Morgunblaðið - 03.01.2000, Blaðsíða 110

110 MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000
1913 2000
veldi 17. júní 1944. Við skulum og
vona, að svo verði, er á reynir.
En ef sú von á að rætast, þá megum
við ekki loka augunum fyi'ir því, að
síðustu mánuðina hefur heyrst blás-
ið til undanhalds. Pann hljóm verð-
.^ur að kæfa áður en hann nær að
æra landslýðinn eða einhvem hluta
hans.
Þytur í þessa átt heyrðist fyrst,
þegar kunnugt varð um undirskriftir
nokkurra góðra og gegnra borgara á
síðast liðnu sumri til mótmæla því,
að sjálfstæðismálið yrði þá afgreitt.
Undirskrifendur þessir hurfu þó von
bráðar í skuggann af orðsendingum
Bandaríkjanna og er rjett að láta þá
eiga sig þar, aðra en þá, sem út úr
skugganum hafa skotist.
Næst var sami hljómur en þó
sýnu háværari í ræðu dr. Bjöms
Þórðarsonar 1. des. s.l. Er og sagt,
að hann hafi verið einn af undir-
skrifendunum. Ræða þessi var síð-
an birt á prenti í tímaritinu Helga-
felli, en þó að líkindum eigi fyiT en
eftir að doktorinn hafði tekið ráð-
herratign. Mun ég síðar víkja nánar
að ræðu þessari.
Þá ber að minnast úrslita svokall-
aðrar skoðanakönnunar, sem tíma-
ritið Helgafell birti fyrst og Alþýðu-
blaðið bljes mjög upp. Samkvæmt
þeim neitaði naumur meiri hluti
þeirra, sem svömðu, því, að stofna
skyldi lýðveldi hjer á landi árið
1943. Spuming þessi var upp borin
og henni svarað eftir að vitað var
samkomulag þingflokka um, að
þetta skyldi eigi gert fyrr en á árinu
1944. Svörin sanna því, þegar af
þeirri ástæðu, ekkert um lýðveldis-
hugi manna og trufla, um vilja
manna til stofnunar 1944, en þó
verður ekki hjá því komist að vekja
athygli á, að spumingin eðli sínu
samkvæmt var til þess löguð að villa
hvað fyrir lægi.
Hafa ber og í huga undirtektir
tveggja þeirra blaða, sem að al-
mennings áliti em ómerkust og
fjarlægust að njóta nokkurs manns
virðingar. Með öllu væri þó óviðeig-
andi að eyða orðum að úrtölum
þeirra.
Skilaboð frá Danmörku
Enn ber að geta frásagnar
danska blaðsins Frit Danmark, sem
gefíð er út í London. Þar er frá því
hermt, að 28. apríl s.l. hafí verið svo
að skilja á danska útvarpinu frá
Kaupmannahöfn, sem danska
stjómin hafí sent íslensku stjórn-
inni orðsendingu til mótmæla tillög-
um stjórnarskrámefndar og hafí
þar verið sjerstök áhersla á það
lögð, að sambandsslit ættu sjer ekki
stað fyr en viðræður hefðu farið
fram um þau milli Islands og Dan-
- merkur.
Þegar síðast frjettist hafði orð-
sending þessi enn eigi borist ís-
lensku stjóminni íyrir milligöngu
rjettra aðila. Hinsvegar hefur ríkis-
stjóminni borist, og hún gert sjer al-
veg sjerstakt far um að koma á
framfæri ályktun Islendingafundar,
sem haldinn var í Kaupmannahöfn 7.
maí s.l. í ályktun þessari er þeirri
eindregnu áskoran beint til stjómar
og Alþingis, að fresta úrslitum sam-
bandsmálsins „þangað til báðir aðil-
ar hafa talast við. Sambandsslit án
þess, að viðræður hafí farið fram,
era líkleg tii að vekja gremju gegn
íslandi annars staðar á Norðurlönd-
um og gera aðstöðu Islendinga þar
• erfíðarí, þar sem einhliða ákvörðun
íslendinga í þessu máli, yrði talin
andstæð norrænum sambúðarvenj-
um“.
Eftir að þessi skilaboð bárust frá
Danmörku hefur svo við bragðið, að
Alþýðublaðið hefír birt hverja
greinina á eftir annari, þar sem
hvatt er til undanhalds. Er þetta
framferði blaðsins í algerri and-
stöðu við skýlausar yfirlýsingar full-
trúa flokksins í stjómarskrámefnd-
inni. En þar lögðu bæri formaður
flokksins og annar aðalmaður ein-
. * dregið til, að lýðveldi yrði eigi stofn-
að síðar en 17. júní 1944. Bendir
þessi klofningur til að rétt sje það,
sem Þjóðviljinn hvað eftir annað
hefir sagt, að alger sundurþykkja sé
með forráðamönnum Alþýðublaðs-
ins og þingflokknum. Vonandi verða
hin góðu öfl þingflokksins ráðandi í
. _ flokknum í heild um þetta mái áður
■%en lýkur.
Rafmagnsstöðin
„Á fyrsta fundi mínum í bæjarstjórn
Reykjavíkur, 18. jan. 1906, var sam-
kvæmt tillögu frá mér kosin nefnd til að
útvega og leggja fyrir bæjarstjórn upp-
lýsingar um hvort tiltækilegt væri fyrir
bæjarfélagið að koma upp rafur-
magnsmiðstöð í bænum. f nefndina
voru kosnir auk mín Ásgeir Sigurðsson
og Halldór heitinn lónsson."
eftir JÓN
ÞORLÁKSSON
1921
Rafmagnsveita bæjarins er nú það
vel á veg komin, að fyrirsjáanlegt
er að hún verður fullgerð með vor-
inu. Að vonum er mikið um þetta
stórvirki rætt í bænum, en allar
upplýsingar um það eru í molum,
og þess vegna eðlilegt að ýmsar
missagnir um það fari manna á
miili. Þykir mér því ástæða til að
skýra dálítið frá gangi málsins og
horfunum fyrir afkomu fyrirtækis-
ins. Sérstaklega veit eg að reynt er
að vekja ýmsar missagnir um af-
skifti min af þessu máli, vegna
kosninganna sem í hönd fara, og
bið því lesendurna velvirðingar á
því að eg vegna þessara atvika
skýri sérstaklega frá afstöðu minni
til málsins frá byrjun, og geri grein
fyrir ástæðum þeim, er hafa ráðið
tillögum mínum í málinu á ýmsum
tímum.
I
Söguágrip.
A íyrsta fundi mínum í bæjar-
stjórn Reykjavíkur, 18. jan. 1906,
var samkvæmt tillögu frá mér kos-
in nefnd til að útvega og leggja fyr-
ir bæjarstjórn upplýsingar um
hvort tiltækilegt væri fyrir bæjar-
félagið að koma upp rafur-
magnsmiðstöð í bænum. I nefndina
vora kosnir auk mín Ásgeir Sig-
urðsson og Halldór heitinn Jóns-
son.
Samtímis var komin hreyfing á
málið úr annari átt á þann veg, að
ýmsir vora farnir að hreyfa því
hvort þeii’ gætu fengið sérleyfi
(einkaleyfí, „koncession") til að
stofna og starfrækja rafmagnsstöð
fyrir bæinn.
Nefnd þessi skilaði prentuðu
nefndaráliti 13. okt. 1906. Var þar
fyrst gefin skýrsla um þau skjöl og
skilríki, sem nefndinni höfðu borist,
því næst nokkar skýringar frá
nefndinni um rafmagnseyðslu til
ijósa og verð á því, og loks álit
nefndarinnar og tillögur.
Á þessum tíma var ekki um að
aðra rafmagnsnotkun að ræða, en
til ljósa, og lítilsháttar til véla-
reksturs. Eldun og hitun með raf-
magni voru þá svo lítt tíðkaðar í
heiminum, að á þær var naumast
minnst. Sérfræðingum kom saman
um að hæfileg stöðvarstærð fyrir
bæinn væri 150 til 300 hestöfl og
var gert ráð fyrir að ljóseyðslan
yrði 3000 til 3300 lampar 16 kerta.
Ailir sérfræðingar lögðu til að not-
aðir yrðu dísilmótorar eða gasmót-
orar til rekstursins. Búist var við
að þessi litla stöð mundi kosta
200.000 kr. - Aðalágreiningurinn
var um það, hvort bærinn ætti að
byggja sjálfur, eða reyna að fá
aðra til þess. Um það segir í
nefndarálitinu:
„Ef bæjarstjórnin ákveður að
koma upp rafmagnsstöð á kostnað
bæjai’sjóðs, álítum vér æskilegt að
byrjað væri með því að rannska,
hvort eigi sér tiltækilegt að nota
vatnsaflið úr Elliðaánum til fram-
leiðslunnar.
Það er álit nefndat'innar, að rétt
sé að reyna að komast að hagfeld-
um samningum við einhverja þá, er
vilja fá einkarétt til að selja raf-
magn í bænum, en bæjarstjórnin
ákveði því að eins að reisa stöðina
fyrir reikning bæjarsjóðs, að ekki
verði komist að viðunanlegum
samningum um hitt.
Ástæður þær, sem nefndin öll er
sammála um að byggja á þá tillögu
sína, að leitað sé samninga við út-
lend eða innlend félög eða menn,
sem vilja takast á hendur að byggja
og reka rafmagnsstöð á sinn kostn-
að gegn einkaleyfi, eru þessar.
Vér álítum að verkið geti unnist
fyr með þessu móti; fullkomin til-
boð ættu að geta verið komin fyrir
marzlok n.á. og samningum lokið
svo snemma að verkið yrði unnið
næsta sumar.
Onnur ástæðan er sú, að vér telj-
um æskilegt að bæjarsjóður geti
losnað við áhættu þá, sem fylgir því
að taka lán til þessa fyrirtækis,
einkum vegna þess, að óhjákvæmi-
legt er að hann taki á næstu áram
stór lán til vatnsveitu, skolpræsa og
hafnargerðar. Af þessum stórvirkj-
um er raflýsingin hið eina, sem að
vorri ætlun getur komið til mála að
létta af bæjarsjóði með því að leyfa
einstökum mönnum að fást við það.
Meðundirritaður nefndarmaður
Jón Þorláksson, álítur það einnig
mjög mikilsvert, að ef veitt er
einkaleyfi, þá er líkiegt að bærinn
geti fengið gas til eldunar samtímis.
Álítur hann eigi minna um það vert
fyrir bæinn en um hitt, að fá raf-
magnsljós, en býst eigi við að bæj-
arstjórnin sjái sér fært að koma
upp gasgerðarstöð á kostnað bæj-
arsjóðs.
Tillaga vor verður því sú, að bæj-
arstjórnin samþykki að leita samn-
inga við innlend eða útlend fjelög
eða menn, sem vilja takast á hend-
ur að byggja og reka rafmagnsstöð
á sinn kostnað gegn einkaleyfi um
víst árabil, og að hún veiti slíkt
einkaleyfi, svo framarlega sem
samkomulag næst um verð á raf-
magninu, svæði það er rafmagns-
leiðslur skuli liggja um, tímamörk
einkaréttarins, endurkaupskjör
bæjarins og annað það er í slíkum
samningi þarf að standa.
Tillaga nefndarinnar var sam-
þykkt á bæjarstjórnarfundi 18. okt.
1906, með þeim viðauka, að leita
skyldi samninga bæði um raf-
magnsstöð og gasstöð.
Þessu næst var leitað samninga,
og bárast tilboð. Málinu lyktaði
með því, að bæjarstjórnin á fundi 6.
júní 1907 samþykti með 9 atkv.
gegn 2, samning um stofnun og
starfrækslu gas- og rafmagnsstöðv-
ar í Reykjavík, við félag, sem þeir
Thor Jensen og Eggert Claessen
voru umboðsmenn fyrir. Leyfistím-
inn var 25 ár, en bærinn átti kaup-
rétt að stöðvunum eftir 5 ár. Verð á
rafmagni og gasi var tiltekið í
samningnum, hlutdeild bæjarins í
reksturságóða ákveðin, auk marga
annara ákvæða. Stöðvamar skyldu
taka til starfa í síðasta lagi 1. okt.
1909, og því til tryggingar settu
leyfishafar bænum 10.000 kr.
tryggingu, er skyldi falla til bæjar-
ins, ef stöðvarnar tækju ekki tU
starfa á tUsettum tíma, og auk þess
skyldi leyfishafi þá líka missa
einkarétt sinn.
Ég hefi aldrei á æfi minni unnið
eins mikið verk árangurslaust, eins
og undirbúning samnings þessa.
En ég var ungur og ólatur og
fékkst ekki um það. Hitt þótti mér
verra, að einn af meðbræðrum mín-
um í bæjarstjórninni gerðist til að
tortryggja mig og meðnefndar-
menn mína í blaðaskrifum. Ég var
óharðnaður í þeim efnum, og þykt-
ist svo af því að verða fyrir slíku
saklaus, að þegar almenn kosning
tU bæjarstjórnar fór fram í janúar
1908 neitaði ég að taka við endur-
kosningu, og átti ekki sæti í bæjar-
stjórn í 2 ár. Hafði ég engin afskifti
af málinu þann tima.
Árið 1908 dundi yfir fjárkreppa
mikU, og gátu leyfishafar ekki feng-
ið fé til að byggja stöðvar þær, er
þeim var skylt eftir samningnum.
Þeir snera sér þá til hinnar nýju
bæjarstjórnar með samningaum-
leitanir, sem enduðu með því að
samkvæmt tUboði, er þeir útveguðu
frá Carl Francke í Bremen, ákvað
bæjarstjórnin að byggja gasstöð á
kostnað bæjarsjóðs, en enga raf-
magnsstöð, og gaf leyfishöfunum
eftir 10.000 kr.gjaldið til bæjarsjóðs
í notum þess að þeir höfðu útvegað
bænum þetta tUboð. Síðan var gas-
stöðin bygð og tók tU starfa 1910.
Þai- með var allri hugsun um raf-
magnsstöð slegið á frest, og þótti
ekki fært að hreyfa því máli fyr en
gasstöðin væri búin að ná því við-
skiftamagni sem þurfti til þess að
hún gæti borið sig.
Næst gerist það í málinu, að
fundur húseigenda og húsráðenda
27. apríl 1914 beinir áskorun tU
bæjarstjórnarinnar um að taka
málið upp, og samkvæmt því kýs
bæjarstjórnin 5 manna rafmagns-
nefnd 7. maí. Formaður nefndar-
innar varð K. Zimsen. Nefndin
byrjaði á því að útvega sér upplýs-
ingar um málið, sérstaklega um
rafmagnsneyslu norskra bæja, en
fór að engu óðslega, var 1. fundur
18/5-14, 2. fundur 23/2-’15 og 3.
fundur 22/2—’16. Var þá Thor Jen-
sen orðinn formaður nefndarinnar.
Við bæjarstjórnarkosningarnar í
jan. 1916 var málið talsvert haft á
oddinum. Við þá kosningu komu
jafnaðarmenn að 3 fulltrúum, en
höfðu áður verið fámennir í bæjar-
stjórninni. Eftir kosninguna héldu
þeir því allmjög fram, að rafmagns-
málið ætti að bíða, það lægi meira á
ýmsu öðru, svo sem að bærinn
eignaðist trollara og gerði út. Þeir
komu á nokkurs konar samtökum
meðal helmings bæjarfulltrúanna
um að fara hægt í rafmagnsmálinu,
og fengu í fyrstu með sér suma þá
bæjarfulltrúa, sem síðan hafa snú-
ist til andstöðu gegn þeim.
í febr. 1916 gerðu 3 hérlendir
verkfræðingar (P. Sm., J.Þ. og G.
J. H) bæjarstjórninni tilboð um að
rannsaka hvort tiltækilegt væri að
byggja rafmagnsstöð við Elliðaárn-
ar, ásamt kostnaðaráætlun. Nefnd-
in bar fram tillögu um að sér yrði
heimilað að láta slíka rannsókn p.
Sinnuleysi fullorðinna
eftir BARBÖRU
ÁRNASON
..........1967
Venjuiegur ferðalangur af hvaða þjóðemi sem
er, fær takmarkaðar hugmyndir og reynslu af
stuttum ferðum sínum til annaira landa. Og
ekkert af þessu fær upprætt þá upprunalegu
sannfæringu hans, að ekkert annað iand sé í
grandvallaratriðum alveg eins siðmenntað,
alveg eins siðfágað eða framsækið og hans
eigið land. En sá sem náð hefur fullum þroska
og setzt að í öðra iandi að eigin ósk, verður að
takmarka þessa sannfæringu sína, því þá fær
hann ólíka yfir sýn yfir bæði löndin, sem
endist honum alla ævi.
En ef hann eftir þrjátíu ára vera í því landi
getur enn orðið furðu lostinn, hefur hann
annað hvort aldrei samlagast sínu nýja landi
eða að hann er eitthvað skrítinn í kollinum.
Fyrir skömmu héldu nokkrir
myndhöggvarar fyrstu höggmyndasýningu
undir beram himni hér á landi.
Skemmdarvargar komu eitt kvöldið eftir að
dimmt var orðið og eyðilögðu gjörsamlega
eina myndina. Því miður hefuru sams konar
athæfi átt sér stað í öðram löndum. Blöðin
birtu almenningi þennan ósóma undir eins og
það gerðu þau reyndar líka fyrir nokkrum
árum, þegar svipað atvik kom fyrir. En svo
skeði það nokkrum dögum síðar, um síðdegið
á miðvikudag 27. þ.m. milli klukkan 17.30 og
18.00, að fjórir drengir á aldrinum sjö til tíu
ára klifruðu upp á fótstallinn undir
myndastyttunni í almenningsgarðinum við
Lækjargötu. Fullorðið fólk sat á bekkjum
fáein skref á bak við þá og hópur af fólki beið
á gangstéttinni eftir strætisvögnunum. En
allur þessi hópur lét þetta afskiptalaust eins
og þetta væri sjálfsagður hlutur, þó öllum
hefði átt að vera ljóst, að ekkert listaverk
gæti þolað slíka meðferð tO lengdar.
Undirrituð fór þá á stúfana, mótmælti aðför
drengjanna, bað þá með góðu og hótaði þeim
hörðu. Drengirnir klifruðu þá niður, og hlupu
burtu. Fjórum mínútum síðar fór
strætisvagninn minn af stað, en þá var
stærsti og þyngsti drengurinn kominn aftur
upp á fótstallinn, hékk á handlegg
myndastyttunnar og sveiflaði sér með
fæturna út í loftið, en sá minnsti skaut að
myndinni úr leikfangabyssu. Enn sátu menn
á bekkjunum og sleiktu sólskinið án þess að
hreyfa legg eða iið. Lögreglan var víðs fjarri,
of upptekin af að vernda líf mannlegra
fórnarlamba til að líta eftir höggmyndum
borgarinnar.
Mér ofbauð þetta svo, að ég hætti við að
aðhafast nokkuð fleira. Sinnuleysi hinna
fullorðnu hneykslaði mig langtum meira
heldur en óknyttir strákanna. En sá sem
gagrýnir ætti fyi-st að líta í eigin barm.
Hvers vegna að gagnrýna nokkum hlut?
„Það kemur mér ekki við.“
Ef þú gagnrýnir fullorðna, þá er svarað:
„Hann var bara fullur, greyið."
Það væri skynsamara að gagnrýna sjálfa
mig: „Ég er bara útlendingur - og þar að auki
- vitlaus!"