Morgunblaðið - 04.04.2000, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 4. APRÍL 2000 37
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Kristinn E. Andrésson var aðalhvatamaður að stofnun Máls og menningar
árið 1937. Hér sést hann ásamt Þóru konu sinni.
Halldór Laxness sagði að Ragnar í Smára og Kristinn E. Andrésson hefðu stofnað Heimskringlu í kringum sig og útgáfu
Heimsljóss. Áttu þeir að hafa tekið átján víxla fyrir prentkostnaði skáldsögunnar. Ragnar sést hér ásamt Halldóri árið
1965.
I hringekj u
sögunnar
Mál off menning og Vaka-Helgafell eiga sameiginlegar rætur í bókafor-
laginu Heimskringlu sem Kristinn E. Andrésson og Ragnar í Smára
ráku á fjórða áratugnum. Svo virðist sem sagan hafí því farið í hring
með sameiningu þeirra nú. Þröstur Helgason tók sér far með hring-
ekju söfflinnar og skoðaði feril þessara stærstu útgáfufyrirtækja lands-
ins sem væntanlega munu skyggja á önnur slík er þau sameinast -
nema þau verði þeim skjól.
SAMEINING Máls og menning-
ar og Vöku-Helgafells hefur
sögulega tilvísun. Fyrirtækin
eiga sameiginlegar rætur í
bókaforlaginu Heimskringlu sem stofn-
að var árið 1934. Að rekstri þess stóðu
Kristinn E. Andrésson og Ragnar Jóns-
son í Smára. Heimskringla stóð að
stofnun Máls og menningar árið 1937
ásamt Félagi byltingarsinnaðra rithöf-
unda.
Ragnar yfírtók Heimskringlu árið
1940 og hóf eigin útgáfu, fyrst undir
merkjum Víkingsútgáfunnar en Helga-
fell stofnaði hann 1942. Hjá því komu út
margir helstu höfundar landsins fram
eftir öldinni, svo sem Halldór Laxness,
Þórbergur Þórðarson, Gunnar Gunn-
arsson og Davíð Stefánsson. Erfitt er að
sjá pólitískan lit á útgáfu Helgafells en
Ragnar virðist ekki hafa átt samleið
með Kristni og Máli og menningu.
Bókaforlagið Vaka keypti Helgafell
árið 1985 og hefur síðan starfað undir
heitinu Vaka-Helgafell. Með samein-
ingu Máls og menningar og Vöku-
Helgafells nú hefur sagan því farið í
hring. Kunna menn að leggja einhverja
dýpri menningarpólitíska merkingu í
það.
Tvö forlög
úr einu
Halldór Laxness segir írá því í viðtali
við Ingólf Margeirsson um kynni sín af
Ragnari í Smára að Heimskringlu
hefðu þeir Ragnai’ og Kristinn stofnað í
kringum sig og útgáfu Heimsljóss sem
hann hafði gengið með milli útgefenda
árangurslaust. Þetta forlag var reyndar
ekki annað en nafnið tómt, að sögn Hall-
dórs, en Ragnar upplýsti hann um það
síðar að þeir Kristinn hefðu þurft að
taka átján víxla fyrir prentkostnaði
skáldsögunnar.
Það er vafalaust sitthvað til í þessari
frásögn Halldórs en samkvæmt bók
Arnar Ólafssonar, Rauðu pennarnir,
var Heimskringla þó stofnuð árið 1934
og fyrsta bókin sem hún gaf út var leik-
ritið Straumrof eftir Halldór Laxness.
Kristinn var framkvæmdastjóri félags-
ins en Ragnar stjórnarformaður. Órn
telur nokkuð augljóst að Heimskringla
hafi verið stofnuð tö að auðvelda rót-
tækum höfundum útkomu. Það var þó
ekki einhlítt. En útgáfan var allnokkur
og meðal höfunda voru auk Halldórs Jó-
hannes úr Kötlum, Steinn Steinarr,
Halldór Stefánsson, Guðmundur Böð-
varsson, Þórbergur Þórðarson, Jón
Helgason og Gunnar Gunnarsson.
Heimskringla gaf einnig út tímaritið
Rauðir pennar sem var stofnað árið
1935 af Félagi byltingarsinnaðra rithöf-
unda. Kristinn var ritstjóri tímaritsins.
Þeir Ragnar og Kristinn voru stór-
huga því þeir greiddu hærri ritlaun en
höfðu þekkst. Vinfengi vaa- gott með
þeim en samvinna þeirra stóð ekki
lengi.
Bókmenntafélagið Mál og menning
var stofnað 17. júní árið 1937. Að stofn-
un þess stóðu Félag byltingarsinnaðra
rithöfunda, sem Kristinn var helsti for-
sprakki að, og bókaútgáfan Heims-
kringla. Fyrir hönd félags byltingar-
sinnaðra rithöfunda voru þrír menn
kosnir í stjóm Máls og menningar við
stofnun þess, Halldór Laxness, Halldór
Stefánsson og Eiríkur Magnússon en
fyrir hönd Heimskringlu sátu þar Sig-
urður Thorlacius og Kristinn E. And-
résson, sem varð svo formaður félags-
ins.
Hjá Máli og menningu var haldið
áfram að gefa út undir merkjum Heims-
kringlu, auk þess sem hið nýja fyrirtæki
tók við Rauðum pennum við stofnun;
voru þeir gefnir út í tvö ár en síðan má
segja að Tímarit Máls og menningar
hafi tekið við hlutverki þeirra.
Útgáfa Heimskringlu varð mest
þrettán titlar árið 1939 en upp úr því
virðist róðurinn þyngjast og árið eftir
yfirtekur Ragnar fyrii’tækið. Þar með
hefst hin mikla bókaútgáfa hans undir
ýmsum nöfnum, svo sem Víkingsútgáf-
an, Víkingsprent, Unuhús og Helgafell
sem hann stofnaði 1942. Ragnar seldi
svo Heimskringlu aftur til Máls og
menningar árið 1945 og herma sögur að
hann hafi verið feginn að losna við hana.
Hann hélt hins vegar helstu höfundun-
um, meðal annars Halldóri, Þórbergi og
Gunnari Gunnarssyni. Telur Öm Ólafs-
son að Ragnar hafi getað boðið þeim
betri kjör en Mál og menning.
Munurinn lá í íslenskum
samtímaskáldskap
Um þetta leyti er Helgafell komið vel
á legg, hafði gefið út samnefnt tímarit í
þrjú ár og var með fjölda höfunda á sín-
um snærum. Tímaritið, sem fjallaði al-
mennt um bókmenntir og listh’, var gef-
ið út til ársins 1946 í ritstjóm Magnúsar
Asgeirssonai’ og Tómasar Guðmunds-
sonar. I framhaldi af Helgafelli kom
Nýtt Helgafell sem gefið var út á ár-
unum 1956 til ’59 í ritstjórn Jóhannesar
Nordal, Kristjáns Karlssonar, Ragnars
Jónssonar og Tómasar Guðmundsson-
Helgafell gaf út listaverkabækur um
íslenska listamenn og bryddað var upp
á nýjungum eins og íslendingasögum
með nútímastafsetningu. Meginhluti út-
gáfunnar var þó íslenskur samtíma-
skáldskapur og íraman af felst megin-
munurinn á Helgafelli og Máli og
menningu í þeirri útgáíú, en síðar-
nefnda forlagið einbeitti sér að útgáfu
þýðinga á erlendum ritum, fræðiritum
og innlendri klassík.
í upphafi markast útgáfustefna Máls
og menningar nokkuð af vinstrisinnuð-
um viðhorfum en fljótlega var áherslum
breytt. Halldór Guðmundsson, núver-
andi útgáíústjóri Máls og menningar,
sagði frá þessum fyrstu árum í viðtali
við Morgunblaðið í tilefni af sextíu ára
afmæli forlagsins:
„Árin 1939 og 1940 verða nokkur átök
um Mál og menningu; Morgunblaðið
ritar gegn félaginu og einnig Jónas frá
Hriflu í Tímann. í kjölfarið var sett á
stofn svokallað félagsráð Máls og
menningar sem gegndi hlutverki aðal-
íúndar og kaus stjórn. Þetta ráð var
stofnað meðal annars í þeim yfirlýsta
tilgangi að fá fólk úr öðrum stjómmála-
flokkum, eða öðrum áttum, til Uðs og slá
skjaldborg um fyrirtækið, eins og það
var kallað. I þessu ráði sátu því menn
með allt aðrar skoðanir en Kristinn,
eins og Gunnar Gunnarsson, Páll ísólfs-
son og Sigurður Nordal og fleiri borgar-
alegir lista- og menntamenn.
A þessum árum var mikið gefið út af
þýðingum og ákaflega erfitt að sjá neina
pólitíska slagsíðu á þeim; þarna má sjá
höfunda eins og John Galsworthy, John
Steinbeck, Ernest Hemingway og svo
framvegis. En höfuðverkið sem félagið
ætlaði að vinna að á stríðsárunum við
oft erfiðar aðstæður - pappírsskömmt-
un og pólitísk átök - var stórvirki sem
hét Arfur íslendinga sem átti að verða
margra binda verk með skrifum eftir
fjölda manna. Sigurður Nordal var rit-
stjóri verksins og þurfti að veija hendur
sínar í greinum á þessum tíma gegn því
að hann væri farinn að þjónusta komm-
únistana. En það kom aðeins út eitt
bindi í þessum flokki sem var íslenzk
menning sem Sigurður skrifaði sjálfúr.
En það er kannski ágætt að minnast
þess í Ijósi pólitískrar umræðu um þetta
tímabil að bandalagið við borgaralega
menntamenn helst í nokkur ár; Sigurð-
ur Nordal er til dæmis í stjórn langt
fram á sjötta áratuginn þegar hann fer
til Kaupmannahafnar. A þessu tímabili
eru einkum gefnar út þýðingar og svo
íslensk klassík; Sigurður sá til að
mynda um útgáfu á Andvökum Steph-
ans G. og Gunnar Gunnarsson gaf út Jó-
hann Sigurjónsson. Það er hins vegar
ekki gefið út mikið af íslenskum sam-
tímabókmenntum, þær koma frekar út
hjá Heimskringlu eða þá öðrum fyrir-
tækjum. Þessi útgáfa hafði ekki mikinn
pólitískan lit enda voru straumamir
sem léku um fyrirtækið í upphafi ekki
jafn einsleitir og í kalda stríðinu. Það er
vitað að róttækir rithöfundar voru mjög
áberandi í íslenskum bókmenntum á
fjórða áratugnum en það var í raun ekki
fyrr en fór að líða á sjötta áratuginn
sem hin pólitísku átök milli hægri og
vinstri manna í íslenskri bókaútgáfu
fóru að tvíeflast. Þá voru hinir borgaral-
egu félagsráðsmenn flestir famir úr
Máli og menningu, auk þess sem Al-
menna bókafélagið var stofnað árið
1955.“
Heill hringur og
staðan snúist við
Helgafell var enn það foriag sem
sinnti íslenskum samtímabókmenntum
hvað best á sjöunda áratugnum. Hall-
dór segir í viðtalinu að Kristinn hafi
ekki verið í takt við samtímabókmenn-
tir lengur. „Það var ekki gefin út nema
ein og ein bók eftir unga höfunda [hjá
Máli og menningu] og yfirleitt hélst
honum ekki á þeim; þeir fóru frekar til
Helgafells eða jafnvel Almenna bókafé-
lagsins. A sjöunda áratugnum var því
kannski mest reisn yfir Tímariti Máls
og menningar sem Sigfús Daðason sá
mikið til um og birti margar merkai’
greinar í,“ sagði Halldór.
Síðustu tvo áratugi eða svo hefur
þessi staða snúist við. Mál og menning
hefur eflt mjög útgáfu á íslenskum sam-
tímaskáldskap en á sama tíma hefur
talsvert dregið úr honum hjá Helgafelli.
Fyririækið var selt Vöku, útgáfufyrirv
tæki Ólafs Ragnarssonar og Elínar
Bergs, árið 1985. Er Vaka keypti
Helgafell átti það fyrst og fremst út-
gáfurétt á verkum margra virtustu höf-
unda þjóðarinnar af eldri kynslóð, þar á
meðal Halldórs Laxness sem síðan hef-
ur verið aðalhöfundur Vöku-Helgafells.
Á síðustu tveimur til þremur árum hef-
ur Vaka-Helgafell þó eflt útgáfu sína á
innlendum samtímabókmenntum.
I skjóli risans
eða skugga
Síðustu ár hafa Mál og menning og
Vaka-Helgafell haft algera yfirburða-
stöðu á bókamarkaði landsins. Bæði
fyrirtækin standa á traustum rekstrar-
legum grundvelli. Mál og menning heí».
ur það þó enn fram yfir Vöku-Helgafell
að vera með fleiri samtímahöfunda á
sínum snærum, auk þess að standa að
meiri útgáfu á erlendum bókmenntum
og fræðiritum fyrir almenning. Mál og
menning hefur og verið afar áberandi í
bókmenntaumræðunni með Halldór
Guðmundsson útgáfustjóra í farar-
broddi. Þótti sumum forlagið jafnvel
orðið fúll áhrifamikið fyrir fáeinum ár-
um og þurftu forsvarsmenn þess æ ofan
í æ að svara spumingum fjölmiðla um
hvort fyrirtækið væri ekki orðið óæski-
lega stórt og valdamikið á þessum litla
markaði.
Hringekja sögunnar hefur nú fært
þessi fyrirtæki saman á ný. Ljóst má
vera að sameining þeirra breytir land^r
lagi á íslenskum útgáfumarkaði veru-
lega. Til verður langstærsta og öflug-
asta útgáfufyrirtæki landsins. Spurn-
ingin er hvaða áhrif þetta muni hafa á
önnur fyrirtæki í þessum geira.
Nokkrai’ hræringar hafa orðið í hon-
um síðustu misseri. í febrúar síðastliðn-
um stofnaði Jóhann Páll Valdimarsson,
fyrrverandi útgáfustjóri Forlagsins og
yfirmaðm’ markaðssviðs Máls og menn-
ingar, nýtt forlag, JPV-forlag, sem
hyggur á talsverða útgáfu. Nýja bóka-
félagið var stofnað á síðasta ári og Ið-
unn og Fróði hafa sameinast og mynda
eitt af stærri útgáfufyrirtækjum lands
ins. Forlagið Bjartur hefur og aukið út-
gáfu sína nokkuð. Hvort þessi fyrirtæki
muni blómstra í skjóli risans eða folna í
skugga hans verður að koma í Ijós.
En hvað sem því líður liggur fyrir að
stofnun hins nýja fyrirtækis markar
ákveðin menningarpólitísk tímamót;
múrar sem risu eru augljóslega fallnir.
r