Morgunblaðið - 11.02.2000, Blaðsíða 56

MORGUNBLAÐIÐ
56 FÖSTUDAGUR11. FEBRÚAR 2000
V' ............
MENNTUN
Sérkennsla III Er hefðbundin sérkennsla raunhæf hjálp eða ávísun á frekari erfiðleika? Hér birtist þríðja grein
Helgu Siguijónsddttur um sérkennslu fyrir ófötluð börn í grunnskólum. Hún segir að bekkjarkennarar hafí í
könnun ekki talið sérkennsluna árangursríka og að hvorki nemendur né foreldrar hafí enn veríð spurðir um álit.
Hver er
árangur
sérkennslu?
s
• A misheppnað líf rætur að rekja til
misheppnaðrar skólagöngu?
• Hefur sérkennslan orðið börnum sú
lyftistöng sem hún átti að vera?
s
LOK sjötta áratugarins er
fræðsluyfirvöldum kynntur til
sögunnar enn einn hópur
bama, tomæmra eða afbrigði-
legra, sem var talinn þarfnast annars
konar kennslu en önnur böm og í
framhaldi af því var stofnuð sérdeild
við Kársnesskóla í Kópavogi. Jónas
Pálsson uppeldisráðunautur þar í bæ
kynnir málið fræðsluyfirvöldum með
bréfi, dags. 14. ágúst 1957. Hann
segir að tala þeirra bama sem þarfn-
ist sérstakrar kennslu sé mjög á
reiki, þó sé áætlað „að
hún nemi 5% eða meira
af heildartölu skóla-
bama“. Hann vitnar síð-
an í erlenda rannsókn á
greindarþroska. Jónas
segir það mannúðarmál
gagnvart þessum böm-
um að sníða þeim stakk
eftir vexti en það sé ekki
unnt í hefðbundinni
bekkjarkennslu. Þau
þurfi að vera í sérbekkj-
um. Jónas segir enn-
fremur að venjulegur
kennari geti ekki kennt
þessum bömum, til þess
sé menntun hans of tak-
mörkuð. Kennari þeirra
verði að læra sérstak-
lega til þess. Auk þess
þurfi kennarinn sérstök kennslutæki
*og „annan útbúnað í stofu í samræmi
við þarfir þessara bama“.
1961 var stofnuð svipuð deild í
Reykjavík eða öllu heldur skóli að
fmmkvæði fræðslustjórans í
Reykjavík. Það var Höfðaskóli, fyrir-
rennari Öskjuhlíðarskóla. Skólinn
var skilgreindur sem skóli fyrir „van-
vita (debile), sem gróft markast af
greindarvísitölu á bilinu 50-70 og svo
fötluð böm og heilasködduð".
Fræðslustjórinn telur böm í þessum
hópi vera um 1% af íbúatölu. Skólinn
byijaði með 4 böm haustið 1961,
næsta haust vom þau orðin 20 í
tveimur deildum og fimm ámm síðar
vom þau 100 í 10 deildum.
Þörfin hefur verið mikil, enda vom
.áform uppi um enn stærri skóla fyrir
þenna hóp, en síðan gmnnskólalög
vom sett 1974 og reglugerð um sér-
kennslu gefin út 1977 hafa skólar
getað stofnað sérdeildir um lengri
eða skemmri tíma. Fram til 1996
vom deildir þessar stofnaðar í sam-
ráði við fræðsluskrifstofur en síðan í
samráði við sveitarstjómir.
Sérdeildir
Ljóst er af þessu yfirliti að sér-
deildum óx fiskur um hrygg eftir
setningu gmnnskólalaga, en þá var
lögð niður röðun í bekki eftir ein-
í^unnum, tekin uþp svokölluð „blönd-
un í bekki“ og komið á sérkennslu
sem fólst aðallega í því að böm vom
tekin út úr tíma og kennt hjá sér-
kennara. Mér virðist þessi þróun
benda til þess að viðhorf skólans til
„tossa" og annarra „afbrigðilegra“
bama hafi ekki breyst, „tossinn“ sem
ekkert gat breyttist aðeins í sérk-
ennslu- eða sérdeildamemanda sem
lítils mátti vænta af. Skólakerfið var
enn á þeirri skoðun að ástæður nám-
serfiðleika mætti rekja til:
1. Arfgengs greindarskorts.
2. Slæmra uppeldisaðstæðna og/
eða taugaveiklunar.
3. Meðfæddra en dulinna afbrigða
sem hindra nám.
í samræmi við þetta vom uppi
hugmyndir um að reisa stóran
heimavistarskóla fyrir allt að 200
böm sem töldust afbrigðileg og í
Krísuvík vora sveitarfélögin á Suð-
umesjum byijuð á að
byggja heimavistar-
skóla fyrir 40 böm.
Þessari stefnu var and-
mælt af mörgum.
Vandamál bama átti að
leysa heima en ekki
senda þau burt af heim-
ilinu.
Ég hef ekki gögn um
andmæli gegn þessari
stefnu nema frá dr.
Amóri Hannibalssyni,
prófessor. Árið 1974 fól
menntamálaráðuneytið
honum að gera könnun
á sérdeildum og sér-
skólum á landsbyggð-
inni. Ráð hans um bætt-
an hag þessara barna
var meiri og betri lestr-
arkennsla, betri menntun kennara,
afnám bekkjarkerfis og síðast en
ekki síst að tekið sé á erfiðleikum
bamanna strax og þeir gera vart við
sig í stað þess að láta allt dankast þar
til bömin em 10 ára eða þaðan af
eldri. Hann segir það fomeskjusjón-
armið að taka böm af heimilum sín-
um þó að þeim gangi illa að læra.
Hann greindarprófaði börnin sem
hann athugaði, námserfiðleikarnir
stöfuðu ekki af greindarskorti bam-
anna og er þar enn ein sönnunin fyrir
því hversu hættuleg stefnan „nám
við hæfi“ er. Hann leggur samt
áherslu á að nemandinn sjálfur skuli
ævinlega vera höfuðviðfangsefnið
hvernig sem skipulag og kennslu-
hættir em. Hann bendir á að mil-
ljörðum sé eytt á ári hverju til skóla-
halds „en ekkert hefur, svo vitað sé,
verið gert til að athuga hver er hinn
raunvemlegi árangur af starfinu".
(Skýrsla til fræðslumáladeildar
menntamálaráðuneytis um hjálpar-
kennslu í skyldunámsskólum vorið
1975.) Hann segir sérkennsluvand-
ann vera eina af afleiðingum úreltra
kennsluhátta og að enn muni „verða
nemendur sem hrekjast á kaldan
klaka án þess að fá hjálp sem dugar“
(bls.7). Hann segir á einum stað:
„Greindarskortur er ekki höfuð-
ástæðan til þess, að nemendur á
skólaskyldualdri lenda í námserfið-
leikum. Eða með öðmm orðum:
Fylgni milli námserfiðleika og lágrar
greindar (eins og hún er mæld á
greindarprófi) er lítil“ (bls. 10). Hann
gerir ekki mikið úr svokölluðu skóla-
þroskaprófi sem hafði verið notað við
athuganir á byijendum um nokkurra
ára skeið og stingur upp á að í stað
þess að heimta bömin ólæs þegar
Helga
Siguijónsdóttir
Úr myndasafni
Þetla er siðasta grein Helgu
af þremur um þetta efni (Mbl.
29/1, 5/2). í henni er haidið
áfram þar sem frá var horfið
í síðustu grein, að gaumgæfa
hugmyndafræðina sem þjón-
usta við „afbrigðileg" böm
svokölluð byggist á.
þau koma í skólann sé „æskilegt, að
skólar gætu kallað til sín foreldra og
leiðbeint þeim um heimanám og
kennslu barna“ (bls.16).
Eins og geta má nærri féll skýrsl-
an í grýttan jarðveg í ráðuneytinu,
raunar svo að menntamálaráðuneyt-
ið sór hana af sér. Ástæðan var að
sögn óvarleg orð höfundar um ein-
staka menn innan menntakerfisins.
En ætli raunveralega ástæðan hafi
ekki verið sú að Amór leitar skýr-
inga á erfiðleikum bamanna í kerf-
inu sjálfu, skólakerfi, sálfræðiþjón-
ustu og kennaramenntun, en hvorki
hjá bömunum né foreldmm þeirra.
Niðurstaða Arnórs var þessi:
1. Greindarskortur háir ekki böm-
unum sem famast illa í skóla.
2. Skólaþroskapróf er lítið að
marka.
3. Skólar eiga að leiðbeina foreldr-
um um heimanám.
4. Það á að taka strax á náms-
vanda.
5. Það á að leggja niður bekkjar-
kerfið.
Ég er sammála nema því að leggja
niður bekkjarkerfið en bæti við eftir-
farandi:
1. Ekki á að taka börn út úr tíma,
þau eiga að fá viðbótartíma.
2. Skólinn á að gera skýrar kröfur
til foreldra.
3. Skólinn má ekki taka á sig
ábyrgð sem hann veldur ekki.
4. Skólar verða að koma á góðum
aga í öllum bekkjum.
5. Skólinn á að ögra vitsmunum
allra barna, einnig þeirra sem eitt-
hvað amar að.
Enn lengra út í ófæru
Ingibjörg Karlsdóttir félagsráð-
gjafi á forvarnasviði félagsþjónustu
Reykjavíkurborgar er sama sinnis,
a.m.k. hvað varðar það að taka strax
á námsvanda. Hún segir í grein í
Morgunblaðinu 29. júlí sl.: „Mikil-
vægt er að bregðast við vandanum á
fyrri stigum og koma þannig í veg
fyrir að hann verði viðvarandi." Og
ennfremur: „Erlendar rannsóknir
sýna að hægt er að sinna allt að 75%
þeirra bama, sem síðar myndu lenda
í þessum áhættuhópum, strax við 6-7
ára aldur.“ Áhættan er auðvitað
námserfiðleikar sem hlaða utan á sig
og verða óviðráðanlegir og leiða til
misheppnaðrar skólagöngu og and-
legs niðurbrots.
En er þá ekki Reykjavíkurborg
þess reiðubúin að fara þessa leið?
Ekki er svo að sjá. I sömu grein segir
að þrátt fyrir brýna og vaxandi þörf
hafi verið dregið úr sálfæðiþjónustu í
skólum. Með reglugerð nr. 386,1996,
er kveðið svo á um að „sálfræðingar
sem vinna við skólana skuli einungis
sinna „faglegri ráðgjöf vegna al-
mennrar kennslu einstakra náms-
greina og aðstoð og leiðbeiningum
við kennara vegna sérkennslu." Ingi-
björg spyr síðan hver eigi að sinna
þeim verkefnum sem sálfræðiþjón-
ustan sinnti áður.
Ég fæ ekki betur séð en hið alls-
ráðandi kerfisfólk haldi áfram á
sömu braut en finni um leið nýja felu-
staði fyrir sjálft sig og Kerfið. Nú er
ekki lengur skylda að taka samræmd
próf í 10. bekk. Fyrir vikið verður
enn erfiðara en áður fyrir foreldra og
kennara að halda börnunum að námi,
einkum þeim sem eiga við námserfið-
leika að etja. En þar með fær fram-
haldsskólinn nemendur í starfsdeild-
imar sem áður er getið um. Þær em,
eins og áður hefur komið fram, ætl-
aðar „nemendum sem hafa, þrátt
fyrir töluverða námsaðstoð í efstu
bekkjum gmnnskóla, fallið í öllum
greinum á samræmdum prófum úr
gmnnskóla eða fengið undanþágu
frá námi eða prófum í einstökum
greinum eða grein.“ (Drög að nám-
skrá fyrir sérdeildir framhaldsskóla.
1998.) í stað þess að laga til í gmnn-
skólanum er þessum nemendum ýtt
enn lengra út í ófæm og lokað ræki-
lega á möguleika þeirra til náms sem
opnar leiðir til sómasamlegs lífs í nú-
tímaþjóðfélagi.
Rannsóknir
á sérkennslu?
Þó að liðinn sé aldarfjórðungur frá
skýrslu Amórs og sérkennsla hafi
vaxið gífurlega að umfangi og kostn-
aði hefur engin könnun verið gerð á
árangri hennar utan könnun sem
menntamálaráðuneytið lét gera
1990. Hún var ekki beinlínis um
ÁTTUNDA febrúar var opnað fyrir
3. verkefnaútboð í upplýsingatækni-
áætlun ESB (IST) sem heyrir undir
5. rammaáætlun Evrópusambands-
ins. Skilafrestur
umsókna er fram í
maí 2000. Meðal
annars var opnað fyrir verkefnatil-
lögur í eftirtalda verkflokka:
1. Undir lykilaðgerð um „Upplýs-
ingakerfi og þjónustu fyrir borgara"
er til að mynda beðið um verkefnatil-
lögur er varða heilbrigðiskerfið.
2. Undir lykilaðgerð um „Nýja
vinnuhætti og rafræn viðskipti“ er til
að mynda beðið um verkefnatillögur
er varða ýmsa þætti fjarskipta og ör-
yggismála er varða rafræn viðskipti.
3. Undir lykilaðgerð um „Marg-
miðlunarefni og tól“ er til að mynda
beðið um verkefnatillögur er varða
fræðslu-, menningar- og vísindamál.
4. Undir lykilaðgerð um „Gmnn-
tækni og innviði" er beðið um verk-
efnatillögur er varða þráðlaus
fjarskipti.
Heimasíða IST er http://
árangur kennslunnar heldur vom
umsjónar- og bekkjarkennarar
spurðir hvort þeir teldu hana árang-
ursríka. Meirihluti kennara taldi svo
ekid vera. Enn hafa hvorki nemend-
ur né foreldrar verið spurðir um álit.
Ekki hefur heldur verið rannsakað
hver hafi verið ferill barna úr sér-
deildum og granur leikur á að lítið
hafi verið fylgst með því af hálfu
menntamálaráðuneytis og fræðslu-
skrifstofa hver námskráin var og
námsárangur. Enn síður hvað nem-
endum hafi fundist um námið og hver
ferill þeirra varð að loknu námi í sér-
deild.
Menntamálaráðuneytið hefur
greinilega ekki áhuga á að fræðast
frekar um þetta mikilvæga mál, þar
er haldið áfram á sömu braut. Það er
alvarlegt af því að hér er verið að
tefla með líf bama og unglinga. Mis-
heppnað líf á oft rætur að rekja til
misheppnaðrar skólagöngu.
Áður en starfsdeildir em settar á
fót í framhaldsskólum verður að fara
ofan í saumana á kennsluháttum í
grannskólum, rannsaka uppeldis-
fræðina sem er kennd í landinu og
kanna stefnu sálfræðinnar um leiðir
þegar vandamál í námi gera vart við
sig. Þegar skýrslur um þetta liggja
fyrir má huga að nýjum námsbraut-
um í framhaldsskóla en fyrr ekki. Við
núverandi aðstæður kunna nýju
deildimar að vera enn ein gildran
fyrir bömin.
Lokaorð
Hefur hefðbundin sérkennsla ver-
ið raunhæf hjálp bömum í náms-
vanda eða hefur hún leitt til enn frek-
ari erfiðleika?
í ljósi þess sem hér hefur verið
sagt má gera því skóna að kennslan
hefur ekki orðið bömum sú lyftist-
öng sem henni var ætlað. Ekki er
samt við sérkennara að sakast og
ekki heldur almenna kennara eða
skólastjóra. Allir fylgdu kenningun-
um og fóm að lögum skólakerfisins.
Fáir í þeirra hópi virðast hins vegar
hafa áttað sig á því að kenningar
greindarfræðinnar em ekki stað-
reyndir heldur tilgátur eða trú.
20. öldin hefur verið öld sálfræð-
innar. Hún tók við af kirkjunni og
sóttist eftir völdum yfir hugsun
mannsins og vilja. Þess vegna var
eðlilegt að sálfræðin skipti sér af
uppeldi og menntun, enda hefur hún
haft mikil áhrif á hvort tveggja. Upp-
eldishættir hafa breyst mikið á öld-
inni, aðallega til hins betra. Virðingu
fyrir bömum, mannréttindum þeirra
og frelsi má ef til vill þakka sálfræð-
inni. Hins vegar kann ekki góðri
lukku að stýra þegar aldalangri
reynslu kynslóðanna er hafnað - eða
er ekki kominn tími til að hagsmuna-
aðilar sleppi tökum á menntuninni og
gefi hana frjálsa? Mér býður í gmn
að það verði meginmannréttinda-
krafan á nýrri öld.
www.cordis.lu/ist/calls/calls.htm
Nánari upplýsingar í síma: 525-
4900, netfang: ee@hi.is.
Frestur til 15. febrúar
COMENIUS (Lingua -C) - Að-
stoðarkennsla í skólum. Skólar á
grann- og fram-
haldsskólastigi
geta sótt um að fá
erlendan aðstoðar-
kennara til starfa
við tungumála-
kennslu í 3-8 mán-
uði skólaárið 2000/2001.
COMENIUS (Lingua -C) - Að-
stoðarkennsla/nemendur. Verðandi
tungumálakennarar geta sótt um að
starfa við skólastofnanir í ESB-lönd-
um. Starfið felst í að aðstoða við
kennslu og kynna land og þjóð. Dvöl
getur varað frá 3-8 mánuðum. Styrk-
þegar fá ferðastyrk og mánaðarlegar
greiðslur. Nánari upplýsingar og
umsóknareyðublöð: Landsskrifstofa
Sókratesar, Neshaga 16, sími 525-
5815, netfang: rz@hi.is
Upplýsingaskrifstofur um Evrópumál