Morgunblaðið - 03.01.2000, Blaðsíða 92

92 MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000 1913 2000
Þar sem lítið
samfélag
myndast
eftir JOKUL
JAKOBSSON
1973
Strönd
Morgunblaöið/Ólafur K. Magnússon
Mörg skip hafa farist við íslands-
strendur. Að ofan draga björgunar-
sveitarmenn af Hvolsvelli skip-
verja af pólska togaranum Wislok
sem strandaði á Landeyjasandi
27. febrúar 1964. Bátsmanninum
á myndinni, tókst alltaf að halda
töskunni með skipsskjölunum upp
úr. Neðri myndin er frá því
belgíski togarinn Pelagus strand-
aði við Vestmannaeyjar aðfara-
nótt 21. janúar 1982. Pelagus
rak upp í fjöru og lá undir 12-15
metra háum hamravegg í foráttu-
brimi. Björgunarmenn frá Vest-
mannaeyjum náðu fljótlega að
bjarga fjórum skipverjum í iand,
en svo hörmulega vildi til að þrír
menn fórust við björgunaraðgerð-
ir; einn skipverji og tveir íslenskir
björgunarmenn.
^ Eftir því sem ferðafólki hefur fjölg-
‘ að, þá hefur ferðalöngum fækkað að
sama skapi. Og náttúrlega er það
aukin samgöngutækni sem stuðlað
hefur að þessu hvoru tveggja: fjölg-
un ferðafólks og fækkun ferðalaga.
Það er flugvélin sem smám saman
hefur útrýmt þeim farkostum sem
fólk hingað til hefur notað til að
komast erinda sinna úr einum stað í
annan: bílum, jámbrautalestum og
þá fyrst og fremst skipum. Svo ekki
sé nú talað um blessuð hrossin sem
nú eru ekki orðin annað en stöðu-
tákn á borð við drápuhlíðargrjót eða
afþreyingartæki á borð við golf. Það
er eiginlega ekki hægt að telja flug-
ferðir með ferðalögum. Þar skortir
_ hið epíska yfírbragð sem gefur
' ferðalögum innihald og gildi. Þú
ferðast ekki með flugvél, þú skiptir
einfaldlega um stað. Þú stígur upp í
vélknúinn blikkskrokk á Keflavík-
urflugvelli, síðan er stutt á hnapp
einhvers staðar frammi í, og þú hef-
ur rétt tíma til að sporðrenna hálf-
um kjúklingi með plastbragði og
hella í þig tveimur bjórum úr dós,
áður en dyrnar á blikkskrokknum
eru opnaðar á ný og þú stígur út í
Glasgow eða London án þess að
hafa fengið nokkra nasasjón af víð-
■feúttu úthafsins, ómæli himingeimsins
og fjarlægðum landa á milli.
Það hljómar ef til vill undarlega í
eyrum en það var sjálf blikkbeljan,
þessi friðarspillir nútímasálarlífs,
sem varð til þess að við uppgötvuð-
um hafið á nýjan leik, sjóferðina og
allar þær sálarbætur sem sjóferðin
býr yfir. Við höfðum sem sagt
dyggilega fylgt tízkunni undanfarin
ár og ekki farið landa á milli nema í
flugvélum. En í þetta sinn tókum
við bílinn með í ferðalagið og þó svo
að Citroen sé ýmsum kostum
prýddur, lipur og liðugur, þá er þó
nokkurt bras að pakka honum sam-
an og taka hann með í flugvél, við
ákváðum því að verða honum sam-
■ífferða á Gullfossi frá Reykjavík til
Kaupmannahafnar og skyldi eitt yf-
ir okkur öll ganga.
Strax við brottför Gullfoss varð
okkur átakanlega ljóst að skipið á
ekki lengur þau ítök í þjóðarsálinni
sem það átti forðum. Hér áður fyrr,
þá var venjulega hálfur bærinn
samankominn á hafnarbakkanum til
að horfa á skipið fara. Sumir voru
að sönnu komnir til að kveðja ætt-
ingja og vini, meirihlutinn var þó
einfaldlega kominn til að horfa á
skipið fara. Það var mikil stemmn-
ing ríkjandi á þessum kveðjustund-
um, geðshæringar risu og hnigu í
brjóstum mannanna rétt eins og
öldurnar á úthafinu sem skipið var
að leggja út á, það var hrópað og
hlegið og veifað og kallað, vasakiút-
ar voru á lofti, eftirvænting í sumra
augum og kannski söknuður í öðr-
um, en enginn var ósnortinn. Þetta
átti meira skylt við þjóðhátíð í smá-
um stíl en hversdagslega framfylg-
ingu á útreiknaðri áætlun sam-
göngutækis.
En í þetta sinn var allt með öðr-
um brag. Það voru ekki nema fáein-
ar hræður sem stóðu dreifðar á
kæjanum þegar Gullfoss leysti land-
festai' föstudaginn 15. júní á leið til
Leith og Kaupmannahafnar, og
þetta fólk var sýnilega eingöngu
komið til að kveðja þá fáu farþega
sem af ýmsum ástæðum kusu nú
fremur að fara sjóleiðina en
skreppa með flugvél. Og kveðju-
stundin fór einhvern veginn öll í
handaskolum, það var bersýnilegt
að fólk kunni ekki lengur að kveðja
skip. Síðustu viðkvæmu kveðjuorðin
voru kannski látin falla með tilhlýði-
legum tilfinningahita um leið og
leyst var að aftan, en þá kom í ljós
að skipið var bara rétt að byrja að
fara, það átti eftir að losa springinn
og enginn áttaði sig á hvað skip eru
lengi að síga frá bryggjunni, sumir
tóku sig saman í andlitinu og endur-
tóku hin fögru háfleygu kveðjuorð
en voru orðnir uppiskroppa með
þær tilfinningar sem þeim áttu að
fylgja, aðrir höfðu notað alla sína
krafta til að veifa og hrópa og voru
orðnir hásir og máttlausir í hand-
leggnum og áttu þó eftir að horfast í
augu við ættingja sína og vini lengi
enn. Svo tók við vandræðalegt pat
og innantóm orðaskipti. Þetta var
líkast því að kampavínið hefði allt
freytt úr flöskunni áður en hægt var
að skála fyrir heiðursgestinum. -
Það er auðvitað flugvélin sem hefur
eyðilagt þann stíl sem á að ríkja
þegar skip fara, því á flugvöllum
gengur allt svo fljótt fyrir sig að
menn verða að hafa sig alla við, fólk
er kannski varla búið að smella
kveðjukossinum á ástvini sína fyrr
en það er búið að fá póstkort frá
þeim.
Nú - loksins var Gullfoss frjáls og
frír, sneri stefni út á úrsvalan Faxa-
flóa og hóf sína reglubundnu ferð til
Leith og Kaupmannahafnar, allt að
því farinn að rata þetta sjálfkrafa
eftir 23 ár á þessari sömu leið. Far-
þegar taka öllu með ró og lífstempó-
ið breytist jafnskjótt og Atlantshaf-
ið er undir kili, hér eiga menn eftir
að dvelja saman í marga daga og
engin þörf á asa. Fyrsta sólarhring-
inn eru þó fáir á ferli, það er dálítil
bræla og dregur úr matarlyst, strax
á öðrum degi eru þó flestir á kreiki
og athugull þjóðfélagsfræðingur
fær tækifæri til að sjá dálítið samfé-
lag myndast, drög að dálitlu þjóðfé-
lagi, upphaf þess, þróun og fram-
gang. - Slíkt getur aldrei átt sér
stað um borð í flugvélum. Þar er
varla stofnað til persónulegra
kynna, frekar en á sér stað í stræt-
isvögnum, í mesta lagi hefurðu
tækifæri til að gefa sessunaut þín-
um homauga undan dagblaðinu eða
tímaritinu og hornaugu eru vafa-
samur grundvöllur mannlegra sam-
skipta, hvað þá frekari kynna. Og
auk þessara stirðbusalegu stellinga
sem það útheimtir að vera farþegi í
flugvél, þá er tíminn alltof naumur
til þess að nokkur tengsl geti mynd-
ast á milli farþega, hvað þá að heilt
samfélag þróist með flóknum þráð-
um, minnihlutahópum, yfii'stétta-
grúppu og ýmsum undirdeildum.
En Gullfoss siglir sinn sjó hvað
sem tautar og raular, minnist kunn-
uglega við öldur Atlantshafsins,
múkkinn fylgir honum áleiðis en
smám saman fækkar fuglinum og
loks er ekki nema einn eftir, áður
en varir snýr hann einnig til lands
eins og gamalreyndur lóðs, sem bú-
inn er að gera skyldu sína og blakar
vængjum í kveðjuskyni. Framund-
an eru djúpir Atlantsálar og ekkert
að sjá nema óravíddir hafsins og svo
þegar húma tekur kvikna stjömu-
mar hver af annarri og depla aug-
um á næturhimni eins og þær séu til
þess settar að vaka yfir þessu eina
skipi á ferð sinni og eiga engu öðra
hlutverki að gegna í sköpunarverk-
inu.
Lífið um borð fylgir settum regl-
um og venjum eins og í hverju öðru
samfélagi. I margra augum er hið
heimsfræga kalda broð hápunktur
dagsins og víst hefur það ekki sett
ofan, úrvalið eitt nægir til að æra
Kurteisi
eftir EGGERT
STEFÁNSSON
1943
Snemma í sumar byrjuðu einhverjir menn,
sem auðsjáanlega voru í vandræðum með
að rata og hvert þeir væru að fara - og
hjeldu því, að öll þjóðin væri í sama
ásigkomulagi - að spyrja: hvert er ferðinni
haldið?
Þeir sögðust ekki vita - og þá auðvitað öll
íslenska þjóðin um leið, fannst þeim - hvert
við væram að fara, til austurs eða vesturs
eða jafnvel suðurs, og hringsóluðu í blöðun-
um um vandræði sín um að finna áttimar
og vita, hvar þeir væra yfirleitt staddir á
göngu sinni.
Sem bqtur fer veit þó íslenska þjóðin,
hvert hún er að fara. Hún er ekki að fara
austur, ekki vestur, ekki suður, og getur nú
leiðbeint þessum áttavilltu mönnum og að-
stoðað þá að rata, ef þeir vilja. Islenska
þjóðin er að fara HEIM, HEIM TIL SÍN,
það er alt og sumt. Sumir era komnir heim.
Hafa altaf verið heima. Þeir, sem trúa á Is-
land, framtíð þess og heiður, og hafa altaf
verið trúfastir þessum arfi íslendinga, sem
Jón Sigurðssonm ljet eftir sig.
Þessir menn vita, hvar þeir era staddir
núna, era öraggir og glaðir, því að þeir vita,
að nú þarf einungis herslumuninn til að við
allir komumst heim, með heiðri og sóma.
*
Svo eru þá áhyggjurnar einungis um
þessa menn, sem ekki vita, hvert þeir era
að fara. Þeir afsaka sig með að vilja ekki
heim til sín núna - að þeir sjeu svo kurteis-
ir. Þeir vilja ekki sýna bræðraþjóðinni þá
ókurteisi að fara nú inn til sín, úr óveðri
heimsbranans, sem lykur sig um öll lönd
með eldi og sverði, - heldur vilja þeir húka
úti stjómlausir og úrræðalausir um alt, af
því að Danir sjeu ekki komnir heim. - En
nú vill svo vel til, að Danir eru komnir
heim.... Danir hafa fundið sjálfa sig, standa
sem einn maður með konungi sínum og era
komnir heim, og hafa gefið oss eftirdæmið
svo að það eina, sem vantar, er, að Danir
segðu við okkur: gerið þið það sama og við,
setjið þið ykkur hús í stand eins og við, ver-
ið heilir og sælii', við mætumst aftur. Þess-
ari kurteisi bíðum við eftir, en þetta er sú
kurteisi, sem við eigum að hreppa - og sú
einasta, sem á við nú.
*
Eitt allra ósvífnasta uppátæki okkar úti-
gangsmanna er þetta: Að Islendingar sjeu
að nota sjer eitthvert tækifæri, sem nú sje
að gefast við að Danmörk sje í sárum
o.s.frv. Þessi ósvífni gagnvart íslensku þjóð-
inni er þannig löguð að það á ekki að svara
henni með orðum.... Hvaða Islendingar era
til, sem slíkur hugsunarháttur á við um?
Hvar eru þeir íslendingar, sem ekki harma
þennan sorgarleik gagnvart Dönum? Og
sorgarleik heimsins?
Það er óviturlegt og óvirðulegt að fara að
rekja þennan ómannúðlega hugsunarhátt til
botns. Maður vísar honum til upphafs-
manna þessarar ,,propoganda“-stefnu, en
vonandi gleyma Islendingar ekki þessari til-
raun, sem gerð hefir verið hjer til að van-
heiðra þessa þjóð með þessari opinbera
framsettu tilgátu, og það á vandasömustu
tímum í sögu þjóðarinnar.
Reyni maður að fylgja hugsunarhætti
þessara manna með kurteisi, þá lítur það
svona út: Við erum kurteisir, er rjettur
allra annara þjóða á í hlut. Finna, Norð-
manna, Dana, Rússa, Englendinga, Banda-
ríkjamanna, Þjóðverja, en þegar kemur til
ai-fs íslendinga, baráttunnar og loka hennar
nú, þá erum við ókurteisir.
*
Ef einhver maður er altaf óþægur móðui'
sinni, fyrirlítui' hana, skammai' hana og
hrækir á hana, en fer svo út á götur og mæt-
ir þar biskupnum, lækninum, prestinum,
sýslumanninum og öðram heldri mönnum,
tekur þá ofan, bukkar og beygir sig, er þá
þessi maður kurteis? Nei, hann er ekki kurt-
eis.... Hann er smjaðrari, uppskafningur og
fyrirlitlegur öllum góðum mönnum, segir
fólkið.... Kurteisi er í eðli sínu að vera mild-
ur þeim, sem er minni máttar, vemda konur
og böm og upphaflega standa fyrir göfugri
umgengnistón meðal manna. En það hefir
aldrei verið talið með kui-teisi að ófrægja
móður sína, leggja illhvatir í hug mótstöðu-
manns síns eða yfirgefa málstað þjóðar sinn-
ar á erfiðustu tímabilum í sögu hennar.
Það gera einungis veiklaðar og lamaðar
sálir, sem ekki þola áþján hins harm-
þrangna dags stríðs og styrjalda - og eiga
aðdraga sig í hlje.
Og er það ekki ofraun samt, að bjóða
einni þjóð upp á það að hengja sig af
kurteisi?