Morgunblaðið - 03.01.2000, Blaðsíða 116

116 MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000
1913 2000
*
ara vísna, sem að þessu leyti eru
fullkomnar. Jónas lætur dalabónd-
ann kveða í óþurkum:
Hví svo þrúðgu þú
þokuhlassi,
súldamom,
um sveitir ekur?
Þjer mun ég offra
til árbóta
kú og konu
og kristindómi.
Þessi vísa er meitluð og köld, eins
og mörg kvæði frá síðari árum
Jónasar. - Þetta kveður hann um
næturvindinn:
Þegi þú, vindur!
þú kunnir aldregi
hóf á hvers manns hag;
langar eru nætur,
er þú, hinn leiðsvali,
þýtur í þakstráum.
Þegar til efnisins kemur, finnum
vjer meðal kvæða Jónasar frá þess-
um tíma allmikið af tækifæriskvæð-
um - og oss kemur í hug kveðskapur
Bjarna Thorarensens, hve sjaldan
andinn kom yfir hann nema sjer-
stakar ástæður væru til (en þá líka
oft duglega, því skal ekki neitað).
Vjer sjáum fram á það, að ef Jónas
hefði verið í Reykjavík alla æfi, hefði
hann orðið skáld smáþorpsins, ort
fyrst og fremst erfiljóð, samsætis-
ljóð og háðkvæði um menn
(„Skraddaraþankar um kaupmann-
inn“) og viðburði í þorpinu. Vafa-
laust hefði margt fallegt verið í því,
en þau kvæði, sem oss eru nú kær-
ust, væru þá ekki til. - Sjóndeildar-
hringur hans hefði þá aidrei orðið
svo víður sem hann varð. Hann hefði
ef til viil orðið sælli - en hann hefði
varla orðið betra skáld við að verða
makindalegur borgari. En æfi hans
varð önnur - hann lenti í flokki lítt
þokkaðra nýjungamanna, Fjölnis-
manna, og hann varð að þola harma
og eymd - en því meiri sem harmar
hans voru, því fegri urðu kvæði
hans.
I V
Frá fyrsta tímabilinu í kveðskap
Jónasar er kvæðið „Söknuður" -
fegursta eða næstfegursta ástar-
kvæði hans. Kvæði þetta er vottur
ógæfusamiegrar ástar, sem fyrir
Jónas kom á þessum árum og fylgdi
honum út yfir hafið 1832 og lengi
síðan. Svo leiðinlegur hlutur sem
ógæfusamleg ást er, einkum sje
hún langsöm, þá tjáir ekki að neita
þeirri staðreynd, að áhrif hennar á
bókmenntimar hafa verið geysi-
mikii. Þarf ekki annað en nefna
dæmi eins og Petrarca og Goethe
(Werther) til að sanna það. - Hug-
myndina í kvæðið (Söknuð) hefir
Jónas sótt til Goethes („Jeg minnist
þín“), svo sem alkunnugt er, en hitt
> er ekki síður kunnugt, hve snildar-
lega hann fer með hana, enda er
kvæðið ritað með blóðí.
I hinni nýju útgáfu af ritum
Jónasar er annað ástakvæði,
„Ferðalok“, sett í flokk með kvæð-
um frá þessum tíma, og Indriði Ein-
arsson (Iðunn 1928, bls. 279) telur
það ort rjett eftir norðurför Jónas-
ar úr skóla 1828. En allir hinir fyrri
útgefendur hafa skipað því miklu
síðar í ljóð hans. Hefði þeim Kon-
ráði og Brynjólfi átt að vera manna
best kunnugt um þetta. Jeg sje ekki
ástæðu til að víkja frá hinni eldri
skoðun, nema ný rök komi fram,
sem afsanni hana. Hannes Hafstein
getur þess til, að kvæðið sje ort í
raunum Jónasar á síðari árum
hans: „Gamiar og gleymdar ástir
frá skólatíð hans vöknuðu og komu
fram í hinu inndæla kvæði Ferða-
lok.“ Mundi það ekki vera sama
konan, sem Jónas hefir í huga í
stökunum „Enginn grætur Islend-
ing“:
„Mjer var þetta mátulegt!
mátti vel til haga,
hefði jeg betur hana þekt,
sem harma eg alla daga.
Lifðu sæl við glaum og glys,
gangi þjer alt í haginn!
í öngum mínum erlendis
yrki ég skemsta daginn.
Sólin heim úr suðri snýr,
sumri lofar hlýju;
ó, að jeg væri orðinn nýr
ogynniþjer aðnýju".
Ef þessi skoðun er rjett, væri það
ást Jónasar til Þóru Gunnarsdóttur,
æskuást hans, sem hefði skotið upp
í huga hans löngu síðar, mögnuð af
þungum hörmum, „eins og heilla-
stjama í sjávarháska" (Baudelaire).
V
Sumarið, sem Jónas fer utan í
íyrsta sinni, markar tímamót í kveð-
skap hans. Hann er nú alt í einu
kominn fjarri ættlandi sínu - hann
sjer það nú aðeins í draumum sínum
og elskar það nú enn heitar en áður.
Hann er kominn úr fábreytta þorp-
inu á Seltjamamesi til borgaiinnar,
með mannfjölda hennar og allskyns
tækifæram, glaumi og skarkala, vís-
indum, skáldskap og veraldarlífi.
Hann drekkur djúpan teyg af öllum
lindum hennar. Hann finnur nú
sterkar en áður andvara hinnar róm-
antísku stefnu - hann kynnist nú
fyrst og fremst hinum þýsku skáld-
um. Og hann heyrir gnýinn af frelsis-
hreyfingu þeirri, sem hafin var með
júlíbyltingunni á Frakklandi 1830.
Alt það, sem nefnt var, kemur
fram í kvæðum hans. Formgallar
þeir, sem fundnir verða á kvæðum
hans áður, hverfa. Kveðskapur
hans auðgast að háttum og hug-
sjónum, sjóndeildarhringurinn
víkkar. Sjáið, hversu nýir bragar-
hættir þyrpast nú fram!
Vjer sjáum fomhættina, sem nú
eru orðnir öraggir og stílhreinir.
Auk þeirra, sem áður vora nefndir,
koma nýir til. Tögdrápulagið, ljett
og fjaðurmagnað eins og dansmær:
Sofrnn var þá fífill
fagur í haga,
mús undir mosa,
már á báru....
Dróttkvætt kemur fram í nýrri
mynd (lengt um eitt atkvæði, vísan
fjórar línur), en svo mjúkt, að það
er nærri því ókennilegt:
Ungurvarjegogungir
austan um land á hausti
laufvindar bljesu ljúfir,
ljek jeg mjer þá að stráum.
Enn fleiri fomháttaafbrigði koma
fyrir, sem oflangt væri upp að telja.
- Þá koma suðrænir hættir, hlýir
eins og sumargola:
Sonetta með yndisþokka margra
alda fágunar:
Nú andar suðrið sæla vindum þýðum....
Terzína, marglit fljetta, sem að
öllu sjálfráðu endar aldrei:
Skein yfir landi sól á sumardegi....
Stanza, svipmikil og tíguleg:
Þar sem að áður akrar huldu völl,
ólgandi Þverá veltur yfir sanda....
Elegía, lygn og tær eins og berg-
vatn:
Island farsælda-frón
og hagsælda hrímhvíta móðir....
Redondilla:
Sáuð þið hana systur mína
sitja lömb og spinna ull?
Fyrrum átti jeg falleg gull;
nú er jeg búinn að brjóta og týna.
Hjá Heine lærir Jónas tvo hætti.
Fyrst og fremst eftirlætisbrag
Heines:
Og undir norður-ásnum
er ofurlítil tó,
og lækur líður þar niður
um lágan Hvannamó.
Hitt er spanska rómanzan (rímuð
hjá Jónasi);
Hárið sítt af höfði drýpur
hafmeyjar í fólu bragði;
augum sneri hún upp að landi
og á brjóstið hendur lagði.
Þetta eru frægustu hættimir,
sem fyrir koma hjá Jónasi, en
marga fleiri notar hann á þessum
áram. Þeim er öllum sameiginleg
mýktin.
Eftir förina út yfir hafið fjölgar
líka viðfangsefnum Jónasar. Hann
yrkir enn samsætiskvæði (en þau
era innblásnari en áður) og erfiljóð.
En svo koma ættjarðarkvæðin, eins
og við var að búast, þar sem hann
er svo fjarri Islandi á vori frelsis-
baráttunnar, kvæði til þess að vekja
og hvetja þjóðina - og þá vitanlega
með því að setja hinni sljóu kynslóð
fyrir sjónir dýrð fornaldarinnar, að
rómantískum hætti. Hann yrkir
mikið af nátturúlýsingum (Gunn-
arshólmi, Fjallið Skjaldbreiður og
önnur ferðakvæði), lofsöngva um
sólina (Sólsetursljóð) og íslenskuna
(Astkæra, ylhýra málið). - Maður
úti á Islandi yrkir heldur ófimlegt
kvæði um konu í Noregi, sem verð-
ur úti - það særir smekk Jónasar,
og hann kveður um þetta formfagra
ballödu: „Fýkur yfir hæðir“ (undir
bragarhætti Schillers á Ijóði Theklu
í Wallenstein „Dunar í trjálundi“ -
þýð. Jónasar, - hátturinn þó notað-
ur áður af Bjarna Thorarensen).
Hann yrkir viðkvæm dýrakvæði
(Grátitlingur, Óhræsið) og kristalls-
hreinar barnavísur (Sáuð þið hana
systur mína, Heiðlóarkvæði). -
Háðkveðskap sínum heldur Jónas
áfram, en hann verður margbreyti-
legri. Nú bætist skopstælingin við -
það era einkum rímurnar, sem
hann hefir að skotspæni. Nú kemst
Jónas í kynni við hinn fyndnasta og
andríkasta höfund samtíðarinnar,
Heine. Þar kynnist hann hinu róm-
antíska háði, tvísæinu, þar sem
draumurinn og veraleikinn rekast
á, þar sem saman fer djúp við-
kvæmni og meinleg lítilsvirðing, tár
blikar í augum meðan glott leikur
um varirnar. Ágætt dæmi um þetta
má nefna úr Heine. Hann yrkir
fylkingu af ljóðum um ást sína og
ástarsorg, og niðurstaðan verður
loksins:
0, König Wiswamitra,
o, welch ein Ochs bist du,
dass du so viel kámpfest und bússest,
und alles fúr eine Kuh.*
I kvæðum Jónasar ber ekki alls-
kostar mikið á hinu rómantíska, tví-
sæa háði, en þó kemur það fyrir í
hinum síðari kvæðum hans og þýð-
ingum, en sýnu meira í brjefum hans
og brotum. - Um samband Jónasar
og Heines skal ekki rætt frekar hjer,
en það er skemtilegt efni, sem kastar
ljósi á skapferli Jónasar.
V I
I upptalningu minni á háttum
Jónasar eftir hina fyrstu brottför
hans af Islandi, hefi jeg ekki litið á
það, hvort þeir koma fram seint eða
snemma á árunum eftir 1832. Þetta
kemur af því, að allan þennan tíma
er formið það sama hjá honum. Ef
nokkurs væri þar við að geta, þá er
það, að vera má, að hættir Heines
sjeu honum tiltækastir á síðustu ár-
um. En að efni og efnismeðferð
hygg jeg aftur á móti, að finna megi
breytingu á síðustu áram hans. Ef
ætti að kenna þetta tímabil við
nokkuð, þá væri það helst raunsæi
og klassicismi. Hvað jeg á við með
þessu, mun brátt koma í ljós.
Það er ekki efi á, að þunglyndi
Jónasar hefír farið vaxandi hin síð-
ari ár, og kemur það greinilega
fram í ljóðum hans. Áður fjell eng-
inn skuggi af raunum hans inn í sól-
heima fegurðarinnar, skáldskapinn.
Nú verða þeir fleiri og fleiri. Hann
barmar sjer nærri því aldrei og er
altaf karlmenni. En í fjölmörgum
hinna síðustu kvæða hans er hin
þunga undiralda sársaukans.
En svo era önnur kvæði, þar sem
honum hefir tekist að drotna alveg
yfir sársaukanum, og þar kemur
fram það, sem jeg kendi við
klassicisma. I því orði er oft fólgin
hugmyndin um hina grísk-róm-
versku fomöld. En það getur líka
táknað þann anda, það horf við hlut-
unum, sem er skylt að einhverju
grísk-rómverskum anda. Klassicismi
er því um fjölmörg atriði ólíkur eða
jafnvel andstæður rómantíkinni.
Rómantíkin hefir mætur á fjarlægð-
inni, rökkrinu, graninum, einstak-
lingnum, gefur tilfmningunum og
ímyndunarafli lausan taum.
Klassicisminn metur meira nándina,
vissuna, birtuna, hið sammannlega,
vill skorða ástríðumar í ströngu
fornii.
I öllum hinum bestu kvæðum
Jónasar, nema þá helst ástakvæð-
um hans, ber mikið á klassiskum
anda - sum rómantísk einkenni era
þar ekki til, svo sem ástin á tungl-
birtu og rökkri. En í mörgum síð-
ustu kvæðum hans sigrar hinn
klassíski andi að fullu, svo að það er
ekki eftir snefill af rómantík. Vjer
fáum ljósar, skarpar, raunsæar,
svalar lýsingar á þjóðlífi (Sláttuvís-
ur, Formannsvísur) eða þá staða-
lýsingar:
Ömurlegt alt mjer þykir
útnorúur langt í sjá;
beinin hvítna þar beggja
bræðranna klettinum á.
Það mætti vel líkja kvæðum sem
Gunnarshólma við málverk, þessi
kvæði era rismyndir (reliefs) í
grískum stíl, úr hvítum, svölum
marmara.
íjc *
í þýðingu Hanncsar Hafsteins:
Þú vesalings Hallur á Hamri,
hræðilegt naut ert þú,
að þú skulir þjást svona mikið
og það fyrir eina kú.
Svarið
eftir JÓN
ÚR VÖR
19 68
Þú elskar hana,
hún annan mann.
Enginn er neitt
nema hann.
Fjall byrgir sýn.
Þú flytur það úr stað.
Hún mun aldrei
uppgötva það.
Allt er glatað,
sem var einhvers vert.
Æ, hví hefurðu
ekkert gert?
Þá seturðu fjallið,
þar sem fjallið var.
En það er auðvitað
ekkert svar.
--------------------
Með nætur-
lestinni
eftir HANNES
PÉTURSSON
1962
Evrópsk nótt
umkringir mig og streymir
djúpt inn í huga minn;
hafsjór af myrkri.
Ég þýt inn í fjarskann.
Fölbleik á aðra hönd
brýnd sigð í rofi,
rauð, voveiflega stjarna.
Langt þar til morgnar?
Myrkrið er kalt og þykkt.
Mig lengir í svölun hjartans,
hina lifandi fegurð:
Bjölluklið hjarðar í skógi
ogblómþungttré,
dreymandihúsogjörðu
sem ég heyri um leið og ég sé.
--------------------
Kvöld
nýrrar aldar
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
1969
Heimurinn elskar ljós
frá stjörnu, sem færist nær
í garði kvöldsins.
Kalt tunglskin
flæðir
yfir ferðbúið skip,
sem bíður eftir merki
um að sigla inn í birtu Guðs.
I kvöld berst þér ekki annað hljóð til eyma
en tíst einmana fugls
í tijákrónu þungri af regni.
Hver ert þú stjama,
sem við greinum
undir hvelfingu,
sem við eigum,
en er þó öðravísi
en við sjáum hana?
Annað ljós fjarlægist okkur.
Nú er stjarnan
í fáeinna mannsæva hæð.
I
‘VÍJ**"*
r •
Almanak
Þjóðvinafélagsins
hefur veriö árbók íslendinga
í meira en 100 ár.
Tengið saman fortíð og nútíð með
Almanaki Þjóðvinafélagsins 2000.
Fæst í bókabúðum um land allt.
SÖGUFÉLAG
Sögufélag
Fischersundi 3
101 Reykjavfk
Sími: 551 4620
!l
FRÖNSKUNAMSKEIÐ
fyrir byrjendur, lengra komna, börn og eldri
borgara, verða haldin 17. janúar- 15. apríl.
Innritun alla virka daga frá kl. 11-19 í Austurstræti 3,
sími 552 3870. Veffang aflismennt.is,
netfang www.ismennt.is/vefir/af
Ath. Ferðamálafranska
og viðskiptafranska
ALLIANCE PRANCAI8E