Morgunblaðið - 03.01.2000, Blaðsíða 98

98 MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000
1913 2000
1.
/ minningu Jóns
Haraldssonar
arkitekts
PIE JESU DOMINE
DONA EIS REQUIEM
eftir NÍNU BJÖRK
ÁRNADÓTTUR
1985
Pað stendur á hafsbakka
svarta tréð
og greinar þess dansa löngum við brimölduna
í óskammfeilnum ofsa
Komirðu nær því
á kyrru kvöldi
heyrirðu sungið þar inni
sorgarljóð
um deyddar borgir
Blóm þessa trés eru haustblóm svo hvít svo hvít
í rökkrinu glitrar á þeim birtudögg
Langt fram í nóvember
standa hvítu blómin
A meðan flýr brimaldan tréð
og söngurinn hljóðnai’
Þannig sé ég líf þitt
og heyri þig hvísla
minnstu mín
þegar nóttin fellur á hár þitt.
I_________________________________________________________________I
Dákon var hraunstandur uppi í
kampinum á Selatöngum. I honum
voru landamerki milli Isólfsskála og
Krísuvíkur. Næst austan við Dákon
er Vestrihlein, en þá Eystrihlein.
Sundið hefur líklega verið vestan
undir Eystrihlein og uppsátrið þar
beint upp af. Þar upp með hleininni
voru bátarnii- settir undan sjó.
Vegalengdin frá Krísuvík á Sela-
tanga er um 6-7 km, og um þriðj-
ungur þess vegar apalhraun, svo
það hefur ekki verið skipsganga,
sem kallað var, að fara þá leið
kvölds og morgna. Þess vegna hafa
verbúðirnar verið reistar þar. Og
enn tala þær sínu máli.
Magnús var kominn í leitimar.
Við horfðum yfir kampinn og sund-
ið. Olög riðu yfir hleinarnar, en ekki
á sundið. Það var hreint.
„Þeir þekktu sjóina, karlamir,"
sagði Magnús.
„Ungt fólk nú á dögum mundi lík-
lega deyja af einni saman tilhugsun-
inni að eiga að sofa í svona hreys-
um,“ sagði ég og virti fyrir mér tótt-
arbrotin.
„Manneskjan gerir það, sem hún
verður að gera,“ sögðu þeir.
„Verbúðirnar hafa verið vindþétt-
ar,“ sagði Eyjólfur.
Eg hryllti mig ósjálfrátt í herðun-
um.
„Þeir hafa sótt í þetta hey og
mosa,“ sagði Magnús.
Svo benti hann út á sundið.
„Þeir hafa lent eitthvað eftir átt-
um,“ sagði hann. „I útsynningi hafa
þeir lent vestar, en austar í land-
nyrðingnum. Það er ekki mikil lá
við hleinina núna. Þeir hefðu lent í
svona sjó. Þama er eystri hleinin og
þama sú vestri. Þeir lentu á milli
hleinanna, í Tangasundi. Og nú er
Dákon horfinn."
„Það er talsvert brim núna,“
sagði ég. „Þú segir að þeir hefðu
lent í þessu.“
„Ætli ekki það, þetta er svaði,“
sagði Magnús. „Þeir kunnu svo sem
að bíða eftir lagi. En hafið þið ekki
heyrt að hér átti að vera draugur,"
og hann sneri sér að Eyjólfi.
„Jú,“ sögðu þeir.
„Hann var kallaður Tanga-
Tórnas," sagði Magnús.
„Hefurðu séð hann Eyjólfur?“
spurði ég.
„Nei,“ sagði Eyjólfur, „séð hann -
nei, nei.“
„Þú ættir að spyrja hann Þórarin
Einarsson um hann,“ sagði Magnús.
„Hann býr í Höfða á Vatnsleysu-
strönd. Hann er sonur seinasta for-
mannsins hér á Seljatöngum. Þór-
arinn er faðir Þorvalds Þórarins-
sonar, lögfræðings í Reykjavík, svo
hann á ekki langt að sækja það, að
vera þéttur fyrir! Einar, faðir Þór-
arins, var óbágur að segja frá
Tanga-Tómasi. Einu sinni var Einar
að smíða ausur úr rótarkylfum hjá
okkur á Hrauni, þá sagði hann okk-
ur þessa sögu:
Guðmundur, bróðir hans, svaf
fyrir framan hann og lá með höfuðið
útaf koddanum, en sneri sér við í
svefnrofunum, og færðist upp á
koddann, en í sömu andránni kom
vatnskúturinn, sem þeir höfðu með
sér á sjóinn en geymdur var í ver-
búðinni, af alefli þar sem Guðmund-
ur hafði legið með höfuðið.
Þetta bjargaði auðvitað lífi hans.“
„Það var gott að draugurinn drap
ekki Guðmund,“ sagði Jóhannes.
„Hann átti eftir að eignast 18 börn.“
„Nei, það var ekki hann, þú átt
við Guðmund í Nýja Bæ,“ sagði
Magnús.
„Já,“ sagði Jóhannes, og áttaði
sig. „Guðmundur í Nýja Bæ var
Jónsson, hann reri 1917 úr Hús-
hólma, en þeir urðu að lenda hér á
Töngunum.“
„Guðmundur í Nýja Bæ var skír-
leikskarl," sagði Magnús, „það var
gaman að vera með honum einum.
En þegar fleiri voru, varð hann
öfgafullur. Lífsbaráttan varð honum
þung í skauti, hann varð að treysta
á útigang. Tvö bama hans dóu í vet-
ur.“
Við vorum komnir upp á þjóðveg-
inn aftur, og ætluðum sem
snöggvast að skreppa að gröf Og-
mundar. A leiðinni þangað segir
Magnús allt í einu:
„Þessi klettur þarna í hrauninu
heitir Latur.“
„Hvers vegna,“ spurði ég.
„Það gekk erfiðlega að miða hann
- hann gekk illa fyrir, eins og sagt
var. Hann bar lengi í sama stað.“
Og nú blasti við Ögmundarhraun
milli Latsfjalls og Krísuvíkur-Mæli-
fells og fyllir hálfan dalinn. Niður
við sjó stóð bærinn Krísuvík, en
uppi í dalnum Vigdísarvellir, fjalla-
jörð í hvammi með hlíðinni norð-
vestan við Mælifell. Þar sjást tóttir.
„Ég man vel eftir byggð þar,“
sagði Magnús. „Gömul sögn segir,
að smali hafi, þegar hraunið brann,
bjargazt upp í Óbrennishólma,
sunnarlega í hrauninu, vestan við
Húshólma."
Jóhannes sagði að þjóðsagan um
Ögmund væri á þá leið, að hann hafi
átt að vinna sér það til kvonfangs að
ryðja veg yfir hraunið, en var drep-
inn að verki loknu. Aðstandendur
konunnar treystu sér víst ekki til að
vinna á honum fyrr en hann var
orðinn örmagna af þreytu. Þá hertu
þeir upp hugann og drápu hann.
„Ögmundur sofnaði við hraun-
brún, þar sem leiðið er og þar drápu
þeir hann,“ bætti Magnús um frá-
sögn Jóhannesar. „Nú er hrunið úr
leiðinu. Þeir ættu að varðveita það
betur. Ég er að vísu ekki fylgjandi
því að raska ró þeirra dauðu, en það
mætti vel ganga betur um leiðið.“
Ég ætlaði eitthvað að fara að
minnast frekar á Ögmund, en þeir
fóru þá að tala um sjómennsku í
gamla daga og ég komst ekki upp
með moðreyk. Það var eins og bíll-
inn breyttist skyndilega í gamlar
verbúðir. Það er munur að róa nú
eða áður, sögðu þeir.
„Þá var alltaf andæft á árunum,“
sagði Magnús til að uppfræða mig.
„Þá var línan tvö til þrjú pund og
geysisterk og vont að draga hana.
Einhverjum hefði minnsta kosti
þótt það sárt í dag. Sumir fengu
blöðrur.
„Betur á bak og báðum áfram“
var sagt þegar austanátt var og
vesturfall, og þegar línan festist sló
alltaf á bakborðið. Það þurfti alltaf
manni meira á bakborða í andófi.
Þess vegna var sagt, Betur á bak.
Þá þurfti að nota árarnar til að róa
að línunni."
Og svona héldu þeir áfram að tala
saman um löngu liðna daga. Ög-
mundur var gleymdur. Ég var að
hugsa um að koma við hjá Þórarni
gamla í Höfða.
Eyjólfur hafði, okkur öllum á
óvart, komið með flösku af líkjör.
Hann var farinn að hvessa, eða
setja í, eins og karlamir hefðu sagt.
Ég sá verbúðirnar gömlu fyrir mér,
og skinnklædda karlana. Ég hugs-
aði um það sem Magnús hafði sagt:
„Það er ekki mikil lá við hleinina;
það heitir öðru nafni: sogadráttur
og þar er lending stórháskaleg. Ég
mundi vel eftir lýsingum Magnúsar
Þórarinssonar, sem oft kom niður á
Morgunblað, á meðan hann var og
hét. Hann var einbeittur og ákveð-
inn, með auga á hverjum fingri.
Hann var fyrsti mótorbátsformaður
í Sandgerði. Það var eins og sjór og
reynsla hefðu lagzt á eitt um að
tálga persónu hans inn að hörðum
kjamanum.
Magnús tók saman bók, sem heit-
ir „Frá Suðurnesjum“. Merkisrit.
Þar segir, að ef skip tók niður að
framan, þegar mikil lá var, stóð það
strax svo fast, að ómögulegt var að
ýta því út aftur, svo þungu. Sogaði
þá óðara undan, svo að skipið varð á
þm-ra og lagðist á hliðina. Næsta
aðsog fyllti þá skipið, og allt var í
voða. Það varð því sífellt að halda
þeim á floti og ýta frá fyrir hvert út-
sog, en halda í kollubandið. Næsta
ólag kom svo með skipið aftur, en
þrekmennin settu axlirnar við, svo
að ekki tæki niður; stóðu þeir oft í
þessum stympingum, þó að sjór
væri undir hendur eða í axlir, en
klofbundnir vom þeir oftast, er
þetta starf höfðu.
Þetta hugsaði ég um og myndin
skýrðist í huga mínum. Ég sá karl-
ana standa í kampinum á Selatöng-
um í brók og skinnstakk,
hvorttveggja heima saumað úr ís-
lenzkum skinnum. Brókin upp á síð-
ur, en stakkurinn niður á læri.
Mátti vel svalka í sjó þannig búinn
án þess að verða brókarfullur, eins
og kallað var ef ofan í brókina rann.
Stundum kom fyrir að láin var
svo mikil að ólendandi var á venju-
legan hátt. Þá var fiskurinn seilaður
úti á lóninu, seilarnar bundnar sam-
an og færi hnýtt við, en einum
manni falið að gefa út færið og ann-
ast seilamar að öllu leyti. Og svo
var beðið eftir lagi til að lenda skip-
inu tómu, tóku þá allir til ára eftir
skipun formanns, á þriðju stóröld-
unni, sem var jafnan hin síðasta í
ólaginu, eftir hana kom dálítið hlé á
stórbrotum; var það kallað lag. Þá
var róið með fullum krafti, árar
lagðar inn í skipið í fljótheitum.
Þegar krakaði niður, hlupu allir út-
byrðis og brýndu skipinu upp úr
sjó, áður en næsta ólag kæmi.
Stundum komu aðrir, sem tækifæri
höfðu og hjálpuðu til.
Þannig stóðu Selatangar mér fyr-
ir sjónum. Hver myndin tók við af
annarri, reis og hneig í huga mínum
eins og úthafsaldan við ströndina.
„Ég var oftast aðeins með eitt
skinn,“ sagði Magnús upp úr þurru.
„Jæja,“ sagði Eyjólfur.
„Ég var oft holdvotur," sagði
Magnús.
„Það vorum við aldrei fyrir aust-
an,“ sagði Eyjólfur.
„Ojú, maður var oft þvalur, þetta
var helvítis vosbúð," sagði Magnús.
Aftur hljóp í mig hrollur.
Ég var farinn að hlakka til að
koma heim og leggjast eins og
hundur við sjónvarpið.
Við höfðum ekið fram hjá Isólfs-
skála á heimleið. Körlunum hafði
ekki orðið orðs vant. Nú töluðu þeir
um Guðmund á Háeyri.
Magnús sagði:
„„Rólegir drengir, ekki liggur
mér á,“ sagði hann þegar var að
verða ófært, hann vissi hvað það
gilti.“
Eyjólfur sagði:
„Guðmundur var kominn að Eyr-
arbakkasundi og búið að flagga frá,
talið ófært. Þá sagði hann: „Við
skulum stöðva snöggvast hér rétt
utan við sundið," og stendur upp og
horfir þegjandi fram á brimgarðinn
og segir svo enn: „Nei, sko andskot-
ans brimið“ - og rétt í sömu svifum:
„Takið brimróður inn,“ og þeir
höfðu lífið. Hann umgekkst ólögin
eins og leikföng. En þau voru það
ekki fyrir óvana,“ bætti Eyjólfur við
og vissi af eigin reynslu, hvað hann
söng.
Magnús sagði að Guðmundur
hefði stundum hikað við að fara inn
af ótta við að önnur skip kæmu
kannski á eftir og mundu ekki hafa
það. Þá segir Eyjólfur:
„Jón Sturlaugsson á Stokkseyri
hikaði stundum líka, vegna þess að
hann bjóst við að aðrir mundu
fylgja sér eftir. Hann var einnig af-
bragðs sjómaður. Og honum var
ekki heldur fisjað saman, honum
Haíliða föður þínum. „0, þetta er
bara þurraslydda, þurraslydda,"
sagði hann...
„Þetta hefur þú heyrt,“ sagði
Magnús og glaðnaði við.
Svona göntuðust karlarnir, með-
an myrkrið datt á. Þeir töluðu um
Berg í Kálfhaga og söðgu, að Guð-
mundur á Háeyri hefði haft hann
handa körlunum sínum til að grín-
ast með. Einhvern tíma segh- Berg-
ur, „það er óhætt upp á lífið að róa
hjá Guðmundi á Háeyri, en aðköllin
ósköpin." „Róðu nú Bergm-, róðu nú
Bergur, og róðu nú helvítið þitt
Bergur," sagði Guðmundur víst eitt
sinn í róðri.
Og í annað skipti bar það til tíð-
inda, eins og oft var, að bóndi ofan
úr sveit fékk að róa hjá Guðmundi
til að fá í soðið fyrir heimili sitt.
Þegar þeir höfðu ýtt á flot var venja
að taka ofan sjóhattinn og lesa sjó-
ferðabæn. Bóndinn hafði bundið á
sig hattinn og átti erfitt með að ná
honum af sér. Þá kallar Guðmundur
formaður og segir: „Ég held þú get-
ir lesið Andrarímur eða einhvem
andskotann, þó þú sért með helvítis
kúfinn á hausnum.“
Og nú blasir við Hraun. Þama á
ströndinni hafa orðið skipstapar.
Magnús hefur áður sagt mér af
þeim: Franska togararnum Cap
Fagnet, sem strandaði sunnan und-
ir Skarfatöngum aðfaranótt 24.
marz 1931, og St. Louis, enskum
togara, sem strandaði senmma í
janúai- 1940 í Vondu fjöru. Öll
skipshöfnin var dregin í land í
björgunarstól, nema skipstjórinn.
Hann kom ekki út úr brúnni nærri
strax. Björgunarmenn biðu eftir
honum í allt að 10 mínútur áður en
hann sást á brúarvængnum. Hann
fetaði sig niður á dekkið og fram að
vantinum. En þegar hann var kom-
inn að björgunarstólnum, féll hann
allt í einu aftur yfir sig og ofan í
ólgandi brimlöðrið. Þar varð hann
til.
Magús á Hrauni hefur margt séð
og margt lifað. Hann hefur marga
fjömna sopið.