Morgunblaðið - 03.01.2000, Blaðsíða 80

MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000
1913 2000
ir sjálfur allt annan áhuga fyrir
hugsun sinni en hinn rökfræðiiegi
eða „gruflandi" hugsuður. Honum
stendur ekki á sama um viðfangsefni
sitt, hann lætur ekki hugsa fyrir sig
tHbg hugsar heldur ekki sjálfur án
þess að gera sér grein fyrir sérleik
hinnar mannlegu tilveru. Að hugsa
existensielt er að hugsa með áhuga
og ábyrgð, láta hvergi skeika að
sköpuðu, heldur láta hug fylgja máli.
Eitt megin verkefni sitt telja ex-
istensíalistar vera viðnám gegn
abstrakt hugsun og abstrakt heimi.
En það er megin einkenni abstrakt
hugsunar að sundurliða og hugsa
einstök atriði sér, án tillits til heild-
arinnar. Telja existensialistar að hér
felist hætta á fölsun og misþyrmingu
^ sannleikans þegar um mannlega til-
^veru er að ræða, þótt þetta geti gef-
izt vel í náttúruvísindum. Þeir súnast
gegn abstrakt-heiminum og leita að
hinum áþreifanlega raunveruleika,
sem maðurinn upplifir. Hverfa ber
að þeirra dómi frá öllum dauðum
kerfum, sem hafa tilhneigingu til að
gera manninn að hlut (reifisera, af
lat. res, hlutur) og hverfa ber frá
þeim aðferðum, sem telja að maður-
inn verði rannsakaður eða skilinn
svo sem væri hann hlutur, jurt eða
dýr í náttúrunni. Maðurinn verður
ekki skOinn nema í sérleik sínum og
án hins mannlega sérleika verður
sannleikurinn um manninn ekki
fundinn.
I V
Eitt megin hlutverk sitt telja ex-
istensíalistar vera að kalla manninn
til ábyrgðar. I ábyrgðai'leysinu felst
tortímingarhætta fyrir einstakling
og mannkyn. Menn hafa ásakað Sar-
tre fyrir að láta eitt af leikritum sín-
um gerast í Helvíti - með því á hann
við lokaða hringrásar-tilveru, sem
ógerlegt er að komast út úr. Nú tniir
Sartre ekki á Guð og hann er ekki að
reyna að vekja menn til trúar með
^cenningu sinni. En ábyrgðarlaust líf
íeiðir til þess að maðurinn verður
eins og hlutur eða tamin skepna
(sbr. „sem fugl við snúning snýzt,
þeim snaran heldur"). Maður sem
ekki vill velja milh möguleika, glatar
sérleik sínum. En maðurinn getur
valið þá leið í lífinu að láta fara með
sig eins og hlut eða skepnu sem
„flýtur sofoandi að feigðar ósi“. Það
er hin auðveldasta leið. Og mörg eru
þau öfl, sem vilja draga manninn
með sér, gera hann að vél eða tömdu
dýri, sem enga sjálfstæða hugsun
hefur og enga ákvörðun tekur. Upp-
eldiskerfin og vélvæðingin vilja
draga manninn í þá átt. Sama gildir
sum félagssamtök, iðnvæðinguna,
múgmennskuna og annað, sem of
“*Tangt yrði upp að telja.
Sumir hafa viljað bera existensí-
alistum það á brýn að þeir væru and-
vígir vísindum. Dr. Winsnes telur
það ekki á rökum reist. Orsökin
kann að felast í því að leiðtogar
stefnunnar telja að existensinn sé
óskilgreinanlegur, en verði þó skil-
inn. Þetta hefir á sér mikinn þver-
stæðublæ, en máhð er þó einfaldara
en ætla mætti. Tilvera manns og til-
vera hlutar er svo ólík að réttur
skilningur fæst ekki á hlut og manni
með sömu aðferð. Frumstæðir menn
hafa viljað skilja hluti svo sem þeir
hefðu sál, en nútímamenn vilja skiija
manninn svo sem væri hann sálar-
^aus. En hin mannlega tilvera verður
aðeins skilin í sérleik sínum og vits-
munir einir nægja ekki til þess að
skilja manninn. Vita þetta allir þeir
sem nokkuð þekkja til ástúðar eða
mannúðar. „Existensheimspekin
hefði þegar beðið ósigur í baráttu
sinni ef hún teldi sig geta sagt hvað
existensinn er“ segir Jaspers.
Þetta kann að virðast neikvætt.
Að gera existensinn að meginverk-
efni sínu, en telja sig ekki geta tjáð
hvað hann er. En hér býr að mínum
dómi að baki ákveðinn vilji til þess
að láta ekki undan síga fyrir in-
Jfcllektúalismánum - abstrakt-hugs-
uninni. Aðrar blekkingarleiðir eru
færar en leiðir vitsmuna og orsaka-
sambanda. Velja má þann kost að
lýsa fyrirbærum án þess að skii-
greina þau fræðilega. Þá leið fara
mörg skáld og rithöfundar. Og þar
með er tiiveran ekki gerð fátækari,
Jneldur ríkai'i. Þessi leið er einnig
“Tarin í fyrirbæra-heimspekinni (fen-
omenologien). En hún hefir um ára-
„Eitt megin verkefni
sitt telja existensí-
alistar vera viðnám
gegn abstrakt hugs-
un og abstrakt
heimi.“
tuga skeið haft áhrif á hugsandi
menn í Evrópu. Að greina nánar frá
henni, yrði hér of langt mál. Meðal
fremstu hugsuða stefnunnar voru
þeir Edmund Hasserl og Max
Scheler.
Af því sem að ofan greinir verður
skiljanlegt hvers vegna existensíal-
isminn er orðinn kenning margra
skálda og rithiöfunda. Samband
skáldskapar og heimspeki er þegar
á ógleymanlgan hátt að finna hjá
Sören Kierkegaard. Hér á landi
hafa líka skáldin kynnt flestar þær
hugsjónir heimspekinnar, sem lifað
hafa á síðari öldum. Aður gerði
kirkjan það.
Margir existensíalistar klæða
skoðanir sínar í búning skáldlistar-
innar, svo sem Sartre, Marcel og
Albert Camus. Franz Kafka er
meðal existensíalistískra skálda,
þótt hann teljist ekki tfi heimspek-
inganna.
Flestir hugsuðir stefnunnar hafa
unnið verk sín á 20. öldinni. Auk
þeirra, sem þegar hafa nefndir ver-
ið, ber að nefna Martin Heidegger,
en kenningar hans eru grund-
vallandi, einkum mannfræði hans,
kenningin um tímann og sérleik
mannlegrar tilveru og síðast en ekki
sízt, um mismuninn á ,,-menni“ og
manni.
Existensíalisminn er nú mikil und-
iralda í bókmenntum Evrópu og hef-
ir verið í stöðugum vexti allt frá
þriðja tug þessarar aldar. Þegar ég
kynnti mér stefnuna sem ungur
maður í Sviss, einkum Heidegger og
Heinemann, gerði ég ekki ráð fyrir
að hún myndi ná þeirri útbreiðslu,
sem raun varð á. Þá stóðu menn í
vamarstöðu gegn nazismanum og
ofbeldi hans. Með því að margir ex-
istensíalistar telja sig til húmanista,
þá andmæla þeir öllu ofbeldi gagn-
vart manninum. Og þeim er það ljóst
að það nægði ekki að andmæla því
hjá nazistum ef menn væru svo til-
búnir tO að undirskrifa það sama of-
beldi hjá kommúnistum. Slíkt er að-
eins samboðið ragmennum.
Stefnunnar hefir þegar gætt
nokkuð í uppeldismálum og félags-
málum. Tröllatrúin á vitsmunadýrk-
unina hefir leitt til öngþveitis og
upplausnar í menningu Vesturlanda
og ábyrgðarleysið er ávöxtur af
dekrinu við ljós skynseminnar sem
getur vissulega stundum verið villu-
Ijós. - Trúin á framþróun sem er
manninum hagstæð hvernig sem
hann hagar sér, er hrunin og upp-
lausnaröflin vaxa eins og krabba-
mein, sem menn finna ekki til fyrr
en það er orðið hættulegt og búið að
vinna tjón á lífsvefjum þjóðfélag-
anna.
V
Þeir sem kunnugir eru hnútum
og þráðum sögunnar, munu fljótt
finna að hér er borið fram nýtt og
gamalt. Hér er arfur frá Sókratesi
og Plató, frá Agústínusi kirkjuföður
og fjölmörgum öðrum meðal
fremstu anda sögunnar á ýmsum
öldum. Vér munum einnig finna
tóna, sem áður hafa hljómað í ljóð-
um hér á voru landi, bæði hjá Fjöln-
ismönnum og í fornbókmenntunum.
Að baki þessum tónum má greina
vinveittan vilja mætra manna, sem
ekki leita eigin hagsmuna og hafa
ekkert annað á hjarta en að koma
oss til hjálpar, - ekki með lánum né
dýrum sjóðum, sem vér eigum að
þiggja fyrirhafnarlaust til að lifa
fyrir líðandi stund - heldur með því
að kalla oss til ábyrgðar á sérleik
sálar vorrar, til ábyrgðar á heilli
þjóðar vorrar og allra þeirra, sem
eru á leiðinni fram. Það er homo vi-
ator, maðurinn á veginum, sem tal-
ar við annan homo viator á hinum
sama vegi.
Sýn til ^arlægra heima
1 9 9 5 • NASA, Geimferðastofn-
un Bandaríkjanna, birti þessa
mynd síðla árs, en hún var tekin
með Hubble geimsjónaukanum 1.
apríl. Myndin sýnir dökkar súlu-
laga myndanir sem eru í raun
stöpiar úr köldu vetnisgasi og ryki
milli stjarna, sem einnig eru klak-
vélar nýrra stjarna í Arnar-stjörnu-
þokunni. Litmyndin er sett saman
úr þremur myndum, sem hver er
tekin í Ijósinu frá ólíkum frumeind-
um. Rautt sýnir útgeislun frá
brennisteins-atómum, grænt frá
vetni og blátt frá súrefni.
Ekkert líf án ljóða
„Þrátt fyrir yfírborðsmennsku tæknialdar og
ærandi háreysti sem glymur í eyrum hvern dag
frá morgni til kvölds blundar innst í eðli flestra
manna þrá eftir einhverju æðra: þörf á að heyra
hreinni tón.“
eftir EINAR
BRAGA
1985
Upp er runninn 18. maí, að þessu
sinni nefndur „Dagur ljóðsins“.
Hann vekur I huga mér minningu
frá árinu 1969. Þá var haldið fyrsta
rithöfundaþing á Islandi. Heiðurs-
gestir voru helstu og elstu skáld
landsins. Það féll í minn hlut sem
formanns Rithöfundasambandsins
að flytja setningarræðu og ávarpa
heiðursgesti hvem og einn fáeinum
orðum. Kvöldið áður var ég að und-
irbúa mig og kominn að Gunnari
skáldi Gunnarssyni, hafði seilst upp
í hillu eftir fyrstu bók hans, Móður-
minningu, og lagt hana frá mér á
borðið að lokinni notkun.
Þá bar móður mína að garði. Þeg-
ar hún kom auga á ljóðakverið
færðist ungur fagnaðarsvipur yfir
aldrað andlit hennar. Hún horfði
þögul á bókina drykklanga stund
áður en hún sagði: Eg var 8 ára
þegar þessi bók kom út. Við áttum
þá heima á Vopnafirði. Eitt sinn fór
pabbi þinn inn á Tanga að versla.
Þegar hann kom aftur færði hann
mér tvær bækur að gjöf: Nýja
testamentið og þessa litlu ljóðabók
eftir 17 ára skáld í sveitinni. Þetta
voru fyrstu bækur sem ég eignaðist,
og ég var fljót að læra ljóðin. Alla
tíð síðan hefur mér fundist sem lífið
væri ekkert líf án ljóða.
Kanntu eitthvað af þeim enn?
spurði ég.
Við skulum sjá, svaraði hún, byrj-
aði á fyrsta ljóðinu og fór með það án
þess hana ræki í vörðumar. Eg las
fyrsta vísuorð næsta kvæðis, en þá
tók hún við og skilaði því jafn auð-
veldlega. Þannig héldum við leiknum
áfram uns hún var búin að fara með
allt kverið utanbókar eins og að
drekka vatn. Þá vom liðin 63 ár frá
því hún eignaðist bókina og lærði.
Eg rifja þetta upp vegna þess að
svo ánægjulega hittist á að fyrsta
„dag Ijóðsins" ber upp á aimæli
Gunnars skálds - og meira enn: Hinn
18. maí 1906 dagsetur hann inn-
gangsljóð Móðurminningai', svo
segja má að þann dag hafi stigin ver-
ið fyrstu sporin á einum lengsta og
glæsilegasta skáldaferh sem saga ís-
lenskra bókmennta kann frá að
greina. Hefði einhvem tíma verið
sagt að hollvættir væm hér með í
spilinu og hefðu bent mönnum
einmitt á þennan vordag að enn
mætti hann verða íslenskri skáldhst
til heilla.
Það var algengt á áram áður að
ljóðelskar konur ættu sér póesíbók
og bæðu skáld að yrkja í hana,
kæmust þær í færi. Ein þeirra var
Guðfinna Þorsteinsdóttir, móðir
Þorsteins Valdimars skálds og sjálf
þjóðkunnur höfundur þegar á ævi
leið undir skáldnafninu Eria. Hinn
6. október 1919 kom Gunnar Gunn-
arsson að Krossavík í Vopnafirði.
Sem vænta mátti bað Guðfínna hús-
freyja hann að yrkja í póesíbók sína.
Gunnar skrifaði nafnlaust ljóð sem
stingur mjög í stúf við hefðbundinn
kveðskap og er efalaust eitt fyrsta
ljóð á íslenska tungu sem bendir
fram til þeirrar endumýjunar sem
raddi sér til ráms um aldarfjórð-
ungi síðan. Það hefur aldrei fyrr
verið birt á prenti svo ég viti.
Rauðu blöðin falla hljótt
Af greinum trjánna,
Drjúpa eins og rauðir dropar
Frá brjósti skógarins -
Drjúpa eins og rauðir dropar
Niður í moldina,
Falla eins og rauð tár
I skógarkyrrðinni -
Falla eins og rauð tár
Á svarta jörðina
Á hverju hausti syrgir tréð
Sumarið liðna -
Á hverju hausti syrgir tréð
Og grætur blóði -
En næsta sumar sefur
Djúpt í rót þess
íslensk Ijóðlist er jafngömul þjóð-
inni og þó síung og sálirnar yngj-
andi: endurfæðist með hverri nýrri
kynslóð. Hún er þekkt að hógværð:
hreykir sér ekki, hrópar ekki á
torgum, bregst aldrei þeim sem
eiga hana að vini.
Þess er ekki að vænta að hóglát
list sem gerir kröfur til viðtakenda
eigi fjöldahylli að fagna á háværri
öld þegar allt á að vera auðvelt:
koma til manna fyrirhafnarlaust
lífsgæðaþrælum th dægradvalar og
vera gleymt að morgni til að hægt
sé að fylla tómið nýju fánýti. En það
heftir ekki lífsrás hennar, hún er
eins og uppsprettulindir landsins
sem halda áfram að streyma hvort
sem fáir eða margir hafa rænu á að
leita hjá þeim svölunar þorsta sín-
um.
Þrátt fyrir yfirborðsmennsku
tæknialdar og ærandi háreysti sem
glymur í eyrum hvern dag frá
morgni til kvölds blundai' innst í
eðli flestra manna þrá eftir ein-
hverju æðra: þörf á að heyra
hreinni tón. Við skulum kalla hann
rás 7: það er magísk tala. Þar kem-
ur ljóðlistin til móts við hvern sem
hennar leitar opnum huga. Hún
tranar sér ekki, hefur nægan tíma
til að bíða. En kjarni manna er bú-
inn að fá sig fullsaddan á innihalds-
lausum hávaða og farinn að hlusta á
rás 7. Þar er ungt fólk í fararbroddi.
Það gengst æ oftar fyrir vönduðum
Ijóðakvöldum. I dag gegna skáldin
kalli: láta til sín heyi'a og vonast til
að vekja í leiðinni skáldið í brjósti
þér. I haust verður haldin norræn
ljóðlistarhátíð í Reykjavík með al-
þjóðlegu ívafi. Næsta skrefið mætti
verða stofnun Ljóðlistarfélags ís-
lands með deildum víða um land, er
gegndi líku hlutverki og tónlistarfé-
lög hafa rækt með prýði um áratugi.
Eg óska þjóðinni til hamingju
með Dag ljóðsins. Hvernig líst
henni á að taka upp þá þjóðarvenju
sem vafalaust yrði einstæð í heim-
inum: að slökkva á sjónvarpinu
stundarkorn að loknum veður-
fregnum og lesa fyrir heimilisfólk
Ljóð dagsins?