Morgunblaðið - 03.01.2000, Blaðsíða 52

52 MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000
1913 fHfrrgttttMflfrÍft 2000
fótnett og handsmá. Hún er talin
ein fríðasta kona héraðsins. Um
hana er rætt sem mikinn kvenkost,
enda þótt hún sé naumast af barns-
aldri. En hún er ör í skapi og svipar
þar til móðurfrænda síns, kammer-
ráðsins í Dal.
María í Vesturey er vön því að fá
allt, sem hugur hennar gimist. Og
örlögin hafa til þessa verið henni
hliðholl. Nú síðast hefur hún unnið
hug þess manns, sem fremstur er
að virðingum og ágætastur talinn að
mannkostum í öllu héraðinu. En í
þetta skipti hefur hún ekki aðeins
unnið sigur. Hún hefur sjálf verið
sigruð. Hennar unga hjarta slær að
vísu ennþá í brjósti hennar. En það
er Eyjólfur sýslumaður, sem á það.
Pegar þau kveðjast að drukknu
festaröli í flæðarmálinu í Vesturey,
og nokkurra vikna aðskilnaður er
framundan, er sem síðsumarsólin
hverfi af himninum, og kaldur gust-
ur einmanaleika og saknaðar fari
um þetta lífsþyrsta eftirlætisbarn.
H
ún gengur hægum
skrefum vestur á
klettinn Hregg-
nasa. Þaðan sér
hún út yfir sundin,
og á eftir áraskip-
inu, sem var að leggja frá landi með
unnusta hennar. I huga hennar er
skip, sem fer tákn kvíða og óvissu.
Kemur það nokkurn tíma aftur?
Hversu oft hafa þessi sund ekki
rokið upp í fjallháa gufu eða velt sér
grængolandi að strönd og ey? Hafa
ekki forfeður hennar háð eilífa bar-
áttu við hafið, þessi aflasælu mið,
sem hafa skapað auðsæld og vel-
megun í búi margra eyja- og
Fjarðabænda? Oftast hafa þeir sigr-
að, komið að landi með hlaðin skip
og jafnvel seilar. En stundum hafa
þeir lotið í lægra haldi. Segl þeirra
hafa horfið við hafsbrún, eða bátur
brotnað í brimskafli við landsteina.
En hvers vegna sækja þessar
dapurlegu hugsanir að henni nú?
I kvöld eru sundin kyrr og lygn,
rauð af sól, sem er að síga í vestur-
hafið milli núpanna, er teygja sig
eins og risafíngur út yfir hið mikla
haf. Báturinn er orðinn eins og lítil
skel í fjarlægðinni, langt vestur á
sundum. Það er eins og hann sé
smám saman að hverfa í sólarlagið,
eldrautt og ægifagurt.
Enda þótt þessi stórbrotna mynd
sé í fullkomnu samræmi við hinar
heitu og sterku tilfinningar hennar
á þessari skilnaðarstundu vekur
hún samt ugg, allt að því hræðslu í
hennar unga brjósti.
Er þetta ekki allt of gott til þess
að geta verið raunverulegt og satt?
Fær hún að halda þeirri gæfu, sem
hún hefur höndlað? Verður hún ekki
tekin frá henni? Það er þessi hugsun,
sem teygir ískalda hönd að
hjartarótum hennar. Þess vegna
horfir hún hrelld inn í kvöldroðann,
eins og hennar eigin hamingjusól sé
að ganga þar til viðar. María í Vest-
urey, konan sem framtíðin brosir
við gengur buguð til bæjar. Hjarta
hennar, þessa eftirlætisbams, sem
örlögin hafa hossað frá blautu bams-
beini, er blýþungt af ótta við eitt-
hvað, sem hún ekki veit hvað er.
Hún, sem ævinlega hefur fundizt allt
gott og gæfusamlegt sjálfsagt sér til
handa, stendur allt í einu örvingluð
og trúir naumast á sína eigin gæfu.
Það líður að jólum. Eyjólfur
sýslumaður hefur notað tímann vel.
Hann hefur keypt hús í Fjarða-
kaupstað og vinnur að því að búa
það hið bezta. Með vorinu hyggst
hann sækja brúði sína inn yfir sund-
in. Hann hefur gert boð í Vesturey,
að hann muni koma þar á jólum og
halda þar hátíðir. Er þar mikill við-
búnaður undir komu hans. Norska
húsið, sem þar er nýreist úr kjörvið-
um er betur fallið til gestaboða en
gamli torfbærinn, sem stendur að
baki því. Þar eru stofur góðar og
svefnkammelsi, máluð björtum lit-
um. Bláa stofan er viðhafnarher-
bergi hússins. Þar er vítt til veggja
og húsbúnaður góður. Listofin teppi
hanga þar á veggjum, en á gólfí er
bjarnarfeldur mikill. Amór
dannebrogsmaður fékk hann á
Ströndum og lét súta erlendis. Þyk-
ir sá gripur hinn ágætasti og hin
mesta hýbýlaprýði. Silfurbikar mik-
ill stendur á borði á miðju gólfi.
Fékk bóndi hann frá dönsku búnað-
arfélagi fyrir framtak í búsýslu.
Þetta haust er svo kyrrt og milt,
að elztu menn muna naumast slík
kjör. Jörð er alauð og fénaður geng-
ur úti fram að jólum. Aðeins hæstu
fjallatindar em hrímaðir.
Daginn fyrir jól leggur Eyjólfur
sýslumaður upp frá Fjarðakaup-
stað, að finna unnustu sína í Vestur-
ey. Hefur hann fjögurra manna far,
fremur lítið, til fararinnar. Með
honpm em tveir ungir menn, annar
frændi hans af Austurlandi. Veður
er kyrrt og bjart við brottför þeirra,
og róa þeir sem leið liggur út fyrir
nes og inn yfir sund. Er degi þá tek-
ið að halla og myrkur fellur yfu-.
Þar sem jörð er alauð verður enn
dimmara en ella. Hin háu fjöll
gnæfa dulúðug og hrikaleg yfir
fjörðum og víkum, þar sem lífsbar-
áttan er háð í lágreistum bæjum við
kröpp kjör og stöðuga og áhættu-
sama glímu við höfuðskepnumar.
En hinn ungi sýslumaður og ferða-
félagar hans eru glaðir og reifir.
Þeir eiga í kvöld góða heimvon.
Fyrir stafni er hátíð, veizla, faðmur
unnustunnar. Þeim sækist róðurinn
vel. Ljósin í Vesturey blasa við, og
undir kvöldið lenda þeir þar heilu
og höldnu.
Maddama Ragnheiður fagnar
gestum sínum ásamt dóttur sinni á
hlaðinu í Vesturey. Húskarlar ráða
bát þeirra til hlunns. I Bláu stofu
eru tinbikarar fylltir gömlu góðu
víni, sem lengi hefur verið geymt og
einungis er borið vildustu vinum.
Mikil hátíð er runnin upp á þessu
foma óðali.
Maddama Ragnheiður er höfðingi
heim að sækja. Hún hefur yndi af
veizlum og mannfagnaði, og er þess
alráðin að sýslumanninum, tilvon-
andi tengdasyni hennar og fylgdar-
mönnum hans skuli ekki leiðast á
heimili hennar um þessi jól. Allt hið
bezta, sem til er í búi hennar skal
fram borið. Hér skal vera gleði og
glaumur, sem lengi verður munað
eftir.
Norska húsið er allt upp ljómað.
Gamlir látúnslampar haifa verið
fægðir og funsaðir. Silfurstjakar
eru teknir upp úr kistum og kerta-
ljós logar í hverju homi. Aðeins í
göngum gamla bæjarins og í fjósinu
logar á grútartýram.
Heimasætan í Vesturey er í kvöld
glöð og fegin. Þetta haust hefur ver-
ið lengi að líða. Aldrei hefur nokkur
tími í ævi hennar liðið svo hægt.
Dagarnir hafa sligazt áfram, eins og
þeir væru jafnvel að hugsa um að
snúa við, í stað þess að efna fyrir-
heitið um framtíðina, nýjan tíma,
sem kæmi með fangið fullt af dá-
semdum lífsins.
En jafnvel hinn lengsti dagur
kemur að kvöldi. Og þessi dagur er
engum öðrum líkur. Norska húsið
er fullt af fögnuði, fögnuði æskunn-
ar, sem á framtíðina skuldlausa,
fögnuði roskinna og ráðsettra, sem
hafa tekið út forskot á sæluna, fögn-
uði vinnufólksins, sem á sinn jóla-
mat óétinn.
Yfir þessu húsi gleðinnar grúfir
koldimmur skammdegishiminn eins
og dökkur arnarvængur. Þegar
móttökuhátíðinni lýkur og fólk
gengur til hvílu þreytt og sælt, ríkir
djúpur friður og kyrrð, sem aðeins
er rofin af lágværa hvatli bárannar
utan af sundunum við klettana
sunnan bæjarvíkurinnar.
Þessi litla bára ann sér aldrei
hvíldar. Jafnvel margra daga logn
fær ekki svæft hana. Hún leikur sér
eins og lífsglaður unglingur við
fjöraborðið og hleinamar, strýkur
þær ofurlaust og gerir við þær gæl-
ur. Fjörasteinamir era vinir hennar.
Þegar fólkið sefur og dreymir, vakir
hún ein með þeim, kát og léttúðug.
Jólin líða hratt við gleði og mann-
fagnað. Síðasta kvöldið sem sýslu-
maður dvelst í Vesturey, heldur
maddaman honum kveðjuhóf. Það
er veizla að góðum íslenzkum
sveitasið. Fyrst er borinn á borð
hrísgrjónagrautur með rúsínum,
síðan alikólfasteik og er rautt vín
drukkið með. Er það úr franskri
duggu, sem Fjarðamenn eiga iðu-
lega við hagstæð viðskipti. I ábæti
er borðaður flauelsgrautur með
kanel og danskri saft. Loks er
drukkið kaffi með sultuðum pönnu-
kökum. Að máltíð lokinni er borið
fram heitt púns og með því smákök-
ur heimabakaðar.
Eyjólfur sýslumaður þakkar
maddömu Ragnheiði höfðinglegan
beina og glæsilegar móttökur-.
Hann og félagar hans hafa átt hér
dýrðlega daga, segir hann. Því mun-
um við aldrei gleyma. Næst þegar
hann kemur hingað innan fárra
mánaða, þegar dag er tekið að
lengja mun hann sækja hingað
brúði sína.
Það er bjart og hlýtt í Bláu stofu
þetta kvöld. María í Vesturey er sæl
og ljómandi. Eyjólfur segir henni
frá nýja sýslumannshúsinu, sem
hann er að búa undir komu hennar.
Strax og það er tilbúið mun hann
sækja hana. Hvenær verður það?
spyr hún. Ef til vill í byrjun einmán-
aðai-, en í síðasta lagi rétt fyrir
páska. Þá mun hann koma á sexær-
ingi að sækja hana og muni hennar.
Og brúðkaup þeirra á að standa hér
í Vesturey. Þau hafa þegar að
mestu ákveðið hverjum skuli boðið
tU þess.
Þannig líður þetta síðasta kvöld
við fögnuð og ráðagerðir um fram-
tíðina.
Hinn 29. desember ái’sins 1857
rennur upp. Eyjólfur sýslumaður og
ferðafélagar hans rísa árla úr
rekkju og hyggjast taka daginn
snemma til fararinnar. Þeir snæða
árbít, húskarlar hrinda bát þeirra
úr nausti og geyma hann í vör. Veð-
ur er enn gott og mUt, suðaust-
ankæla um morguninn, en gengur
síðan í suður og slettir sem næst í
logn.
addaman og Mar-
ía í Vesturey
fylgja gestum
sínum til skips.
Sýslumaður
minnist við unn-
ustu sína, lengi og innUega, og kveð-
ur maddömuna með miklum virkt-
um. Síðan er ýtt úr vör og róinn
snertispölur frá landi. Þá er undið
upp segl og sigldur hægur byr út
yfir sundin. Eftirminnilegri heim-
sókn er lokið. Enn einu sinni eins og
svo oft áður standa konur eftir á
ströndu. Enn sem fyrr er skip, sem
fer tákn kvíða og óvissu, ekki sízt í
huga þeirrar, sem er ung og ást-
fangin, og aðeins 17 ára. I þetta
skipti er heimasætan í Vesturey þó
ekki eins gneip og í sumar. Hugur
hennar hefur fundið frið og jafn-
vægi. Vissan um það sem framund-
an er á næsta leiti hefur róað hana.
Sætleiki samvistanna við unnustann
þessa fáu daga hefur veitt henni
nýjan þroska og innri gleði, sem er
dýpri en hún hefur áður þekkt.
Konurnar horfa á hvítt seglið
fjarlægjast og bátskelina hverfa inn
í skugga fjallanna. Síðan ganga þær
til bæja.
Þennan morgun fyrir 112 áram
rera nokkur áraskip til fiskjar út á
Fjarðaflóa. Vora tvö þeirra að koma
frá lóðum og stefndu að lendingu í
verstöð við utanverðan flóann.
Þriðja skipið var vöðubátur frá
Sigluvík, sem einnig var á leið til
lands.
Af Eyjólfi sýslumanni er það að
segja, að hann siglir eins og fyrr
segir hægan byr frá vestri út yfir
sund og firði. Situr sýslumaður und-
ir stýri en annar ferðafélaga hans
gætir segla. Hafa þeir uppi sprit-
segl og fokku, þar sem byrinn er í
hægara lagi. Nálgast þeh’ nú nes
það, er gengur fram í flóann innan
Fjarðakaupstaðar.
I þennan mund era menn á ferli
að ýmsum störfum í kaupstaðnum
og er tekið að nálgast hádegi. Var
þá hvítalogn að sjá inn í fjarðar-
botninn. En á augabragði var sem
stormsveip slægi niður af fjöllum,
og rauk síðan í vestan háarok út eft-
ir firðinum, yfir kaupstaðinn og allt
norður fyrir nes. Var rokgæran
fjallhá að sjá norður um flóann.
Þóttust menn eigi hafa séð slíkt
firna veður æsast upp á svo skömm-
um tíma.
Þegar skip sýslumanns og hinir
þrír fiskibátar eiga eftir eina eða
tvær lóðalengdir að landi, innan
Sigluvíkurness hvolfist rok mökkur-
inn yfir þá sem hendi væri veifað.
Er veðurofsinn slíkur að eigi verður
við neitt ráðið og slitna skipin öll frá
landi og rekur fyrir stormi og sjó út
á flóann. Fá skipverjar eigi að gert
en reyna að halda bátum sínum í
horfi með árum og láta þannig ber-
ast undan vindi. Landtaka vestan
flóans er óhugsandi. Eina lífsvonin
er að ná landi á ströndinni norðan
ílóans. En þangað er löng leið, sjóar
teknir að stærast og landtaka óviss.
En hinir vönu sjómenn vita að þetta
er þó eini kosturinn, sem þeir eiga
völ á. Öllu máli skiptir nú að halda
bátunum á réttum kili. En til þess
verður að forðast að beita seglum.
Af þeim stendur hinn mesti háski í
slíkum ofsa.
Aðeins öðru hverju stutta stund
sjá hinir fjórir smábátar hver til
annars. Rokgæran byrgir annars
alla útsýn. Skipshöfn eins fiskibáts-
ins sér báti Eyjólfs sýslumanns
bregða fyrir sem andartak. En
hann hefur enn uppi sprittsegl og
fokku. Hann ber undan storminum
með örskotshraða og hverfur í sort-
ann. Það hafa menn síðast séð til
hans og félaga hans.
Nú víkur sögunni austur á land,
þar sem heitir Hof í Djúpafirði. Þar
búa foreldrai- og gömul fóstra Eyj-
ólfs sýslumanns.
Síðari hluta hins 29. desember
gengur prestur faðir hans um bað-
stofu og sér að hin aldraða fóstra
rær ákaflega fram í gráðið á rúmi
sínu. En svo gerði hún jafnan er
henni var mikið niðri fyrir. Þótti
hún rammskyggn og forvitri. Hvað
ber fyrir þig í dag Þórdís mín, spyr
prestur. „Guð hjálpi mér, ég sé þá
tvo, og annar þein-a er hann Eyjólf-
ur minn.“ Fellur svo niður talið.
Þremur mánuðum síðar berst sú
harmafregn austur á firði að Eyjólf-
ur sýslumaður hafi farizt vestur á
Fjarðaflóa þann dag, er hin gamla
fóstra hans sá sýnina í baðstofunni
á Hofi, og með honum frændi hans
og einn maður vestfirzkur.
Nánai’ innt eftir fyrirburði sínum
skýrir hin aldna fóstra frá því, að
hún hafi séð þá atburði er gerðust
er sýslumaður ferst. Veggur bað-
stofunnar hjaðnar og framundan er
brimsollið, rjúkandi haf. Tveir ungir
menn berjast fyrir lífi sínu og
hverfa. „Ég sé þá tvo, og annar er
hann Eyjólfur minn,“ hafði hún sagt
nákvæmlega á þeirri stundu, sem
sjómennimir vestra sáu skip sýslu-
mannsins hverfa í sortann.
Storminum á Fjarðaflóa slotar á
áliðinni nóttu, skyndilega eins og
þegar hann skall yfir. Þá hafa tveir
fiskibátanna náð landi heilu og
höldnu, annar á ströndinni, norðan
flóans, hinn í Fugley innar og aust-
ar í flóanum.
Skip sýslumanns finnst rekið ná-
lægt miðri Strönd. I því er aðeins
spanskreyrstafur sýslumanns undir
röng í skutnum og sviptikista með
litlum fatnaði í. Er báturinn mjög
brotinn, og þykjast menn vita með
vissu að það sé bátur sýslumanns og
hann týndur. Eigi langt frá finnst
einnig rekinn einn hinna þriggja
fiskibáta með einum manni undii’
þóftu, örendum. Var talið að þeim
bát hefði eigi hvolft, þar sem bæði
fundust brýni og hnífar í kjalsoginu.
Enn einu sinni hefur Fjarðaflói,
þessi voti vegur kynslóðanna krafizt
þungra fórna af því fólki sem byggir
strendur hans. Átta menn hafa
horfið með þessum tveimur áraskip-
um. Aðeins einn þeirra hefur borið
að landi. Hinum er búin hin vota
gröf, þar sem aldrei grær gras á
leiði, en hafaldan ærslast, eða lognið
speglast í bláma norðursins.
Harmafregnin berst með sjó-
mönnunum, sem björguðust, til ver-
stöðvanna vestan við flóann og í
Fjarðakaupstað. Hún kemur sem
reiðarslag yfir fólkið, ekki sízt örlög
hins unga sýslumanns, sem á
skömmum tíma hefur unnið sér ást-
sældir héraðsbúa.
En þótt fólkið harmi hið vinsæla
yfirvald, og þyki fráfall þess sín
missa hvarflar þó hugur þess fyrst
til hinnar ungu konu, sem Eyjólfur
sýslumaður kvaddi síðast, áður en
hann sigldi út yfir sundin, sína síð-
ustu siglingu. María í Vesturey hefur
glatað hamingju sinni áður en hún
höndlaði hana. Einnig hún þetta eft-
irlætisbam, sem allt var gefið og öllu
var lofað verður nú að sjá það segl
hverfa við hafsbrún, sem öll von
hennar og þrá var tengd við.
Sexæringur er mannaður frá
Fjarðakaupstað og haldið í Vestur-
ey. Hin dapurlegu tíðindi verða
jafnan að flytjast þeim fyrst, sem
þau valda mestum harmi. Þann dag,
sem María í Vesturey heyrir and-
látsfrétt unnusta síns er æsku
hennar lokið. Hyldjúp sorgin um-
lykur hana úr öllum áttum. Enginn
fær veitt henni minnstu huggun.
Engin ljósglæta kemst að í sál
hennar. Hún hefur verið svipt öllu.
Norska húsið er í dag heimkynni
botnlausrar örvæntingar og hins
beizkasta trega.
Dag eftir dag, nótt eftir nótt situr
þessi 17 ára mær við gluggann í
Bláustofu og horfir út á Sundin í
orðvana skelfingu. Mánuðum saman
lifir hún þá stund upp aftur og aftur
er henni vora sögð ógæfutíðindin.
Þau eru alltaf jafn ný og standa eins
og hnífur í brjósti hennar.
En þótt sorgin sefist
ekki segir lífsþrótt-
urinn til sín. Þessi
fagra kona hefur
misst yndi sitt, gleði
og hamingju. En
hún lifír áfram. Æskuþróttur lík-
ama hennar hefur ekki lamazt, enda
þótt hjarta hennar sé brostið. Að
áliðnu sumri tekur hún sér ferð á
hendur til kirkju sinnar. Hún hefur
látið yrkja erfiljóð eftir unnusta
sinn, sem jafnframt eru persónuleg
kveðja hennar. Þessi ljóð hefur hún
látið ramma inn og nú skulu þau
hengjast upp í kór hennar eigin
fæðingarkirkju. Þannig skal hún
verða eilíflega heitbundin Eyjólfi
sýslumanni, hvort sem líf hennar
verður langt eða skammt, hvernig
sem örlagaþráður hennar rekst hér
eftir.
Það er fjölmennt við kirkju þenn-
an dag. Svartur rammi hefur bætzt
við á kórvegg hægra megin. Þar
getur að líta kveðjuorð Maríu í
Vesturey til unnusta síns.
Hér eru grafnir
Harmastafir
I míns Astvinar
Endurminning - - -
Hans við mín Samknýtt
Heit-bönd ásta
Sam og einhelguð
Hjörtum beggja
Liggja köld, ieyst
á Lagarbotni.
Því er hjarta mitt
Harms af funa
Eldheitt og brostið
afhelkulda.
Sár það dýpsta svíður
Sárt til dauða.
Æ, mér hans andlát
Enginn bætir
Nema minn Guð
í mínu andláti.
Því, ást vor. Alvalds mynd
Yndivina
Rennur þá saman
Úr regindjúpi.
Glík röðul geislum
Guðs á himni
Huggun sú mig hressi
Uns hitti ég endur
Unnusta minn, er ann ég
heitast.
Fyrir nokkrum árum var ég
staddur á prestssetri í nágrenni
Reykjavíkur. Þegar ég var að fara
þaðan var mér gefin gömul ljós-
mynd, töluvert máð, en þó svo skýr
að vel mátti greina andlitsdrætti
fríðrar miðaldra konu, sem myndin
var af.
Þessi ljósmynd varð til þess að
rifja upp þá sögu sem hér hefur ver-
ið sögð. Hún er í stóram dráttum
byggð á sannsögulegum atburðum,
sem sumpart er greint frá í annál-
um og sumpart lifa í munnmælum
vestur á Fjörðum. Hér hefur af eðli-
legum ástæðum verið vikið við nöfn-
um á fólki og stöðum.
Myndin var af Maríu í Vesturey.
Við hittum hana í Svörtuklettum í
upphafi þessarar frásagnar, sem
greinir brot úr ævisögu hennar, og
þar skiljum við einnig við hana. Enn
ber bát inn yfir Sundin, enn leitar
þessi fagra og ógæfusama kona sér
óminnis í sorg sinni. Báturinn legg-
ur frá landi. Konan, sem stendur
eftir í Svörtuklettum horfir döprum
augum á eftir honum, fylgir áratök-
unum og sér hann hverfa austur
fyrir klettana.