Morgunblaðið - 03.01.2000, Blaðsíða 20

20 MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000
1913 ptar0mM&ti!§» 2000
„Árnasafn á að vísu margt af skinnbók-
um, en meiri hluti þess er þó pappírs-
handrit frá 17. öld og frá dögum Árna
sjálfs. Hann hafði að staðaldri íslenska
skrifara hjá sjer og var mjög vandfysinn
að þeir skrifuðu rjett upp það sem þeim
var fengið í hendur.“
Morgunblaðiö/RAX
Mannskæð snjóflóð
Hörmungar skullu á Vestfjörðum í
tvígang árið 1995 þegar snjóflóð
féllu, fyrst á byggðina í Súðavík
16. janúar og síðan aðfaranótt 26.
október á Flateyri. Fjórtán manns
létust á Súðavík, þar af átta börn,
og tuttugu týndu Iffi á Flateyri,
karlar, konur og börn. Tólf ára pilt-
ur fannst llfandi í fönninni á Súða-
vík rúmlega 23 klukkustundum
eftir að snjóflóðið féll, fjórir fund-
ust strax eftir að flóðið hafði sóp-
að húsunum á undan sér og aðrir
ellefu næstu klukkustundirnar.
Versta veður var í Súðavík þegar
snjóflóðið féll og slotaðl veðri ekki
meðan á björgunarstarfi stóð.
Snjóflóðið á Flateyri féll á nítján
íbúðarhús og voru þau flest utan
þess svæðis sem skilgreint hafði
verlð sem hættusvæði, en 45
manns voru í húsunum. Fundust
fjórir á Iffi í rústunum en 21 bjarg-
aðist af eigin rammleik eða með
aðstoð nágranna. Meðfylgjandi
mynd var tekin þegar björgunar-
menn hófu leit í snjóflóðinu á Rat-
eyri, kvöldið eftir að það féll.
Landsmenn sýndu samhug sinn í
verki þegar efnt var til söfnunar
um allt land. í Reykavík efndu
framhaldsskólanemar til samúðar-
göngu eftlr hamfarlrnar á Rateyri
og er talið að 20-30 þúsund
manns hafi tekið þátt. Forseti ís-
lands, frú Vigdís Rnnbogadóttir,
gekk í fararbroddi. Þegar síðustu
göngumenn lögðu af stað frá
Hlemmi voru þeir fyrstu í miðju
Bankastræti. Forseti ávarpaði
göngumenn á Ingólfstorgi og bað
þá að minnast þeirra, sem fórust í
náttúruhamförum á árinu, með
einnar mínútu þögn.
TJÁN FÚRVSTt EMl! MAS'NSKJilhlSTA
mJmAI.DMUNNAR - ZSBJÖRGtmtiSr
BINSÁSSTELPU VAIl ENNSAKNADINOTT
19 9 5 9 Forsfða Morgunblaðslns
daginn eftir snjóflóðið á Rateyri.
sótti hann heim, var björguninni
hvergi nærri lokið, og urðu þeir
Ámi og hjálparmenn hans að skilj-
ast við hillumar háfltæmdar. „Þar
eru þær bækur, sem aldrei og
hvergi fást slíkar til dómadags," á
hann að hafa sagt, þegar hann gekk
út í síðasta sinni.
Sjónarvottar gera mikið úr því,
sem glatast hafi hjá Ama við bran-
ann. Það er mikið mein, að ekki var
gerð fullkomin skrá yfir safn hans
meðan það var heilt, og era því eng-
in tök á að rannsaka þetta mál til
hlítar. En þó að ekki sje til hinar
ákjósanlegustu heimildir, þá era
samt til ýms gögn, og bendir allt í
þá átt, að þó að tjónið hafí verið
stórkostlegt og í sumum greinum
óbætanlegt, hafi það sem kalla má
aðalkjama safnsins, bestu handrit
hinna bestu fomrita, bjargast. Það
sem sannanlega hefir farist er m.a.
ýms merkileg drög til rita eftir
Ama sjálfan, meiri hluti allra prent-
aðra bóka hans (þar á meðal síðasta
heila eintakið af Breviai-ium Holen-
se úr prentsmiðju Jóns biskups
Arasonar) og mikið af handritum og
skjölum, sem lutu að sögu Islands á
síðari öldum. Ámi tók sjer sjálfur
tjónið ákaflega nærri og lifði ekki
lengi eftir þetta.
A dánardægri gaf Árni Magnús-
son Kaupmannahafnarháskóla safn
sitt og stofnaði sjóð af eignum sín-
um til styrktar einum eða tveimur
íslenskum stúdentum. - Fyllri
ákvæði um meðferð sjóðsins entist
hann ekki til að gera, og liðu 30 ár
eftir dauða hans uns úr því var
bætt. Sú stofnskrá, sem þá var stað-
fest af konungi, mælir svo fyrir, að
vöxtum sjóðsins skuli varið að
nokkru leyti tii að styrkja tvo efni-
lega stúdenta íslenska, sem aftur
eru skyldir til að vinna við saman-
burð á handritum safnsins, og ann-
að slíkt, að nokkra leyti til að kosta
prentun á ritum safnsins. Ekki all-
löngu síðar var safnið og sjóðurinn
sett undir stjóm sjerstakra manna
(,pímanefnd“) og hefir það haldist
síðan. Nefndin er nú skipuð fimm
mönnum, og hefir meiri hluti henn-
ar löngum verið úr hóp prófessora
háskólans. Styrkþegi hefir síðan um
aldamót ekki verið nema einn. Með-
al styrkþega úr Amasjóði hafa verið
ýmsir hinna fremstu Islendinga, svo
sem Eggert Ólafsson, Bjarni
Thorarensen, Jón Sigurðsson, Guð-
brandur Vigfússon, Steingrímur
Thorsteinsson og Benedikt Grön-
dal.
Bókaútgáfa sjóðsins
hófst 1773 með
Kristni sögu. Þar með
var aftur riðið á vaðið
eftir langt hlje um
prentun íslenskra
fomrita í Danmörku, og hefir verið
starfað óslitið að því síðan, mest-
megnis af íslenskum mönnum. Það
var ekki stjómin og háskólinn, held-
ur safn og sjóður Ama Magnússon-
ar, fomritaútgáfur þess sjóðs og
annara og loks Bókmentafjelagið,
sem gerði Kaupmannahöfn að and-
legum höfuðstað Islendinga á 18. og
19. öld. Sjóðurinn hefir gefið út á
prent ýmis merk rit, svo sem Snorra
Eddu í þremur bindum, Islandslýs-
ing Kálunds, skrár sama manns yfir
handrit Amasafns, útgáfur Vil-
hjálms Finsens á Grágásarhandrit-
um, Palæografisk atlas (þrjú bindi,
með sýnishomum úr íslenskum,
norskum og dönskum handritum),
dróttkvæðasafn Finns Jónssonar og
brjef frá Ama Magnússyni og til
hans. Bráðlega bætast tvö bindi við,
með æfisögu hans ásamt íylgigögn-
urn og safni rita hans.
Ámasafn á að vísu margt af
skinnbókum, en rneiri hluti þess er
þó pappírshandrit frá 17. öld og frá
dögum Ama sjálfs. Hann hafði að
staðaldri íslenska skrifara hjá sjer
og var mjög vandfýsinn að þeir
skrifuðu rjett upp það sem þeim
var fengið í hendur. - Langmestur
hluti safnsins er íslensk handrit og
skjöl, næst ganga norsk, því næst
dönsk, en auk þess era í því sænsk,
þýsk, hollensk, frönsk og spænsk
handrit. Mikið af íslensku handrit-
unum er skemt og óheilt, en Ami
hafnaði engu fyrir þá sök. Hann
hefir eignast fjölda af einstökum
blöðum og sneplum úr ýmsum átt-
um, og aldrei skilur maður betur en
þegar maður hefir einhvem slíkan
samtíning í höndum, hvílíkur grúi
af skinnbókum hefir farið forgörð-
um á Islandi.
Prentuð skrá yfir handrit Áma-
safns tekur yfir tvö þykk bindi, og
má af því ráða, að torvelt muni að
gera grein fyrir þeim í örstuttu
máli. Þar era brot handrita, sem
ætla má að sje skrifuð, ef ekki um
það leyti sem Ari fróði dó, þá að
minsta kosti í þann mund sem Þor-
lákur helgi söng messu í Skálholti
og Snorri Sturluson ljek sjer að
gullum sínum í Odda. Þar er jar-
teinabók Þorláks biskups, og getur
fyrir tímans sakir meir en verið að
skrifarinn hafi sjálfur sjeð biskup
þvo fætur beiningamanna á stórhá-
tíðum. Þar era blaðaslitur úr Eglu,
elstu menjar sem til era úr nokk-
urri íslendingasögu. Þar er Staðar-
hólsbók Grágásar, rituð á þeim
tíma, þegar hin fomu lög vora num-
in úr gildi og Jámsíða kom í stað-
inn. Þar er Hauksbók, að nokkra
leyti með hendi Hauks Erlendsson-
ar (11334) sjálfs, torlæs á köflum og
vantar í. Þar er Frísbók, eitt hið
fegursta handrit að frágangi, sem
nokkur íslenskur maður hefir látið
eftir sig. Þar eru sögur konunga og
jarla, biskupa og heilagra manna,
riddara og fornkappa í uppskriftum
ýmissa alda. Þar era elstu og heil-
legustu handrit Njálu. Þar er
Mörðuvallabók, sem geymir á 200
skinnblöðum ellefu Islendingasög-
ur, flestallar í betri textum en völ
er á annarstaðar, og storkar les-
andanum með Arinbjarnarkviðu
Egils, sem engum hefir tekist að
lesa til fulls. Þar era lögbækur
hinna helstu höfðingja á 14. öld og
síðar, þó að enginn viti nú, hverjum
þeirra á að eigna hverja eina. Þar
er Sturlunga í tveimur handritum,
og hafði annað verið rifið sundur,
svo að Ámi varð að hirða slitrin
víðsvegar, en margt var glatað með
öllu. Þar er annáll Einars prests
Hafliðasonar (tl393) með hendi
hans sjálfs. Þar eru handrit siða-
skiftaaldar að fomum rímum og
kaþólskum kvæðum. Þar era Is-
lendingabókarappskrifth- Jóns Er-
lenssonar, sem vjer eigum það að
þakka að hymingarsteinn íslenskra
bókmenta er ekki glataður. Þar era
ýms rit 17. aldar í einu uppskrift-
um, sem til era. Þar era í stuttu
máli þvílíkar bækur saman komnar,
að engin grein íslenskra menta frá
upphafi til daga Ama Magnússonar
verður könnuð til fullnustu eftir
framgögnum, nema þangað sje leit-
að.
Landar Ama Magnússonar hafa
þakkað starf hans misjafnlega og
naumast altaf látið hann njóta sann-
mælis. Það sem mest hefir stuðlað að
þessu er gleðilegri rás viðburðanna
en nokkum mann gat órað fyrir á
dögum einokunar, Bessastaðavalds
og stóra bólu. - Enginn sem vill
leggja sanngjaman dóm á starfsemi
hans má láta undir höfuð leggjast að
reyna um stund að gera sig að barrn
þeirrar aldar, þegar ísland var fá-
tækur útjaðar „ríkisins" og alt þar í
ólestri og niðumíðslu. Sá sem trúir
því, að skyndilega hefði tekið iýrir
straum handritanna úr landi og að
almenningur hefði alt í einu farið að
leggja rækt við það sem eftir var,
flest skemt og hrjáð, getur óhikað
óskað þess, að Ámi Magnússon hefði
aldrei sjeð Ijós þessa heims. En flest-
um, sem hugleiða þetta mál, mun
væntanlega reynast það miklu flókn-
ara en svo.
Einhversstaðar milli tónsins og efnisins
eftir KRISTJÁN
KARLSSON
1994
,Á þeim tíma þegar Steinn orti þetta kvæði,
rétt fyrir stríð, er nokkum veginn víst að
hann naut ekki enn þeirrar almennu
viðurkenningar sem okkur finnst núorðið
sjálfsögð."
„Við skulum ekki hafa hátt/hér er margt
að ugga.“ Ekki leikur vafi á því að Helgi
Hálfdanarson hefir rétt fyrir sér þegar
hann segir (Blendin fleirtala, Mbl. 27. sl.):
Það „er ekki.mjög líklegt, að bamfóstra sé í
og með að þagga niður í sjálfri sér einhvern
hávaða“ í þessari gömlu vísu. Og þó er þetta
ekki alveg sjálfsagt. Með orðalagi sínu er
fóstran að taka bamið í samfélag, veita því
jafnrétti, auðsýna því fulla hlýju. Það væri
allur munur á „við skulum“ og „þú skalt“.
Eins er um fleirtöluna í kvæði Steins eftir
Jón Pálsson látinn að frá henni stafar hlýju
kvæðisins, jafnvel þótt „við“ heiti þar „vér“.
Ég get ómögulega samsinnt Helga
Hálfdanarsyni í því að vér sé háðsorð í
kvæði Steins enda þótt þessi mynd
fleirtölunnar geti sannarlega, eins og Helgi
segir, verið „lævís á marga lund“. Og þessi
fleirtala er, eins og Helgi segir, ennfremur
„listbragð, sem féll að stíl Steins“. En ekki
eingöngu í þeim skilningi sem Helgi á við.
Hún hefir áhrif á tón kvæðisins þó að við
Helgi séum ósammála um hver þau áhrif
séu. En hún er sömuleiðis listbragð í öðram
og miklu nærtækari skilningi.
í stuttum ljóðlínum eins og í kvæði Steins
er afskaplega erfitt að fást við
afleiðingarnar af fornafnsmyndinni við,
aukaföllin okkur, okkar svo að ekki sé
minnzt á eignarfomafnið okkar (Okkar líf,
okkar líf?). Þetta er þess vert að hafa í
huga.
Á þeim tíma þegar Steinn orti þetta
kvæði, rétt fyrir stríð, er nokkurn veginn
víst að hann naut ekki enn þeirrar
almennu viðurkenningar sem okkur finnst
núorðið sjálfsögð. Ýmsir vissu þó fyrir
löngu að hann var mikið skáld, sbr.
tilvitnun Helga Hálfdanarsonar í orð
Halldórs Laxness. En „samfélagið" er oft
seint til. Annars skiptir þessi sagnfræði
engu máli í sambandi við merkingu
kvæðisins og þá persónu sem Steinn gerir
að söguhetju þess. Ef Jón Pálsson var
misheppnaður listamaður, þ.e.
hæfileikalaus, þá stendur það eins og ég
hefi áður sagt hvergi í sjálfu kvæðinu.
Helzt mætti kannski lesa það útúr öðru
erindinu:
Oss vantaði ekki viljann
þótt verkið reyndist lakt.
Orðið lakur beinir huganum
óhjákvæmilega að merkingunni „of léttur“
og „verkið reyndist lakt“ verður nákvæm
umskrift á fornfrægu orðalagi, „veginn og
léttvægur fundinn“. Þessi ávæningur af
biblíu- og sálmamáli er ekki fjarlægur
kvæðinu yfirleitt. En síðari erindi kvæðisins
sýna svo að ekki verður um villzt að það er
samfélagið (ég á í hálfgerðum vandræðum
með þetta orð hér en það verður að duga)
sem fann verk söguhetjunnar léttvægt og
það var ósanngimi fávísra eða illviljaðra
manna („Svo gall við hæðnishlátur") að
heimta að verkið stæðist samanburð við
Friedman.
Mér er vamað að sjá að kvæðið sé
„nöturlegur hráskinnsleikur" að örlögum
Jóns Pálssonar. Ef það skyldi vera
hráskinnsleikur að minna okkur á að við
séum ófullkomin, þá er hætt við að margur
sálmakveðskapur til dæmis sé
hráskinnsleikur, tragedíur líka.
Vort líf, vort líf, Jón Pálsson,
er líkt og nóta fölsk.
Nútíð sagnarinnar ætti að taka af öll
tvímæli um það að skáldið á við oss alla.
Annað mál er hitt hvernig við bregðumst
við þessari vitneskju. Tónn kvæðisins tekur
henni ekki allskostar fúslega. En
einhversstaðar milli tónsins og efnisins er
merkingu kvæðisins að finna.