Morgunblaðið - 11.03.1999, Blaðsíða 33

MORGUNB LAÐIÐ
LISTIR
FIMMTUDAGUR 11. MARZ 1999 33
Skáldið sem stofnaði
ljóðaverksmiðju
I tilefni 100 ára afmælis þýska rithöfund-
arins Erichs Kástners er hans minnst víða,
en verk hans voru á sínum tíma brennd í
heimalandinu. Háðsádeila skáldsins hitti
oft í mark en hann er ekki síður kunnur
fyrir barnabækur sínar. Hrund Eysteins-
dóttir lýsir ferli Kástners og segir hann
tvímælalaust eiga erindi við lesendur nú.
„Seit Kastner lesen
die Leute wieder Ged-
ichte.“
A þessa leið hljómuðu
slagorðin, sem notuð
voru til að auglýsa Ijóða-
bækur skáldsins og rit-
höfundarins Erichs
Kástners á millistríðsár-
unum í Þýskalandi. En
ljóð hans þóttu vera það
aðgengileg og skemmti-
leg aflestrar að þau
hefðu orðið til þess að
vekja áhuga almennings
á ljóðum að nýju.
@texti:Erich Kastner
átti meðal annars ljóð-
um sínum að þakka að
hann varð heimsþekkt-
ur á þriðja áratugnum.
Sjálfur segir hann í einu
Ijóði frá þessum tíma:
„Nú er ég hér um bil 31 ÞESS er nú minnst að hundrað ár eru liðin
árs og á litla ljóðaverk- frá fæðingu Erichs Kastner, háðskálds,
smiðju.“ Þessi „ljóða- barnabókahöfundar og brautryðjanda í
kabarettskáldskap.
verksmiðja framleiddi
Ijóð sem birt voru í flestöllum dag-
blöðum, sem gefin voru út í Berh'n á
þessum tíma og þó víðar væri leitað.
En hvers vegna urðu Ijóð hans
svona vinsæl? Kastner kallaði sjálf-
ur ljóð sín „Gebrauchslyrik“. Hann
skilgi-eindi þau sem eins konar „leið-
arvísi“ til þess að leiðbeina fólki,
hjálpa því og veita því styrk. Efni
ljóðanna sótti hann til daglegs lífs og
funda sinna við allskonar fólk, sem
varð á vegi hans.
Blaðamaðurinn og
rithöfundurinn
Erich Kástner fæddist árið 1899 í
Dresden og hefði orðið 100 ára hinn
23. febrúar síðastliðinn. Foreldrar
hans voru efnalítil, en móðir hans
var ákveðin í að eitthvað skyldi
verða úr eina barni hjónanna og
leigði meðal annars út herbergi til
að auka tekjur heimilisins. Leigj-
endurnir voru ætíð kennarar og í
gegnum þá opnaðist á unga aldri
nýi’ heimur fyrir Erich. Hann fékk
námsstyrk frá Dresden og stundaði
nám eftir fyrri heimsstyrjöldina í
germönskum fræðum, sögu og
heimspeki í Leipzig, Rostock og
Berlín. Þegar á námsárunum vann
hann fyrir sér með ritstörfum hjá
dagblöðum og tímaritum og árið
1928 kom út fyrsta Ijóðasafn hans,
„Herz auf Taille", sem gerði hann
heimsþekktan á skömmum tíma.
Fram til ársins 1933 voru gefnar út
fjölmargar bækur eftir hann sem
allar stuðluðu að velgengni hans.
Skáldsagnaliöfundurinn
Ádeiluljóð Kástners, sem fengu
fólk oftar en ekki til að hlæja og
gráta í senn, nutu ekki mikilla vin-
sælda hjá nýjum valdhöfum lands-
ins og það sama gilti um „Fabian“,
skáldsögu Kástners. Verk hans
þóttu innihalda beinskeytta gagn-
rýni á pólitík þriðja áratugarins og
stuðla að siðferðislegri hnignun
þjóðfélagsins. Og svo fór að Erich
Kástner, þá 34 ára að aldri og á há-
tindi rithöfundarferils síns, mátti
verða vitni af því hvernig bækur
hans, ásamt bókum 24 annarra höf-
unda, fuðruðu upp undir stjórn nas-
ista í bókabrennunni miklu árið
1933. Það var sett útgáfubann á
bækurnar hans i Þýskalandi, en
Kástner var ekki í opinberu rit-
banni. Hann skrifaði ótrauður
áfram og gaf bækurnar út í Sviss
fram að byrjun seinni heimsstyrj-
aldarinnar. I bókum hans frá þess-
um tíma fjallar hann á raunsæjan
hátt um hversdagslega hluti og
forðast alla þjóðfélagslega umræðu.
Þær eru auðveldar aflestrar, fullar
af kímnigáfu og orðaleikjum, sem
eru dæmigerð einkenni á stíl hans.
„Drei Mánner im Schnee" er ein af
þessum bókum og hefur hún gjarn-
an verið notuð í þýskukennslu,
meðal annæ’s í framhaldsskólum á
íslandi. Ástæðan fyrir því að
Kástner flýði ekki land á stríðsár-
unum var meðal annars umhyggja
hans fyrir móður sinni og sterkar
taugar til föðurlands síns. Eftir
stríðið skrifar hann síðan skáldsög-
ur (m.a. „Der Zauberlehrling"),
sem endurspegla lífsreynslu hans
frá þessum tíma, líf hans í stöðug-
um ótta og einmanaleika, og lýsa
vonleysi hans í baráttunni gegn of-
beldi og fávisku.
Emil og leynilögreglu-
strákarnir
I dag, hundrað árum eftir fæð-
ingu Erich Kástners, er verka hans
minnst víða um heim og þá ekki að-
eins ljóða hans og skáldsagna, held-
ur umfram allt barnabóka hans. En
þær hafa fylgt mörgum kynslóðum
víðs vegar um heim í gegnum tíðina.
í dag er fyrsta barnabók hans, sem
lifði af bókabrennuna miklu, „Emil
und die Detektive" (1929), talin til
sígildra barnabókmennta og hefur
hún verið þýdd á ótal tungumál.
Hún kom út í íslenskri þýðingu Har-
alds Jóhannssonar undir heitinu
„Emil og leynilögreglustrákarnir“.
Þrátt fyrir uppeldislegan undirtón,
sem barnabækurnar hans eru
þekktar fyrir, hefur hann átt mikl-
um vinsældum að fagna hjá yngri
kynslóðinni. Hann lagði ávallt
áherslu á það að fullorðið fólk léti
ekki „hrekja úr sér barnið", en sjálf-
ur hélt Kastner lengi fram eftir aldri
í barnið í sér. Margir töldu skýring-
una á því tengjast sambandi hans
við móður sína, en þau skrifuðust
alla tíð daglega á og þessi sterku
bönd móður og sonar mótuðu einka-
líf hans sterklega.
Handritahöfundurinn
Með tilkomu kvikmyndanna opn-
aðist skyndilega nýr starfsvettvang-
ur fyrir Erich Kástner. En kvik-
myndaframleiðendur uppgötvuðu
bókina um „Emil og leynilögreglu-
strákana“ sem tilvalið efni í kvik-
mynd. Samtölin í bókinni þóttu
henta einstaklega vel fyrir kvik-
myndahandrit og var hún kvik-
mynduð á skömmum tíma í Þýska-
landi, á Englandi og á Spáni. Fleiri
kvikmyndir fylgdu í kjölfarið og
brátt varð Kástner eftirsóttur hand-
ritahöfundur. Eftir seinni heims-
styrjöldina heyrðu handritaskrif
fyrir kvikmyndir til daglegi’a verka
hans. Kvikmyndin „Das doppelte
Lottchen", sem byggð er á sam-
nefndri bók hans, vann m.a. til verð-
launa. Þessi barnasaga kom út í ís-
lenskri þýðingu Freysteins Gunn-
arssonar undir heitinu „Lísa eða
Lotta: hvor var hvor?“ Einnig hefur
barnabókin „Púnktchen und Anton“
verið þýdd á íslensku af Olafíu Ein-
arsdóttur undir nafninu „Ögn og
Anton: barnasaga", en hún hefur
verið kvikmynduð að nýju og var
frumsýnd í Þýskalandi hinn 11.
mars sl. Nokkur Ijóða Kastners era
til í þýðingu Magnúsar Ásgeirsson-
ar.
Nýr vettvangur fundinn
Eftir heimsstyrjöldina síðari flutt-
ist Erich Kástner til Múnchen og
tók aftur til við blaðamennsku af
fullum krafti. Auk þess uppgötvaði
hann nýjan vettvang til að koma
pólitískum ádeiluskáldskap sínum á
framfæri, en það var kabarettinn.
Hann skrifaði texta fyrir fyrsta
starfandi kabarettinn í Þýskalandi
eftir stríð og enn einu sinni sannað-
ist að hann var einn af þeim rithöf-
undum, sem náðu vel til fólksins. Því
miður urðu fyrstu kabarettarnir eft-
ir stríð ekki langlífir, því sökum góð-
ærisins vildi fólk frekar uppfylla
veraldlegar óskir sínar en að hlusta
á þjóðfélagslega ádeilu. I kjölfar
þess dró Kástner sig í hlé til að end-
urvinna verk sín í heild, sem gefin
voru út í fyrsta skipti á sextíu ára af-
mæli hans árið 1959.
Friðarsinninn og
verðlaunahafinn
Hvar sem Erich Kástner kom op-
inberlega fram minnti hann ætíð á
það, að láta ekki skelfilega atburði
seinni heimsstyrjaldarinnar falla í
gleymsku og koma í veg fyrir að
þvíumlíkt gæti gerst aftur. Hann
var orðinn 57 ára gamall þegar hann
fékk sína fyrstu opinberu viður-
kenningu, en hún kom frá Múnchen.
Skýringin á því liggur ljós fyrir: í
staðinn fyrh’ að heiðra bækur
Kástners á blómaskeiði rithöfundar-
ferils hans, vora þær brenndar og
bannaðar. Á eftir þessari fyi’stu við-
urkenningu fylgdu margar í kjölfar-
ið, eins og t.d. Georg-Búchner-verð-
launin 1957. Erich Kástner taldist
nú til virtustu heiðursborgara þess
lands, þar sem bókum hans hafði áð-
ur verið útrýmt og hann sjálfur
lagður í einelti í 12 ár.
Undir lok sjötta áratugarins er
hann orðinn máttfarinn vegna veik-
inda og búinn að missa vonina um
að heimurinn eigi eftir að breytast,
eins og hann hefði gjarnan viljað.
Erich Kástner lést árið 1974 í
Múnchen, þá 75 ára að aldri, en
skömmu fyrir andlát sitt hafði hann
greinst með krabbamein. Á meðan
hann lifði var hann oft umdeildur
og með tímanum hafa verk hans
fallið í gleymsku. Sérstaklega nú í
ár verða verk hans dregin fram í
dagsljósið að nýju og eiga því
margir eftir að komast að raun um
að verk hans eiga tvímælalaust er-
indi til okkar tima. En hver hefur
ekki þörf fyrir uppbyggjandi skáld-
skap í heimi þar sem margir búa
við atvinnuleysi eða vonleysi og öm-
urleika vegna styrjalda, ásamt
versnandi efnahagsástandi?
NYSKOPUN
Skilafrestur framlengdur í Nýsköpun ‘99
Leiðin til eig-
in fyrirtækis
SKILAFRESTUR á innsendum til-
lögum í samkeppnina Nýsköpun ‘99
- samkeppni í gerð viðskiptaáætl-
ana, hefur verið framlengdur til 12.
apríl næstkomandi.
Að sögn G. Ágústs Péturssonar,
verkefnisstjóra samkeppninnai’, var
ákveðið að lengja skilafrestinn þar
sem seinna hefði gengið að dreifa
efni fyrii’lestra um gerð viðskiptaá-
ætlana, á myndbandi til þátttakenda
á landsbyggðinni en vonast var eftir.
„Við sem stöndum að samkeppn-
inni höfum einnig orðið vör við að ein-
hverjum þátttakenda hefur þótt það
erfitt verkefni að setjast niður efth-
námskeiðin og hefja gerð viðskiptaá-
ætlunai’,“ segir Ágúst. Einnig vegna
þessa hefði verið ákveðið að lengja
skilafrestinn í samkeppninni, til að
létta á þessum þátttakendum svo þeh’
fái rýmri tíma til að ljúka viðskiptaá-
ætlunum sínum sem þeh’ hyggjast
senda inn í samkeppnina. „Við sjáum
í þessu sambandi fyrir okkur að frí-
dagai’ kringum páska muni geta kom-
ið mörgum að góðum notum við að
ljúka þessari handavinnu sem fylgir
gerð viðskiptaáætlunai’,“ segir Ágúst.
Léttari kröfur en ætla mætti
Samkeppnin um gerð viðskiptaá-
ætlana var sett á laggirnar til að lið-
sinna þeim sem gengið hafa með
hugmynd að nýjum rekstri með vöru
eða þjónustu í kollinum, en hafa ekki
haft þekkinguna tiltæka á því hvern-
ig þau ættu að koma formlegri lýs-
ingu á blað í formi viðskiptaáætlun-
ar. Slík viðskiptaáætlun, sem er skil-
merkilega unnin, er þó oft forsenda
þess að unnt sé að vekja áhuga fjár-
mögnunaraðila á að taka þátt í að
fjármagna hinn væntanlega rekstur.
„Við viljum brýna það fyrir fólki
að það era ekki gerðar kröfur um þá
fagmennsku í gerð viðskiptaáætlun-
arinnar sem ætti að vera venjulegu
fólki ofraun. Það er ekki gert ráð
fyrir að þeir sem hafi aðgang að fjár-
magni eða hafi reynslu af því tagi
sem rekstrarráðgjafar og endur-
skoðendur tileinka sér í starfi hafi
forskot umfram aðra í samkeppninni
Nýsköpun ‘99. Innsendar thlögur
verða ekki dæmdar út frá þeim for-
sendum," segir Ágúst.
Ágúst segir að það sé viðmiðun hjá
dómnefnd að sú viðskiptahugmynd
sem verið er að lýsa í viðskiptaáætl-
uninni sé skynsamlega hugsuð og sé
einföld og vel framsett. Það sem dóm-
nefnd mun líta sérstaklega efth’ er að
í viðskiptaáætluninni sé verið að lýsa
snjallri lausn á ákveðinni þörf í vöra
eða þjónustu sem muni skila góðri
arðsemi í rekstri fyrirtækis.
Viðskiptaáætlunin þaiT ekki að
vera lengri en 20-30 blaðsíður með
öllum hlutum hennar, en lýsing á al-
mennri gerð viðskiptaáætlunar er að
finna í samkeppnisgögnum sem send
voru út til þeirra sem skráðu sig til
þátttöku í keppninni.
„Það á að vera tiltölulega auðvelt
verk fyrir flesta að
setja saman við-
skiptaáætlun fyrir
samkeppnina," segir
Ágúst. „í raun verð-
ur hver og einn að
ákveða hvemig hann telji að sín við-
skiptaáætlun eigi að líta út, efth’
þeirri hugmynd sem hann er að
vinna með. En það er hins vegar
nauðsynlegt að í viðskiptaáætluninni
séu öll þau efnisatriði sem talin eru
upp í leiðbeiningapakkanum sem
þátttakendur fengu sendan,“ segir
Ágúst. Þar þai-f því að koma fram til
dæmis hvernig ætlunin sé að haga
starfsmannamálum og skipulagi,
sölu- og markaðsmálum, fjárhags-
málum, hvernig arðsemi viðskipta-
hugmyndar muni breytast við
breyttar forsendur í t.d. verði, sölu-
möguleikum og öðru, og síðast en
ekki síst hver varan eða þjónustan sé
og hvers vegna hún sé vænleg.
Einnig sé mjög mikilvægt að
fylgja þeim leiðbeiningum um fram-
Morgunblaðið/Árni Sæberg
G. ÁGÚST Pétursson hvetur
þátttakendur í Nýsköpun ‘99 til
að bretta upp ermarnar á loka-
sprettinum í samkeppninni.
setningu og vinnubrögð sem lýst er í
samkeppnisgögnum, t.d. varðandi
efnisyfirlit, inngang og aðra slíka
þætti framsetningar, sem skipti
mjög miklu máli þegar metinn er
trúverðugleiki viðskiptaáætlunar.
Hvatning urn að
láta drauminn rætast
Ágúst vill hvetja alla sem skráðir
era í samkeppnina til að leggja tím-
anlega í þá vinnu að koma lýsingu á
sinni viðskiptahug-
mynd niður á blað
með þessum hætti,
og senda tillöguna
inn í keppnina. Þeim
sem vinna til verð-
launa sé boðið upp á ráðgjöf hjá
KPMG og Viðskiptaháskólanum í
Reykjavík við að koma viðskiptahug-
mynd sinni áleiðis, og fyrir hina hafi
þátttakan verið mikilvægur lær-
dómsferill sem muni gagnast þeim á
síðai’i tímum einnig. Þátttaka í sam-
keppninni feli því í sér aðstoð við að
koma viðskiptahugmynd áleiðis og
láta drauminn rætast um eigin
rekstur, en án þeirrar fræðslu hefði
getað verið erfiðara fyrir marga ein-
staklinga að koma á legg og stofna
arðbært fyrirtæki.
Verðlaunafé í samkeppninni er
alls tvær milljónh- króna, þar af
nema fyrstu verðlaun 1 milljón
króna, önnur verðlaun 500 þúsund
krönum, og þriðju til sjöundu verð-
laun hundrað þúsund krónum.