Morgunblaðið - 03.01.2000, Blaðsíða 66

-f>6 MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000
1913 fRtfgiiiiltybifeifr 2000
3LDI
jörnsson kjörinn
©rseti ÉsBands
ForsJ sísSíssíir
ís§ í53 pléfllnsíia |
! Ki XíH lí i
s*») l*ts«sEv5lhsu* II.;
jmú kí. 6 strð<U*i»i>*. V«m j<ar *
Kta; £■«,» í.%-
t>Ȓ 0ifkm *it
út'&vr%nr um $Jy«f«tá*:»*?rSt:£
Ktmfmmie- vt*m w*twt ót
nýju *ftrf«j^tÍN*dy?'efkt
ítit|f<*« MftfH&tfTRi í*.lau»t-s í
bítteWí, !»* rvn Stríaui |%r.
va r*W rsyttil. »»«* I tjierrai
Þingfundurinn
að Lögbergi
1 r7 • ^ ✓
i/. ]um
iír
r*j.í*V:V«? vt*ni töíf nut l»r«fyí
tnsu a s\ '*n ðlmrmtrs ?*•
insarbsa nr. tíL l;t íVW. 1940
nsr t*”»t uta h,uu tursrtn f*.ÍamU
íkí'm rtwtt út a»{ufttí#rft

Srríwn Bjuntsswn. ftwnsetl utiuub,
st& hamt Itíffui vcriA kjurítttt.
flytor wiu á Las^rsi, cftír
iun Sv«).
fóiksfiuininy-
arnir á þjóð-
háiíiina gongu
prfhiiega
Fi’»!.KSKI4V TN* IXOAHNIU
I:! «v*j frá tMitKvdlImn ttm í»á*!
lí^m* u»*nátt jajttR vci *>tt
u.ikíij Itvítsr. tn imixt hafAi
Vfrtt viA. FsrhMhBttran há-
tíAahífUksniíít vttru lengi hraiL!
ir ttrn, aA fólMIutuin^imtr
J*r»^n Wn.l3 van«!ai»áIiA. . ca
]>»& r&tih4 ut* fvrti* tlugnað
júióK*\wíj»Vfí i»j* ff/áVa i>auj.
kw«Kt Nvt.t liuitur
var.
* f rítttumumm a»N:‘nrat*:»tt
fíiiöt^tTíhuiMiis vSjíiitist líamii
^iíJttvalIavrcurim* sv%». aA
Ií!i> >•’’»; vkkert \*ar ad
pfea á huuniH. Var |»á aA {jniKt
Framhald á 8. silu. |
Mannfjöldinn fsgnar íýðvsídinu
Kl.L'KivAN í .r«.j ntiðctegLs hina 17. |únl var |jing£im<i-
tír settur aS Lögfawgt. Voeu aUir þingmenn mieair. nema
j tveir t Skúli Guðmttmbamn og Gísli GutaittdsEottÍ, sem
gátu ekki maitt vegrta fasieika.
| Þcgar þingmerut itOfOu tekið sjer sæti á þiitgpalii. reis
l-.- farseti sameinaðsí Alþingis, Gisli Svcinsson úr saíti sírtu
kmt- I ttai.il.-irilyuivuy.. krpra' t’U matlti:
'í'i:..*' Tlstrtv wv {#-: I*á er ftmdttr seííur í samctnuðu.Alþingi. eö Uigbergi á
iainK { S..v,f*-tn'kjr.tmm. InR-nt' !>irtgveiií vsð Öxará.
1‘Á-tri HrttfBtteyri, *v« »k Vegna {xtirra merkiíegu mála. er hjer eiga aisaeta íitlin-
vcitinauítrit-í' t'yrir u.taíra-vtf.. ttöar-meöterö. hefir Alþingi t dag tneö s'íjómskipulegum
*'“*'*'* !'*••«•*“ i Ni-jv V.irk- hastti vertð ÍÍUU af stnum venjulega samfcomustað í höf-
iMsa !*. Ikfcna. !uðstað lattdsins ti| bessa fomhelga staðar. þar sem eiti-
atí áður tSré til úrslits t tilvmimátum iúnmtr islettsku
«'* þjóiSar.
Verfcettti þessa þingfundar cr tvt-þætt. t samræmi við
það. seat þegar h*fir fttílgert verið «g % stantía aú til,
»a ré^mskt, to»fa etlv^ái í og w dagskrá fundarins Ókvurðað þannigt
kan.ii.i.'m.nty,,. ihúl. L>f S‘M»sU.ku stjomarskrar lyðvckiirim Islands,
nmn.Wi.i. Sitti.riti raám.nnfc íasam.1 Mlu- cr þcMn.NHtt heyrir.
sn.i lte siftáni Rejw-Hiwvm. Kjorttm forseti Isfctnds, er siðar vitmur eið aó stjórn-
tfcVjcttaiHfc. f. rikwö-áðjitttara) srskrátmí.
' GII.DISTAKA ,'
LÝBVELDISSTJÓKN'AR-
SKRÁIUNNAIt.
Var þvi messt scngíít Ul tíag-
skrar og tekið fyrir íyrra öag-
skrarmáliS:
Yfirlysin- forscta um gUdis-'
töku stjórnnrskrár lyövolslisins
íslamb.
Forsctt saœc-inaðs AlþSitgis
mætti:
h'mtisályktun afgrcicid af Al-
jitngi Ifi. júni {>» á. hljóðar svo:
..Alþing: ályklar mt'ð titvis-
un tií 81. gr. stjóntarskttir lyð-
vclriisios íslands og þar scm
skiiyrðum sömu gtcinar um at-
kvíeðagreiðslu alira kosmnga-
teerra manna i lanriim: er full-
nicgt. aö sljómarskrám skuli
ganga í gildi Jaugardaginn I”.
júni 1944, þcgar forseti sam-
einnðs Alþingis lysir yfir þvi á
íunril I Alþingi '.
Forseti Sþ. hringd' nú hjoilu
og þingmcnn risu át •:etura. —
Forscti Sþ. madti:
Samkvmm: þvi, scm nú'
hcfir grcint vcriö, lýst jcg
yfir því, að stjói narskrá lýð-
veldisins Islands cr gcngin í
gildi.
Forscti Sþ. þringi bjoi'.u. —
Frh. á 4. stðu.
Myml af nokkrum fcluta þrlrro þúsunrio. scm voru viðMaddir á Lögbcrgi cr lvðvcldiuu var
list. Jlyodin cr íckin i brekkunni fyrir ncðau Lögbcrg. (Ljósm.: Jón Scn).
illa og næstu árin var sambands-
málið í hnút. Ýmislegt var að vísu
reynt til að koma viðræðum af stað,
en lítið miðaði. Einu málin, sem
segja má að íslendingar hafi haft
fram á tímabilinu 1909-1918, voru
lög um nýja stjómarskrá og sér-
fána, og var hvort tveggja staðfest
19. júní 1915. I nýju stjórnar-
f skránni var konum tryggður kosn-
ingaréttur og sérfánann mátti nota
á Islandi og innan íslenskrar land-
helgi.
Heimsstyrjöldin, sem hófst árið
1914, olli því að Island fjarlægðist
Danmörku í ýmsum málum og að
aldalöng viðskiptatengsl landanna
slitnuðu að mestu. Þá varð mörgum
^ljóst, að nauðsynlegt væri að finna
lausn á deilunum um samband land-
anna, lausn, sem báðir aðiiar gætu
sæmilega vel við unað.
Framan af styrjöldinni gerðist
fátt í samskiptum Islendinga og
Dana og færa má rök fyrir því, að
eftir 1915 hafí fulltrúar þjóðanna
verið sammála um að vera ósam-
mála. Styrjaldarátökin leiddu hins
vegar í ljós, að samband landanna
hvíldi á harla veikum grunni og
landfræðileg lega þeirra gagnvart
stórveldunum olli því að þau lentu á
áhrifasvæði hvor síns styrjaldarað-
ilans. Danir urðu að taka tiilit til
hagsmuna Þjóðverja en Islendingar
urðu um flest háðir Bretum og við-
skiptum við þá, og á síðari árum
ófriðarins viðskiptum við Banda-
ríkjamenn.
Þessi staða átti mikinn þátt í því
að ýta undir óskir íslendinga um
sérstakan farfána. Hann var ákveð-
ið tákn um sjálfstæði, en meira máli
skipti að margir Islendingar óttuð-
ust að drægjust Danir inn í styrj-
aldarátökin með einum eða öðrum
hætti, gæti íslenskum skipum staf-
að hætta af því að sigla undir
danska fánanum.
Og það var einmitt fánamálið,
sem kom sambandsmálinu á skrið. I
maí 1917 var Jón Magnússon, for-
sætisráðherra, á ferð í Kaupmanna-
höfn. Þar tjáði hann Zahle, forsæt-
isráðherra Danmerkur, að Islend-
ingar óskuðu eftir því að sérfáninn
frá 1915 yrði gerður að farfána, en
fékk það svar, að á það gætu Danir
ekki fallist. Jón tÚkynnti þá, að
hann myndi bera kröfuna upp að
nýju og það gerði hann, er hann var
á ferð í Kaupmannahöfn í október
sama ár. Svarið varð hið sama og
um vorið en í viðræðum Jóns við
danska ráðamenn fæddist hug-
myndin um að skipuð yrði nefnd til
að ræða sambandsmálið í heild. Um
það mál gengu svo skoðanaskipti á
milli danskra og íslenskra ráða-
manna fyrri hluta árs 1918 og varð
niðurstaðan sú að boðað var til
samningaviðræðna í Reykjavík um
sumarið. Alþingi og Ríkisþingið
kusu hvort um sig samningamenn
og voru í íslensku nefndinni þeir Jó-
hannes Jóhannesson, formaður,
Bjami Jónsson frá Vogi, Einar Arn-
órsson og Þorsteinn M. Jónsson. I
dönsku nefndinni voru þeir Chr.
Hage, J. C. Christensen, F. J. Borg-
bjerg og Erik Arup. Dönsku samn-
ingamennirnir komu til Reykjavík-
ur 29. júní 1918 og samningaviðræð-
ur hófúst 1. júlí.
Víða hefur verið fjallað um störf
samninganefndanna í Reykjavík
sumarið 1918 og óþarft að rekja þau
hér í einstökum atriðum. Um skeið
benti margt til þess að samninga-
viðræðurnar færu út um þúfur, en
hinn 18. júlí var samkomulag í höfn.
Meginatriði þess voru að Danir við-
urkenndu Island sem frjálst og full-
valda ríki með_ eigin fána; ríkin tvö,
Danmörk og Island, skyldu vera í
konungssambandi, gengið var frá
fjárhagslegum tengslum í eitt skipti
fyrir öll og jafnrétti þegnanna var
tryggt. Samkomulagið mátti taka til
endurskoðunar að 25 árum liðnum
og mátti þá segja upp öllum þáttum
þess, líka konungssambandinu.
Islendingar samþykktu sam-
bandslögin með yfirgnæfandi meiri-
hluta í þjóðaratkvæðagreiðslu
haustið 1918 og öðluðust þau gildi 1.
desember. En hvers vegna náðist
samkomulag, sem báðir aðilar gátu
sætt sig við, sumarið 1918 en ekki
1908? Hvers vegna voru Danir
reiðubúnir að teygja sig svo miklu
lengra sumarið 1918 og viðurkenna
fullveldi íslands?
Við þessum spurningum gefst
ekkert einfalt svar, ástæðumar
voru margar. I fyrsta lagi hafði
stjómmálaviðhorfið í Danmörku
breyst verulega. Fylgi íhaldsmanna
og þeirra, sem ekki gátu hugsað sér
að skerða veldi Danakonungs á
nokkurn hátt, hafði minnkað að
mun frá því sem var árið 1908. Að
sama skapi hafði fylgi við frjáls-
lyndari öfl aukist. Árið 1918 fóru
jafnaðarmenn og róttækir vinstri-
menn með stjóm í Danmörku. Þeir
voru mun velviljaðri Islendingum
og óskum þeirra en þeir, er sátu á
valdastólum í Danaveldi áratug
fyrr. Þá vó það einnig þungt, að
konungur lagði mikla áherslu á að
sambandi landanna yrði komið í það
horf að báðar þjóðimar gætu við
unað.
I öðru lagi ber að hafa í huga, að
á heimastjórnartímabilinu urðu
miklar efnahagslegar framfarir á
Islandi og árið 1918 voru Islending-
ar mikiu síður háðir Dönum efna-
hagslega en tíu árum áður. Kenn-
ingar um sjálfsákvörðunarrétt
þjóða, sem mjög voru á döfinni á
þessum árum, komu Islendingum
einnig vel og vera má, að ýmsir þeir
atburðir sem urðu á síðari stríðsár-
unum, ekki síst byltingin í Rúss-
landi, hafi orðið málstað íslendinga
til framdráttar þótt erfitt sé að
meta slíkt.
Með sambandslögunum 1918 var
endanlega skorið úr um ríkisrétt-
arleg tengsl íslands og Danmerk-
ur. Enginn getur velkst í vafa um,
að fyrir íslendinga var fullveldis-
viðurkenningin mikilvægasti þátt-
ur laganna. Eftir þetta gat engin
þjóð litið á ísland sem hluta af
Danmörku eða nýlendu Dana,
heldur aðeins sem frjálst og full-
valda konungsríki, er hefði með
frjálsu samþykki gert Danakonung
að þjóðhöfðingja sínum. Öðrum
málum réðu Islendingar sjálfir, eða
gátu tekið stjórn þeirra í eigin
hendur þegar þeir sjálfir kysu.
Hinn 1. desember 1918 hafði sú
stefna, sem Jón Sigurðsson mótaði
á vordögum árið 1848, loks unnið
endanlegan sigur. Islendingar
höfðu endurheimt fullveldi sitt eftir
að hafa búið öldum saman við er-
lend yfirráð. Jafnframt var brautin
rudd til enn frekara sjálfstæðis.
I V
Með gildistöku Sambandslaganna
1918 hófst nýtt tímabil í íslenskri
stjórnmálasögu, tímabil konungs-
ríkisins Islands. Saga samskipta Is-
lendinga og Dana á þessu skeiði
hefur næsta lítið verið rannsökuð af
fræðimönnum enn sem komið er, en
hlýtur þó um flest að teljast einkar
athyglisverð. I þá liðlega tvo ára-
tugi sem Sambandslögin héldu fullu
gildi sínu og íslendingar og Danh-
fengu að vera í friði fyrir öðrum
þjóðum, bjuggu þjóðimar tvær í
sátt og samlyndi, svo til fyrirmynd-
ar var. Á þessum árum stigu Islend-