Morgunblaðið - 03.01.2000, Blaðsíða 30

30 MÁNUDAGUR 3. JANIJAR 2000
1913 2000
HEIMSSTYRJÖLDIN FYRRI FRÁ 1914-1918
MIKILL
HILDAR-
LEIKUR
eftir GUÐMUND
HALLDÓRSSON
1999
Öldin sem er að líða mótaðist af
fyrri heimsstyrjöldinni 1914-1918.
Ofrágengin mál þess hrikalega hild-
arleiks leiddu til síðari heimsstyrj-
aldarinnar 1939. Áhrif hildarleiks-
ins á stórveldi Evrópu efldu Banda-
ríkin og Sovétríkin og togstreita
þeirra leiddi til þriðju heimsstyrj-
aldarinnar, kalda stríðsins, sem
lauk 1989. Fyrri heimsstyrjöldin
var upphafið að endalokum siðferði-
legra og efnahagslegra yfírburða
Evrópu og bjó í haginn fyrir tækni-
byltingu, þar sem rafeindatækni og
sprengihreyfillinn sátu í öndvegi.
Slíkar breytingar höfðu menn
ekki séð fyrir þegar fyrri heims-
styrjöldin hófst. Spenna hafði ríkt í
samskiptum stórveldanna um langt
árabii áður en átök hófust 1914. Bú-
izt hafði verið við stríði og vissir
hópar höfðu jafnvel þráð stríð. Með-
al undirróta stríðsins voru efnahag-
stogstreita, keppni um heimsyfirráð
og bandalagakerfi, sem leiddu til
herskárrar stefnu. Þannig var
ástatt að stríð gat virzt skynsamleg-
ur kostur tii að leysa pólitísk og
hernaðarleg vandamál í ríkjasam-
skiptum. Fyrst og fremst litu Þjóð-
verjar svo á 1914 að tilraun til að ná
yfirráðum yfir meginlandi álfunnar
og verða heimsveldi væri líkleg til
að bera árangur. Bandalagsríki
Þjóðverja, Austurríki-Ungverja-
land, taldi að til þess að halda velli
yrði að þurrka út þjóðernishyggju
Suður-Slava undir forystu Serba.
Samúðarbandalag Frakka, Breta og
Rússa komst að þeirri niðurstöðu
fyrir sitt leyti að takast mætti að
stöðva Þjóðverja án verulegs mann-
tjóns. Stríð varð því áframhald
stjómmála með öðrum ráðum eins
og Clausewitz hafði boðað. Þegar
serbneskur skólapiltur myrti aust-
urríska ríkisarfann, Franz Ferdin-
and erkihertoga, í Sarajevo gafst
tilefni til að gera út um grundvallar-
vandamál evrópskra stjómmála.
* * * *
Fyrri heimsstyrjöldin var líka
slys. Rígur stórveldanna var engu
meiri 1914 en oft áður. Miðlungs-
stjómmálamenn og annars flokks
herforingjar réðu ekki við hættuá-
stand það sem tók við af tilræðinu í
Sarajevo. Dagana 1. til 4. ágúst fóm
Miðveldin (Þýzkaland og Austur-
ríki-Unverjaland) og Bandamenn
(Frakkland, Bretland og Rússland)
í hár saman. Stríðsaðilar voru sam-
mála um að átökin yrðu skammvinn.
Þrátt fyrir ágreining sinn áttu stór-
veldin svo margt sameiginlegt í
þjóðfélagslegum, pólitískum og efn-
hágslegum efnum að hildarleikur-
inn mikli hófst sem borgarastríð
fremur en barátta upp á líf og
dauða. Auknum tortímingarmætti
nútímavopna fylgdi sú almenna
skoðun að nútímaþjóðfélög og
mannshugurinn þyldu ekki álag
stytjalda til lengdar.
Stuðningur herja Evrópu við
hugmyndir um að sækja yrði fram
af alefli byggðist á þeirri forsendu
að annað hvort yrði að vinna skjót-
an sigur eða sleppa því að heyja
stríð. En Schlieffen-áætlun Þjóð-
verja, XVII-áætlun Frakka, innrás-
ir Austurríkis-Ungverjalands í
Rússland og Serbíu og sókn Rússa
inn í Galizíu og Austur-Prússland
ollu mesta manntjóni í sögu vest-
rænnar siðmenningar. Tæplega
150.000 Rússar féllu eða særðust í
orrustunni við Tannenberg. Fyrstu
fjóra mánuði stríðsins misstu
Frakkar og Þjóðverjar rúmlega
800.000 hermenn. í lok ársins hafði
rúsneskt herlið sótt langt inn í
Austurríki-Ungverjaland. Mestöll
Belgía og stór hluti Norð-austur-
Frakklands voru í höndum Þjóð-
verja. En landvinningamir voru of
litlir til að sannfæra þá sem fóru
halloka um að þeir ættu ekki ann-
arra kosta völ en að semja frið og of
miklir til að hætta á samningavið-
ræður án þess að reyna að ná aftur
glötuðum svæðum með valdi.
Margt lærðist frá ágúst til des-
ember 1914. Jámbrautir gerðu her-
foringjum kieift að flytja fjölmennt
herlið langar leiðir á skömmum
tíma, en þegar hermennimir stigu
út úr lestunum urðu þeir að ganga.
En beiting varaliðs gat reynzt ár-
angursríkari en tímabundinn sigur
á vígvellinum. Rifflar, sjálfvirkar
vélbyssur og hríðskotafallbyssur og
þungt stórskotalið veittu vamarað-
ilanum meiri yfirburði en áður
höfðu þekkzt. En nútímaherir vom
svo fjölmennir að jafnvel á víðáttum
Austur-Evrópu vom tilfæringar
herliðs nánast ógerningur. I stað
þess að sækja fram vopnaðir byssu;
stingjum grófu hermenn sig niður. I
desember 1914 lágu skotgrafir um
vesturvígstöðvamar frá svissnesku
landamæmnum tii Emiarsunds,
470 mílna vegalengd. Á austurvíg-
stöðvunum vom vamarkerfi ekki
eins flókin, því að vígstöðvamar
vom á nánast tvöfalt stærra svæði -
en þau reyndust næstum því eins
vel til þess fallin að hrinda árásum.
Auk þess þurfti meiri snilligáfu til
að komast hjá þrátefli en hermenn
og stjórnmálaleiðtogar þessara ára
höfðu til að bera.
* * * *
Bandamenn réðu yfir meiri auð-
lindum en bandamenn þeirra. Yfir-
ráð þeirra á hafinu gerðu þeim
kleift að afla þess sem til þurfti í
stríðsrekstrinum hvar sem var í
heiminum, en Þjóðverjar og Austur-
ríkismenn höfðu aðeins aðgang að
þeim svæðum, sem þeir náðu á sitt
vald. En Evrópa var ennþá miðstöð
iðnaðarkerfis heimsins. Jafnvel
Bandaríkjamenn útveguðu frönsk-
um og brezkum viðskiptavinum
meira af hráefnum en tilbúinni
vöru. Árið 1915 og lengi á eftir var
hervæðing stríðsaðila í því fólgin að
nota og þróa þær auðlindir sem þeir
höfðu sjálfir yfír að ráða.
Árið 1915 reyndu Miðveldin að
binda enda á stríðsþátttöku Rússa
með diplomatískum og hernaðarleg-
um ráðum. Rússar misstu meira en
eina milljón fallinna og særðra og
Miðveldin sóttu næstum 300 mílna
vegalengd - en Rússar neituðu að
gefast upp. Dauðvona stjóm Rússa-
keisara hafði ekki efni á að taka þá
áhættu að semja sérfrið.
Frakkar og Bretar stóðu frammi
fyrir nærtækari vandamálum.
Franska stjórnin og franski herinn
voru skuldbundin til að ná aftur
herteknum svæðum eins fljótt og og
auðið væri. Um leið gerðu Rússar
vaxandi kröfur um stuðning frá
bandamönnum sínum, bæði af sið-
ferðilegum og efnahagslegum
ástæðum. Bretar, sem höfðu vonazt
til að geta takmarkað skuldbinding-
ar sínar á meginlandi Evrópu,
komust að raun um að þeir urðu að
koma á fót fyrsta fjöldaher í sögu
sinni, að vísu með öflun sjálfboða-
liða fremur en með herskyldu, til að
standast samjöfnuð við Frakka á
vesturvígstöðvunum þar sem þrá-
tefli ríkti.
* * * *
Hvernig var bezt að nota þennan
liðsafla? Allt árið 1915 drógu
Frakkar mestallt þrek úr her sínum
með hverri árásinni á fætur annarri
á fullkomin skotgrafakerfi Þjóð-
veija. Brezka yfirherstjómin gekk
að kröfu þeirra um að taka þátt í
þessum leik í þeirri trú að það væri
eina leiðin til að bijóta þýzka herinn
á bak aftur í beinum árekstrum. Sú
ákvörðun olli því að 60.000 menn
féllu eða særðust í orrustunni um
Loos. Þegar mannfallið jókst var
reynt að finna leiðir til að halda því í
skefjum. Winston Churchill flota-
málaráðherra varð ötull og sann-
færandi talsmaður þess að ráðizt
yrði á Dardanellasund. Þær hernað-
araðgerðir beindust gegn hinu
dauðvona Tyrkjaveldi, sem hafði
með semingi gengið í lið með Mið-
veldunum í nóvember 1914, og áttu
að tryggja birgðaflutninga til Rúss-
lands, treysta vígstöðu Banda-
manna á Balkanskaga og fá Itali í
stríðið með rausnarlegum loforðum
um landvinninga á kostnað Miðveld-
anna.
Lánið lék ekki við Bandamenn.
Leiðangursher Breta og Frakka
komst ekki áfram á Gallpoliskaga
vegna mistaka æðstu herstjóm-
enda, en einnig vegna þess að skag-
inn var erfiður yfirferðar og vamir
Tyrkja óvenjutraustar. Bandamenn
misstu hálfa milljón fallinna og
særðra áður en þeir sem af lifðu
yom fluttir burtu í desember 1915.
Italska stjórnin, sem hafði lýst yfir
hlutleysi 1914, gekk að lokum í lið
með Bandamönnum þrátt fyrir tölu-
verða andstöðu vegna loforða um
landaauka á strönd Adríahafs og við
austanvert Miðjarðarhaf. Alpamir
reyndust hins vegar duglitlum her
Itala of erfiður farartálmi og 1917
háði hann 11. orrustu sína við ána
Isonzo.
Um 1916 ríkti þrátefli alls staðar í
stríðinu. Nýlendur Þjóðverja vom í
höndum Bandamanna nema Aust-
ur-Afríka. Aðalárásarfloti Þjóðverja
utan föðurlandsins hafði verið
þurrkaður út við Falklandseyjar í
desember 1914. Eftir ófarimar við
tyrknesku sundin festist annar
brezkur her í Mesópótamíu. Tyrkir
umkringdu 10.000 menn úr brezka
Indlandshernum við Kut og neyddu
þá til að gefast upp eftir lengsta
umsátur í sögu brezka hersins.
Ensk-franskur leiðangursher var
sendur til Balkanskaga, en hann var
króaður inni umhverfis hafnarborg-
ina Saloniki, sem var kölluð í háði
stærstu fangabúðir stríðsins. Stríð-
ið var ekki lengur borgarastríð
heldur heimsstyrjöld en Evrópa var
í brennidepli.
* * * *
Þar sem herkænska hafði fengið
óorð á sig reyndu stríðsaðilar aftui-
að binda enda á stríðið með beinum
aðferðum. Nýr herráðsforseti Þjóð-
verja, Erich von Falkenhayn, lagði
til að franski herinn yrði leiddur í
gildru umhverfis gamla virkið Ver-
dun og látinn „blæða út.“ Um leið
skipulögðu Bretar og Frakkar sam-
eiginlega sókn meðfram ánni
Somme, sem lenti aðallega á herð-
um herja, sem Bretar höfðu nýlega
komið á fót. Báðum aðgerðunum
lauk með hörmungum. Við Verdun
misstu Frakkar og Þjóðverjar tæp-
lega 1,23 milljónir manna, en þó var
víglínan í desember nánast óbreytt
frá því Þjóðverjar hófu sókn sína í
febrúar. Ávinningurinn af orrust-
unni við Somme frá 1. júlí fram í
miðjan nóvember var um 20 mflna
breið og sex mílna djúp spilda, en til
að ná henni misstu Bretar 420.000
fallna og særða og Frakkar og Þjóð-
verjar að 200-500.000 menn.
I árslok voru Frakkar komnir að
fótum fram. Áhugi brezku sjálf-
boðaliðanna hafði snúizt upp í von-
leysi og hótfyndni. Kjarni fyrsta
flokks liðsforingja og undirforingja
gamla þýzka fastahersins hafði nán-
ast verið þurrkaður út. Liðsforingi
nokkur kallaði Somme „forugan
grafreit þýzka víghersins.“ Þó hafði
almenn stríðsþreyta ekki þau áhrif
að menn vildu binda enda á mann-
drápin, sem voru orðin vélræn. Til-
raunir til að koma af stað friðarum-
leitunum voru unnar fyrir gýg, ekki
sízt vegna þess að allir stríðsaðflar
höfðu lagt svo mikið undir og fært
svo stórar fórnir að enginn vildi við-
ræður. Mörgum yfirsést að ensku
yfirstéttimar fómuðu sonum sínu í
svo miklum mæli að þess em engin
dæmi fyrr eða síðar. Herforingjar
og stjómmálamenn vom einnig
syrgjandi feður, sem gátu ekki fall-
izt á þá röksemd að synir þeirra
hefðu fallið til einskis.
I þess stað stigmögnuðu stríðsað-
ilar átökin. Árið 1916 vom þúsundir
fallbyssna sem skutu milljónum
kúlna ómissandi í hverri árás. Her-
sveitir, sem höfðu verið búnar
tveimur vélbyssum í byrjun stríðs-
ins réðu nú yfir sex, níu eða tólf.
Þegar skotkraftur dugði ekki tfl að
knýja fram úrslit beittu stríðsaðilar
tækninýjungum. I landhemaðinum
var gripið til eiturgass og brynvar-
inna stríðsvagna, en þó gat hvomg-
ur bundið enda á þráteflið. Yfir
skotgröfunum tók flugtækni stór-
stígum framfömm eftir ágúst 1914,
en litlu tvíþekjurnar vom enn of
frumstæðar 1918 og gegndu tak-
mörkuðu aukahlutverki. Herskipa-
flotinn, sem komið hafði verið á fót
með æmum tilkostnaði, var mestall-
an tímann í höfn, en laumaðist öðm
hverju út á rúmsjó til að heyja ein-
vígi úr hæfilegri fjarlægð eins og í
Jótlandsormstunni 31. maí 1916, en
tók aldrei alvarlega áhættu.
Churchill kallaði yfirmann brezka
stórflotans , Sir John Jellicoe, eina
manninn sem hefði getað „tapað
stríðinu á einu síðdegi" og gerði sér
grein fyrir að herskip vom ekki
lengur aðeins stríðstól heldur
þjóðatákn.
Hafnbann Bandamanna olli Mið-
veldunum sífellt rneiri þrengingum.
Sérstaklega urðu Þjóðverjar að
gjalda þess að lífskjör þeirra stór-
versnuðu 1918. En sú spurning
vaknaði hvort tilraun Bandamanna
til að svelta Þjóðverja gæti ekki
leitt til þess að þeir fæm sjálfír yfir
um. Jafnvel þegar blóðbaðið við
Verdun og Somme stóð sem hæst
sumarið 1916 hófu Rússar stórsókn,
sem færði þeim mikinn ávinning í
fyrstu, en rann út í sandinn eins og
allar fyrri sóknir á öllum vígstöðv-
um. í marz 1917 varð rússneska
keisarastjórnin að víkja fyrir lýð-
veldi. Nýr forsætisráðherra, Alex-
ander Kerensky, hét áframhaldandi
stuðningi við stríðið. Vafasamt var
að hann gæti staðið við orð sín.
* * * *
Um sama leyti vöktu Banda-
ríkjamenn nýja von með Banda-
mönnum. Bandaríkin höfðu upp-
haflega ætlað að gæta „hlutleysis í
hugsun, orðum og gerðum“ eins og
Woodrow Wilson forseti komst að
orði. Hins vegar lögðust samúð
með Bandamönnum, náin efna-
hagsleg tengsl við Frakka og Breta
og klaufaleg utanríkisstefna Þjóð-
verja á eitt um að sannfæra vax-
andi fjölda Bandaríkjamanna um
að þýzkur sigur mundi hafa hörmu-
legar afleiðingar fyrir bandaríska
hagsmuni. Allar efasemdir hurfu
eins og dögg fyrir sólu í janúar
1917 þegar Þjóðverjar boðuðu tak-
markalausan kafbátahernað og
hótuðu að sökkva öllum skipum,
sem nálguðust Bretlandseyjar,
undir hvaða þjóðfána sem þau
sigldu. Ákvörðun Þjóðverja virtist
bera vott um ábyrgðarleysi og til