ekki varð okkur
þetta að vinslitum, og áttum við oft
góðar stundir milli stríða. Þegar
hljómsveitin var síðan skilin frá út-
varpinu 1956 fylgdi ég henni þaðan,
og upp úr því urðu fundir okkar
Andrésar færri og strjálli. En svo
undarlega fléttast stundum örlaga-
þræðir að það átti fyrir Andrési að
liggja að verða stjórnarformaður
Sinfóníuhljómsveitarinnar nærri öll
útvarpsstjóraár sín, þar til lög voru
sett um hljómsveitina 1982, og
mestallan þann tíma, eða frá
1968-79, var hann líka yfírmaður
minn er ég var dagskrárstjóri Sjón-
varpsins. En af því er ekki mikil
saga og verður ekki rakin hér.
Við sem ólumst upp í starfí í Rík-
isútvarpinu á fjórða og fimmta ára-
tug aldarinnar urðum að sjálfsögðu
allir útvarpsmenn „af gamla skól-
anum“ og gekk sjálfsagt misvel að
laga okkur að þeirri fjölmiðlabylt-
ingu sem hófst með tilkomu sjón-
varpsins 1966, síðar rásar tvö í
Ríkisútvarpinu og loks afnámi
einkaréttar Ríkisútvarpsins og
stofnun „frjálsra" sjónvarps- og út-
varpsstöðva fleiri en tölu verði á
komið. Sú viðhorfsbreyting sem
hér lá að baki var í gerjun á út-
varpsstjóraárum Andrésar, og
hlaut hann stöðu sinnar vegna að
eiga þar hlut að máli. Mig grunar
að hann hafí ekki alltaf gengið
glaður til þess leiks. Hann var í eðli
sínu varðveislumaður góðra gilda
en ekki ginnkeyptur fyrir nýjung-
um eða breytingum.
í huga mínum var Andrés alltaf
bókmenntamaður fyrst og fremst,
og tel ég mikinn skaða að hann
skyldi ekki helga sig ritstörfum
meir en raun varð á. Eftir hann
liggja meðal annars ágætar ritgerð-
ir um ævi og skáldskap Gríms
Thomsens og styttri greinar um
mörg skáld önnur, auk margra frá-
bærra þýðinga. Og eru þá ónefnd
áramótaávörp útvarpsstjórans sem
líklega fóru fram hjá flestum þegar
flutt voru en hafa að geyma marga
fagra, djúpa og spaklega hugsun.
Þau eru sem betur fer varðveitt í
bókinni Töluð orð.
Ég kveð góðan og kæran vin frá
æskuárum. Minningarnar eru
margar, það er bjart yfir þeim öll-
um, og Andrés er þar aldrei fjarri.
Ég færi konu hans, Margréti Vil-
hjálmsdóttur, og fjölskyldunni allri
innilegar samúðarkveðjur á sakn-
aðarstund.
Jón Þórarinsson.
Við Hannes Pétursson ráðgerð-
um á haustdögum að hitta vin okk-
ar, Andrés, í góðu tómi, eins og við
höfðum gert reglubundið mörg
undanfarin ár. Við hlökkuðum enn
sem fyrr til samfunda við þennan
gáfaða, skemmtilega og margfróða
mann, til að ræða við hann um
landsins gagn og nauðsynjar, rifja
upp sagnir um horfnar kynslóðir,
og ekki sízt land og fólk á þeirri öld,
sem okkur öllum hefur verið sér-
lega hugstæð, 19. öldinni, - öld
Jónasar Hallgrímssonar og Jóns
Sigurðssonar, auk Jóns Guðmunds-
sonar og Gríms Thomsens, sem
voru auðvitað okkar menn. Hér við
má bæta öllum gömlu og góðu
Skagfirðingunum, sem þeir Andrés
og Hannes kunnu betri skil á en
flestir aðrir. Og ekki skorti sögur
um eftirminnilega menn og kynlega
kvisti, sagðar oft af miklum, en
græskulausum húmor, sem Andrés
átti nóg af.
Þá var ekki sízt unun að ræða við
Andrés um fornan og nýjan kveð-
skap, og heyra vel flutta haglega
kveðna stöku af hans munni, enda
hann samgróinn þvi bezta í slíkum
kveðskap. Þó að maður vissi, að
hann væri vel skáldmæltur, þá var
hann af meðfæddri hlédrægni frá-
bitinn því að flytja okkur eigin ljóð.
Því hugstæðari voru honum snilld-
arljóð Andrésar, eldri bróður síns
og alnafna, sem úti varð aðfaranótt
16. marz 1916, réttu ári upp á dag
fyrir fæðingu yngri bróður síns. Þó
að þeir hefðu aldrei þekkzt, voru
bróðurböndin greinilega traustum
þáttum reyrð, og Andrési eðlilegt