Morgunblaðið - 03.01.2000, Blaðsíða 14

14 MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000
1913 2000
Fyrsta flug Wright-bræðra
19039 Bandarísku bræðrunum Orville og Wilbur Wright tókst fyrstum að setja saman flugvél sem hélst á lofti með mann innanborðs. Þeir flugu
vél sinni, tvíþekjunni „Wrlght flyer", í fyrsta skiptl 17. desember 1903 í grennd við bæinn Kitty Hawk í Norður Karolínu ríki og var myndin tekin þá.
Orville er við stjórnvölinn en Wilbur fylgist með. Vélin fór 36,6 metra í fyrstu tilraun og tók flugið 12 sekúndur. Vélin fór fjórum sinnum á loft
þennan dag; Wilbur flaug henni 53,3 metra á 12 sekúndum í næstu tllraun, Orville fór því næst 61 metra á 15 sekúndum og loks Wilbur 210
metra á 59 sekúndum.
ansmál fáeinna rithöfunda og hug-
sjónamanna. Það var rómantísk
hreifing. En eftir því sem lýðfrelsið
óx, skildist leiðtogum alþýðunnar
betur, að eina ráðið til þess að öðl-
ast jafnrjetti fyrir hana, var að
hefja til virðingar tungu þá, sem
hún talaði. Ef Finnar hefði orðið að
læra sænsku til þess að taka þátt í
stjómmálum og mentalífi og norsk-
ir sveitabúar dönsku, hefði þeir
altaf staðið ver að vígi í samkepn-
inni við þá, sem áttu ríkismálin að
móðurmáli. Af þessari orsök varð
málsteitan pólitísk, varð stjettabar-
átta. Það gerir allar öfgar hennar
og skuggahliðar skiljanlegar.
En hvemig er nú ástandið í drott-
inlöndunum, þar sem erlend yfirráð
hafa ekki rofið samhengið í þróun
móðurmálsins?
Jeg skal því til skýringar segja frá
litlu atviki, sem kom fyrir sjálfan
mig í fyirahaust. - Jeg kom til há-
skólabæjar í Svíþjóð og flutti þar er-
indi um Island. A eftir var samsæti,
mikill gleðskapur og ræðuhöld. Ein
af ræðunum varð mjer sjerstaklega
minnisstæð. Hana flutti ungur vís-
indamaður, sem sjálfur hafði verið á
íslandi og kunni frá ýmsu merkilegu
að segja. Daginn eftir barst samsæt-
ið í tal við einn af kunningjum mín-
um við háskólann. Jeg ljet í ljós
ánægju mín með þessa ræðu. Hann
svaraði: „Já, það getur verið, að efn-
ið hafi verið gott, en fyrir okkur Sví-
ana er óþoiandi að hlusta á þennan
mann. Hann talar með mállýskublæ,
þó að þú hafir ef til vifl ekki tekið eft-
ir því.“ Seinna fjekk jeg að vita, að
þessi maður hafði verið garðyrkju-
maður, brotist áfram til menta af
sjálfsdáðum, en komið of seint í
skóla til þess að losna við mál-
farskæki æskuhjeraðs síns. Mjer
rann til rifja að hugsa um, að hann
mætti sitja með þetta merki alla æf-
ina og að það myndi vafalaust standa
honum fyrir embættisframa við há-
skólann og gera honum vísinda-
brautina erfiðari.
I fyrirlestrum mínum í Svíþjóð
sagði jeg stundum, að á íslandi gæti
gestur komið að prestssetri, hitt
mann að máli úti á túni og átt tal við
hann góða stund, án þess að geta
ráðið af orðfæri hans og mæh, hvort
það væri presturinn eða vinnumað-
urinn hans. - Þetta þótti furðulegt.
Og þegar jeg sagði, að sveitabúar
töluðu vandaðra og stílfastara mál
en höfuðstaðarbúar, fanst
áheyröndum það líkast frjettum af
annari stjömu.
I I I
Málin geta klofnað við töku
erlendra orða. Hættan fyrir
íslendinga.
Það er ekki ástæðulaust fyrir oss
Islendinga að minnast þess, hverig
aðrar þjóðir eru á vegi staddar í
þessu efni. Tungan hefir ekki ein-
ungis verið undirstaða menningar
vorrar, heldur líka sjálfstæðis út á
við og jafnaðar inn á við. Þó að sam-
lyndi þyki hjer stundum valt í landi,
þekkjum vjer ekki hinn bitra fjand-
skap, er leiðir af því að þjóð skiftist
milli tveggja tungna. Enginn getur
komist hjá því að fyllast þakklætis-
semi við þær kynslóðir, er vemduðu
alþýðumál vort á erfiðustu öldun-
um. Og þeirri þakklátssemi hlýtur
að fylgja nokkur ábyrgðartilfinning.
Sem betur fer, er htil hætta á, að
íslenskan klofni sundur í mállýskur
hjeðan af. Mállýskumar jafnast al-
staðar fremur fyrir aukinni skóla-
mentun og bættum samgöngum. En
þegar ekki er getið um annan mál-
klofning en mállýskurnar, er ekki
nema hálfsögð sagan. Þær smá-
hverfa, en önnur hætta vex upp í
staðinn: af tökuorðunum. Og hún er
ekki minni hjer á Islandi en annars-
staðar. Af henni sjest, að eignarhald
þjóðarinnar á málinu er í nánu sam-
bandi við hreinleik þess.
I fyrrasumar hitti jeg í Stokk-
hólmi Per Hallström, einn af gáfuð-
ustu rithöfundum Svía. Jeg sagði
honum m.a. dálítið frá baráttu Is-
lendinga við erlend orð, er sæktu í
málið. Hann setti hljóðan um stund,
en sagði síðan: „Jeg er ekki neinn
alþýðusinni. En það skal jeg játa, að
þegar jeg heyri almúgafólk vort
misskilja og misbeita erlendum orð-
um og verða að aðhlátri fyrir, þá
finn jeg, að þetta er hróplegt rang-
læti. Vjer mentamennimir fáum al-
þýðu fjölda af orðum, sem hana
skortir öll skilyrði til þess að fara
með, og fyrirlítum hana síðan fyrir
að flaska á þeim.“ Þama var
naglinn hittur á höfuðið. Og fám
dögum síðar rifjuðust þessi orð
Hallströms skrýtilega upp fyrir
mjer. Jeg var þá kominn til Oslóai-,
og norskur kunningi minn var að
telja upp fyrir mjer dagblöðin í
borginni. Eitt þeirra var bænda-
blaðið Nationen. „Bændumir kalla
það Nassjonen, með áherslu á
fyrsta atkvæðinu, og trúa hverju
orði, sem í því stendur." Mjer er í
minni hve háðslega hann sagði
þetta. Honum fanst að vonum
hlægilegt, að bændur skyldi velja
málgagni sínu nafn, sem þeir kunnu
ekki að bera fram!
Allir þeir, sem þekkja eitthvað til
dönsku, vita að í því máli er fjöldi
orða sem Danir kalla „fremmed-
ord“ (tökuorð), og em þau skýrð í
sjerstakri orðabók: „fremmed-
ordbog“. Þessum orðum fer sífelt
fjölgandi, eftir því sem erlend
menningaráhrif verða margbrotn-
ari. Þau mynda sjerstakt lag í tung-
unni. Flest em þau af grískum og
latneskum uppmna. Því ber minna
á þeim í latneskum málum eða
blendingsmáli eins og ensku.
Yfirleitt er alþýða manna sólgin í
að nota þessi orð. Henni finst þau
vera „fín“ og heldur, að það sje
menningarmerki að henda þau á
lofti. En henni ferst það einatt
óhönduglega. Hún skilur ekki stofn-
ana, sem þau em mynduð af, glæp-
ist í merkingunni. Það er ærinn
vandi að bera þau fram: áherslan er
óregluleg, sum á að bera fram á
frönsku, sum á ensku, sum á
ítölsku. Það er heil grein danskrar
málvísi að safna saman og skýra af-
bökuð og misskilin tökuorð í alþýðu-
máli. En hitt þarf naumast að taka
fram, að sá sem ber þessi orð rangt
fram eða hefur þau í rangri merk-
ingu, verður að aðhlægi meðal
þeirra, sem betur vita.
Enn er sá bálkur útlendra orða,
sem íslenskan hefir veitt viðtöku,
furðu lítill. Alt frá fornöld hefir
meira verið gert að því hjer á landi
að íslenska erlend orð en að gefa
þeim þegnrjett í málinu. Erlend orð
hafa komið hópum saman og týnst
niður aftur, af því að landanum
þóttu þau fara illa í munni. Nú segir
varla nokkur maður begrafelsi, be-
vís og begera, sem var algengt mál
fyrir 1-2 mannsöldrum. Menn hafa
fundið, að be-ið þýska var ekki sem
fallegast, þegar það var komið í
áhersluatkvæði. Islenskan er illa
fallin til þess að taka við erlendum
orðum, m.a. vegna þess, að áherslan
er altaf á fyrsta atkvæði. Auk þess
er svipur málsins svo samfeldur, að
orð, sem samþýðast ekki hljóðkerfi
málsins nje beygingum, stinga illi-
lega í stúf við innlendu orðin. En
þegar erlend orð samþýðast málinu
(t.d. prestur, berkill o.s.frv. sem
annaðhvort hafa verið löguð eftir ís-
lenskunni eða ekki þurft að laga) og
alþýða manna lærir að beita þeim
rjett, þá er engin ástæða til þess að
amast við þeim.
En því miður á þetta ekki við um
mörg þeirra orða, sem hjer eru á
vörum manna. Flestir Reykvíkingar
eru svo vel að sjer, að þeir geta
brosað að sveitamönnum, sem hafa
orð eins og prívatmaður, partiskur
og idiót i fáránlegum merkingum.
En enginn sjer í þessum efnum
bjálkann í sínu eigin auga, sem ekki
er von. Það er margur góður borg-
arinn hjer í Reykjavík, sem gert
hefir og gerir sig broslegan með því
að krydda tal sitt erlendum orðum,
sem hann hvorki kann að bera fram
nje skilur til hlítar. Og frúin, sem
kom hjer inn í hannyrðaverslun og
bað um að selja sjer monúment
(hún átti við motiv, ífellu), er ekkert
einsdæmi. Út yfir tekur þó, þegar
frúmar senda vinnukonumar sínar
tú aðfanga og gera þær að heiman
með erlend orð. Þá myndast „ný-
yrði“ eins og Liverpoolstau (=
leverpostej, lifrarkæfa), og sum svo
tvíræð, að þau verða ekki sett á
prent. Þetta er ekki nema eðlilegt.
Auglýsingarnar í blöðunum bera
þess vott, að margir verslunarmenn
kunna ekki sjálfir að fara með er-
lendu orðin á vamingi sínum. Þá
verður það varla heimtað af við-
skiftamönnum þeirra. Það má líka
segja verslunarstjett Reykjavíkur
til maklegs sóma, að henni virðist
raun að hrognamáli því, sem veður
upp í viðskiftalífinu, og hefir sýnt
mikinn áhuga á að bæta það.
Enn er ekki meira af erlendum
orðum á alþýðuvömm en svo, að
þau gefa efni í einstakar skrýtlur og
verða einstöku manni að fótakefli.
En ef íslenskan verður opnuð upp á
gátt fyrir erlend orð (vjer höfum
dönsk orð í viðbót við Norðurálfu-
orðin), þá sjest, hvemig fer. Þá
hverfa broslegu sögurnar, af því að
misbeiting orðanna verður of al-
geng til þess að halda henni á lofti.
Þá verður alt tal alþýðu manna
mengað málleysum og böguyrðum.
Þá fær íslensk alþýða sama sora-
markið og alþýða annara landa.
Hún markar sig því sjálf mitt í
„mentun“ 20. aldarinnar.
I V
Baráttan vlð erlendu orðin.
- Mest í húfl fyrlr alþýðuna.
Ef íslensk alþýða á nokkura sök
á hendur mentamönnum, þá er það
fyrir það, að þeir vanda ekki betur
daglegt mál sitt en þeir gera. Þegar
Islendingar læra erlend mál, reyna
þeir að tala þau hrein. Þeir sletta
ekki þýsku og ensku mitt í frönsk-
um setningum. Þeim finst líka stór-
hlægilegt að heyra Vestur-íslend-
inga krydda tal sitt með ensku. En
danska ívafið í daglegt mál vort er
svo ríkur vani, að fæstir taka eftir
því. Auðvitað er erfitt að sneiða hjá
erlendum orðum íyrir þá, sem
mestan lærdóm sinn hafa fengið á
erlendum málum. En ef menn
heimtuðu meira af sjálfum sjer og
öðrum í þessu efni, kæmi einhver
úrræði. Vandað talmál þarf að verða
eins sjálfsagt og hreinlæti, kurteisi,
mannasiðir. Og það þarf að vanda
miklu meir til málfars-mentunar
leikara, presta og ræðumanna en
hjer er gert.
En hitt er jeg viss um, að óborn-
ar kynslóðir munu virða við ís-
lenska mentamenn og rithöfunda
19. og 20. aldar, að þeir hafa a.m.k.
vandað ritmál sitt eftir föngum og
varið það fyrir erlendum orðum.
Þeir hafa framar öllu gert það af
málsmekk. Islenskan hefir svo
samfeldan svip, að erlend orð fara
henni ekki. Þau eru eins og mislit-
ar pjötlur, sem saumaðar væri á
ofna ábreiðu. Aftur á móti er
blendingsmál eins og enska líkast
pjötlubrekáni, og þar er hver ný
bót til prýði. - Menn hafa líka vak-
að yfir tungunni af öðrum ástæð-
um: vegna sambandsins við
fomöldina, þjóðernis og sjálfstæð-
isbaráttu. - Nú, þegar sjálfstæðis-
barátta vor er á enda kljáð og
stjórnmálin taka nýja stefnu, er
ástæða til þess að minna á fjelags-
hlið málvöndunarinnar: að jöfnuð-
ur og samheldni í landi voru er
ekki undir neinu öðru fremur
komin en sömu málmenningu allra
stjetta, en sú málmenning er
óhugsandi, nema tungunni sje
haldið hreinni.
Það er að vísu mikið færst í fang
að reyna að finna íslensk orð um
alla nýja hluti og hugtök, sem að oss
berast. Það er barátta, sem á sjer
hvorki upphaf nje endi, en dæmi
vort á umliðnum öldum sýnir, að
vjer þurfum ekki að leggja árar í
bát. Hjer hafa altaf verið að skapast
ný orð, frá upphafi Islands bygðar,
og hugsun þjóðarinnar hefir ekki
þroskast á öðru meir. Þessi orð hafa
ekki myndað sig sjálf. Þeir einstak-
lingar, sem hafa nent að hugsa, hafa
hver lagt sinn skerf til. Hinir tala
mest um, að alt eigi að koma af
sjálfu sjer, sem aldrei hefir dottið
neitt í hug.
En þó að einstaklingar hafi jafn-
an átt frumkvæðið, fer því fjarri, að
rjettur almennings hafí verið fyrir
borð borinn. Dómur hans hefir jafn-
an verið hæstarjettardómur. Orð
lifa ekki, nema þau sje á vörum
manna.
En láti almenningur glepjast
svo, að hann dæmi alla þessa við-
leitni einskis nýta, þá dæmir hann
sjálfan sig. Alþýða manna á hjer
mest á hættu. Hún verður það, sem
geldur þess, ef íslenskan klofnar og
þjóðin skiftist í stjettir eftir mál-
fari. Máltækið segir, að á mjóum
þvengjum læri hundarnir að stela.
Erlendu orðunum fylgir skakkur
framburður, beygingaleysi og hálf-
ur eða rangur skilningur. Þegar
þau eru orðin nógu mörg, fara þau
að hafa áhrif á íslensku orðin.
Hljóðkerfi málsins raskast, beyg-
ingar skekkjast, menn hætta að
kæra sig um að skygnast fyrir ræt-
ur orðanna. Þá hafa Islendingar
eignast skrílmál og þaðan er skamt
tO þess að fleiri einkenni skrflsins
komi á eftir.
V
Mál mæðranna.
Til er æfintýri, sem gengið hefir
í svipaðri mynd með mörgum þjóð-
um. Tvær ungar stúlkur komast
hvor eftir aðra niður til undirheima
og ganga þar í þjónustu gamallar
konu. Þær reynast mjög misjafn-
lega í vistinni, enda er að því skapi
misjafnað með þeim í kaupinu.
Annari verður úr því áskapað, að
við hverja setningu, sem hún mæl-
ir, hrýtur henni af vörum ógeðsleg
padda. En hinni veitir gamla konan
þá ástgjöf, að ilmandi rósir hrynja
af vörum henni, þegar hún mælir.
Ekki er mikill vafi á, hver athugun
er fólgin að baki þessari sögu. Hjer
er lyft upp í ýkjuheim æfintýranna
þeim óskaplega mun, sem á því er
að heyra fagurt og vandað málfar
og hljómgóða rödd, eða skræka
rödd eða hrjúfa, ásamt brengluðu
máli og óhreinu. „Talaðu, svo jeg
geti sjeð þig“ - er haft eftir fornum
spekingi. Málrómur og málfar get-
ur verið eins drjúgt í skiftum og út-
lit. Og er mikil furða, að ungar kon-
ur, sem hugsa þó margt um útht
sitt og allan þokka, skuli ekki gefa
þessu enn meira gaum. Það þykir
kurteisi að tala vel erlend mál. En
hitt er þó miklu meiri kurteisi, að
tala smekklega sína eigin tungu.
Þetta má vel mæla sjerstaklega til
kvenna fyrir þá sök, að þær munu
margar ófúsari að leggja rækt við
mál sitt en karlmenn. Er það þó
ekki af því að þær þurfi minna á
tungunni að halda, enda er hún víð-
ast við þær kend. Þær leggja und-
irstöðuna að máli barnanna, og það
er mikil ábyrgð. Sú móðir, sem
vanrækir það mál, sem við hana er
kent, getur ekki borið það veglega
nafn með fullum sóma.