Morgunblaðið - 03.01.2000, Blaðsíða 12

12 MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000
1913 2000
Málfrelsi
I vor hjelt Sigurður Nordal, prófessor, fyrirlestur
þann er hjer birtist og sem hann nefnir
„Málfrelsi“. Fjallar hann um yfírburði íslenskunn-
ar, sjerstöðu hennar, og sjerstöðu þeirrar þjóðar,
er á ræktað menningarmál, sem er óskift eign allr-
ar þjóðarinnar. Færir hann um leið rök að því,
með dæmum frá nágrannaþjóðunum, að samheldni
meðal þjóðar vorrar framvegis er undir engu
fremur komin en því, að sama málmenning haldist
meðal allra stjetta - að tungan haldist hrein.
„Járntjaldið"
Berlínarmúrlnn var eitt helsta
tákn kalda strfösins, svokall-
aða, reistur til aö hindra
straum flóttamanna úr austur-
hluta höfuðborgar Þýskalands
yfir tll vesturhlutans; úr
kommúníska „sæluríkinu" yfir
í vestræna frelsiö. Hafist var
handa viö „járntjaldlð" eins og
Winston Churchill, forsætis-
ráðherra Bretlands kallaði
mannvirkið, í ágúst 1961. Hér
tll hliðar fylgjast nokkrlr ibúar
Vestur-Berlínar með verka-
mönnum frá austur hluta borg-
arinnar að störfum við upphaf
verksins, en áður en yfir lauk
varð múrinn 155 kílómetrar að
lengd. Berlínarmúrinn stóð í
28 ár og á þeim tíma létust
190 Austur-Þjóðverjar er þeir
reyndu að flýja yfir landamær-
in tll Vestur-Þýskaslands. Eftir
hrun kommúnismans í Austur-
Evrópu árlð 1989 var múrinn
rifinn að stærstum hluta, en
myndin að ofan var tekin
föstudagskvöldið 10. nóvem-
ber það ár eftir að yfirvöld i
Austur-Þýskalandi opnuðu
landamærin yffir til vestur-
Berlínar. Beriínarbúar syngja
og dansa af fögnuöi, Branden-
burgarhliðið er í baksýn.
Þýskaland var formlega sam-
einað að nýju 23. október
1990, eftfr að landiö hafði ver-
ið tvískipt í 45 ár, allt frá
lokum Síðari heimsstyrjaldar-
Innar.
eftir SIGURÐ
NORDAL
1926
Fyrir rúmu ári var háð í dagblöðum
Reykjavíkur ritdeila, sem almenna
athygli vakti. - Hún spanst út af er-
lendum orðum í máli sjómanna:
hvort tækilegt væri eða jafnvel
æskilegt að íslenska þau. En þegar
bæjarbúar fóru að ræða málið sín á
millum, bar fleira á góma. Þá var
spjallað um upptöku erlendra orða í
tunguna yfirleitt, hvers virði hrein-
leiki málsins væri, um nýyrðasmíð
o.s.frv. I þessum umræðum virtist
mjer meiri hlutinn vera á bandi
þeirra, sem vörðu erlendu orðin og
fanst íslenskan ekki vera of hvít til
þess að taka við fáeinum slettum af
hinni miklu bifreið nútíðar-menn-
ingarinnar. Vandlætingin fyrir
málsins hönd væri að miklu leyti
hótfyndni lærðra manna, einkum
málfræðinga, sem vildu „gera sig
merkilega" og prakka óhæfum ný-
yrðum og úreltu torfi upp á almenn-
ing. Málfrelsið er flestum mikils
virði. Og nú fanst mörgum manni
það ekkert málfrelsi, ef hann mætti
ekki láta út úr sjer það, sem hann
vildi, á því máli, sem honum þókn-
aðist.
Jeg stóð hjá þessari deilu, þó að
hún kæmi mjer dálítið við, enda var
jeg á förum utan. En hún varð tii
þess, að jeg veitti skyldum deilu-
málum annarsstaðar á Norðurlönd-
um meiri athygli en jeg annars
hefði gert, og ýmsar hugleiðingar
spunnust út af því. Á nokkur atriði
úr þeim ætla jeg að drepa hjer.
I
Hverjir eru sjerstakir
yfirburðir íslenskunnar.
Það kveður stundum við, að tung-
an, íslenskan, sje mesti kjörgripur
þessarar þjóðar. Að einu leyti má
undir eins færa þetta til sanns veg-
ar. Tungan greinir manninn, framar
öllu öðru, frá skynlausum skepnum.
Án hennar væri mannlegt sálarlíf
og fjelagslíf óhugsandi. Einsætt er,
að leggja beri rækt við slíkt höfuð-
tæki menningarinnar, svo að sem
bestum notum komi. En nú eru ís-
lendingar ekki einir þjóða um slíka
gersemi. Allar þjóðir eiga sjer móð-
urmál og allar leggja þær einhverja
rækt við það, þótt með misjafnri al-
úð sje og ýmislegum hætti. Þetta
sjónarmið sker því hvorki úr um
ágæti íslenskunnar nje nein önnur
vafamál. Ef lof íslenskunnar á að
reynast annað en tómt orðagjálfur,
verður að benda á einhverja sjer-
staka kosti sem hún hafí fram yfir
aðrar tungur.
Því má halda fram með rökum, að
íslenskunni sje margt stórvel gefíð.
Hún er gagnorð og þróttmikil, ljós
og skýr, svo að hún fellur vel að
rökfastri hugsun. Málfræðin er tor-
veld, og mikil tamning að læra
hana. Orðaforðinn er geysimikiU á
sumum sviðum. Þá er hún og
skemmra komin frá frumlindum
sínum en flestar aðrar tungur. Orð-
in eru ekki jafnslitið gangsilfur og
annars gerist, auðveldara að nema
hugsun þá, er hefír mótað þau í önd-
verðu, og hún er oft furðu spakleg.
Þetta og annað fleira, hljóðvörp,
viðskeyti og samsetningar, veldur
grósku í málinu. Á íslensku er kost-
ur meiri ritsniidar en á flestum öðr-
um tungum, ný orð spretta upp af
sjálfum sjer tU þess að láta í ljós
nýjar hugsanir, og virðast þó vera
gömul. Þau hlaupa í skörðin, sem af
einhverri tilviljun hafa staðið opin
handa þeim.
Engin furða er þó að menn unni
slíku máli, þegar það auk þess er
móðurmál þeirra, - verði hrifnir af
hljómi þess og kyngi í fögrum
kvæðum, dáist að fjörtökum þess í
snjallri frásögu. En svo er um móð-
urmálið sem sumt annað, sem ná-
komnast er manni, að hverjum þyk-
ir sinn fugl fagur. Ef aðrar þjóðir
færi að telja fram kosti sinna
tungna, mætti íslenskan vara sig.
Auði hennar er undarlega háttað.
Hún er sniðin eftir frumstæðum og
fábreyttum lífsháttum. Hún á tugi
orða um allskonar hestaliti, ógrynni
heita á veðrum og veðurfari, sjer-
stakt nafn á ýmsum tegundum á
rófum (danska orðið hale er útlagt á
íslensku: rófa, skott, hali, stertur,
tagl, dindill, stjel, vjel, sþorður). En
hana skortir enn orð um fjölda af
hlutum og hugtökum, sem miklu
máli skifta í hugsun, vísindum og
menningu nútímans. íslendingar
hafa lagt rækt við sína tungu með
því að vera á verði gegn erlendum
orðum. Englendingar og Danir aft-
ur á móti með því að taka upp hvert
útlent orð, sem tönn á festi. Ef vjer
hrósum hreinleik vorrar tungu og
þeim kostum, sem honum fylgja,
munu þeir tefla öðru fram tii jafnað-
ar. Á þessar tungur er auðvelt að
rita um öll mannleg efni, og sá sem
á þær að móðurmáli á því auðveld-
ara með að læra aðrar tungur sem
fleiri orð eru sameiginleg. Og miklu
fleira mætti fram færa gegn ís-
lenskunni í slíkum málajöfnuði, þótt
hjer sje hvorki rúm nje ástæða til.
Eitt má enn telja íslenskunni til
gildis, þótt ekki sje það beinlínis
kostur á málinu sjálfu. Aðalafrek
þessarar þjóðar á síðari öldum er að
hafa varðveitt órofið samhengið í
tungu sinni og bókmentum. Fyrir
því eiga íslendingar beinan aðgang
að miklu eldri bókmentum en nokk-
ur önnur germönsk þjóð og hafa
getað gert greiðari braut annara
þjóða til skilnings á fomum ritum
og fornri hugsun. Á þessum grund-
velli er reist menning vor heima
fyrir og álit vort út á við. Það má því
kalla bæði metnaðar mál og nyt-
semdar að geyma þessa samhengis
áfram, en það verður ekki gert
nema með því að halda málinu
hreinu. Undir eins og vjer í málfari
voru fjarlægjumst fomöldina,
bresta skilyrðin til þess að skilja
hana. Vjer megum og muna, að
tungan er oss hlutfallslega enn
meira virði en öðmm þjóðum. - Þær
eia fomar byggingar, listaverk,
rúnasteina og bautasteina, gripi
hverskonar og mannvirki. Island lít-
ur út eins og nýlenda, sem bygð
hefir' verið ein 50 ár og verkin
mannanna bæði fá og þó af vanefn-
um ger. Tungan ein tengir oss við
fortíðina. Hún er einasta fomleif
vor, hennar list vor einasta þjóðlist.
Að henni hefir þjóðin beint öllum
sínum kröftum, enda orkað furðu
miklu.
Mörgum mun þó ekki finnast
þessi kostur vega upp á móti þeim
annmarka, að tunguna skilja ekki
nema h.u.b. 120.000 manns. Þeir
myndi fúsir vilja skifta á sálufjelagi
við hina dauðu, ef þeir fengi í stað-
inn sálufjelag við fleiri lifendur. Það
er svo mikið píslarvætti fyrir þann,
sem hljóta vill fje og frama fyrir
verk sín, að eiga svo fárra lesanda
von, að nær því árlega gerast fram-
gjamh íslenskir æskumenn tO þess
að reyna að nema sjer víðari lönd
með því að rita bækur á erlendu
máli. Þó er þeim það áreiðanlega
ekki sársaukalaust, því að öll rit-
störf em móðumáli höfundar sam-
gróin, en allra helst skáldskapurinn.
En af tveim kostum taka þeir þanru.
sem þeim þykir skárri.
I I
Eignarhald íslendinga og annara
Norður-landaþjóða á tungum sín-
um. Málstreitan ■ Noregi og Finn-
landi er stjettabarátta.
Samt emm vjer þama á ijettri
leið. Afburða íslenskunnar fram yfír
aðrar tungur verður ekki leitað í
tungunni sjálfri (um slíkt má deila
endalaust), heldur í sambandi þjóð-
ar og tungu. íslenskan er eina mál,
svo að jeg viti til, sem hefir það
tvent til síns ágætis: að vera ræktað
menningarmál og óskift eign allrar
þjóðarinnar. Hjer á landi em engar
mállýskur, engin stjettamál, ekkert
almúgamál, ekkert skrflmál.
Nærri má geta, að ekki hefír
tungunni verið að fyrirhafnarlausu
komið í þetta horf nje haldið í því.
Einstakur málsmekkur hefir
þroskast hjer í fomöld, í skjóli bók-
mentalífsins og einkum hins bundna
stfls, og aldrei horfíð síðan, þótt
misjafnlega vakandi hafi verið.
Bækur og numin kvæði hafa verið
mælikvarði á mælt mál er alþýðu
var jafnan tiltækur. Latmælin
fengu ekki að vaða uppi. Menn
skildu svo talshætti tungunnar, að
ambögulegri hugsun var illa vært.
Þessi rækt almennings við málfar
sitt hefir verið aðaluppeldi ótaldra
kynslóða. Af íslenskunni hafa þær
lært það, sem þær kunnu í sálar-
fræði, rökfræði og fagurfræði.
Vjer hugsum ekki um, hve vel
vjer eram famir í þessu efni, skilj-
um það ekki nema með því að bera
oss saman við aðrar þjóðir. Ekkert
almúgamerki er óafmáanlegra en
málfarið. Almúginn erlendis talar
ekki einungis mállýzku, með öðmm
framburði, beygingum og orðavali
en viðurkent er í ríkismálinu, held-
ur fylgja mállýskunum einatt ýmsir
málkækir: menn era nefmæltir,
skrækróma eða hásir, muldra og
stama. Og þó að almúgamaður sje
til menta settur, og læri bókmálið
ágætlega, á hann bágt með að losna
nokkumtíma við þessa kæki ef hann
hefir haldið þeim fram yfir ferm-
ingu. Og þeir soramarka hann æfina
á enda. Englendingur, sem heftr h
framan við orð, þar sem það á ekki
heima og sleppir því þar sem það á
að vera (segir t.d. hafl, appy í stað
all, happy), verður aldrei talinn
gentleman. Ekkert frjálslyndi, eng-
in skynsamleg hugsun um, að það
sje rangt að láta mann gjalda svo
uppeldis síns, getur kipt þessu í lag.
Aðrai- þjóðir em í því efni jafnhót-
fyndnar og miskunnarlausar og ís-
lendingar, þegar þeir dæma mann
ómentaðan, ef hann kann ekki rjett-
ritun. Enda verður því ekki neitað,
að heilbrigð tilfinning býr undir
þessu. Þegar játað er, að tungan sje
höfuðtæki mannlegs þroska, er það
meira en lítið hirðuleysi og skortur
á sjálfsvirðingu að fara illa með
þetta tæki. - Kristur sagði, að menn
saurguðust meira á því, sem menn
Ijetu út úr sjer en þvi, sem menn
ljetu ofan í sig. Rækt við tunguna er
sjálfsagður liður í andlegu hrein-
læti.
Jeg skal nú drepa lítið eitt á
hvernig horfir fyrir frændþjóðum
vomm á Norðurlöndum í þessum
efnum.
Af sex þjóðum á Norðurlöndum
hafa tvær einar aldrei um langan
aldur lotið erlendu valdi: Svíar og
Danir. Allar hinar hafa verið ósjálf-
stæðar öldum saman. Allar bera
þær þess merki á máli sínu, nema
Islendingar. Færeyskan á enn í vök
að verjast fyrir ríkismálinu, dönsk-
unni.
Norðmenn og Finnar hafa hvor-
irtveggja sömu söguna að segja.
Mál drottinþjóðanna, danska og
sænska, urðu um langt skeið ríkj-
andi í landinu. Þau urðu mentamál,
dómsmál, kirkjumál, móðurmál
embættismanna og heldri manna,
mál höfuðstaðar og helstu bæja. Oll
menning landsins varð bundin við
þessi erlendu mál, sem almenningur
lærði trauðla að skilja og alls ekki
að tala.
Báðar hafa þjóðir þessar á 19. öld
hafið sókn til þess að koma móður-
málum sínum til vegs og valda, gera
þau að rfldsmálum.
í Finnlandi er sigur finskunnar
vís. Sænskumælandi menn em nu
ekki nema h.u.b. 1/10 hluti lands-
búa. í Noregi er baráttan enn svo
hörð, að ekki má í milli sjá hvorir
sigra muni. Helst útlit fyrir, að
hvorki landsmáli nje ríkismáli verði
fullnaðarsigurs auðið. En þar er bót
í máli, að þessi tvö mál em svo ná-
skyld, að ekki er loku fyrir skotið,
að þau geti á endanum mnnið sam-
an og myndað eina tungu.
Það er ekkert smáræði, sem þess-
ar þjóðir hafa lagt í sölumar í bar-
áttunni um tunguna. Jeg þarf ekta
að tala um fjandskapinn sem risið
hefir af deilum um jafn viðkvæmt
mál, um kostnaðum af að prenta öll
opinber skjöl o.s.frv. á tveim mál-
um, um erfiðið fyrir æskulýðinn að
læra tvö móðurmál o.s.frv. En Fmn-
ar hafa varpað frá sjer ágætu
menningarmáli og tekið upp ótamið
alþýðumál í staðinn. Þeir hafa stofn-
að menningarsambandi sínu við
Norðurlönd í voða og einangrað sig
með því, þó að öll þeirra pólitíska
framtíð virðist komin undir sam-
bandi þeirra vestur á við. Lands-
málsmennirnir í Noregi em fúsir að
kasta frá sjer öllum hinum norsku
bókmentum á ríkismálinu, gefa
Dönum Holberg, Wergeland og Ib-
sen, slíta bókmálssambandi við
Dani (sem hefir gefið norsku skáld-
unum tvöfalt fleiri lesendur en þeir
gátu fengið í Noregi einum) og láta
ríkismálið, fagurt og þaultamið mál,
fyrir óþroskað sveitamál.
Hvað hefir gert þessa baráttu svo
harða og óbilgjama? Þjóðernistil-
finning, ást á móðurmálinu, munu
flestir halda. En því er ekki svo far-
ið. Meðan þjóðræknin var ein um
hituna var ræktin við fínskuna og
nýnorskuna ekki annað en hjart- ►
1