Morgunblaðið - 24.08.2000, Blaðsíða 53

MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
FIMMTUDAGUR 24. ÁGÚST 2000 53
Kosning forseta Islands
SÚ UMRÆÐA hef-
ur vaknað að brevta
hlutverki forseta ís-
lands. Embættið hefur
verið á sama báti og
konungdæmi Evrópu
sem ímynd einingar,
en án áþreifanlegs
valds. Það hlutverk
skyldi þó ekki vanmet-
ið. Þjóðarleiðtogi sem
hlutast til um lands-
málefni setur ávallt
stöðu sína í hættu sem
sameiningartákn, jafn-
vel þó hann hafi meiri-
hluta á bak við sig. En
saga forsetaembættis-
ins er fremur stutt samanborið við
aðrar stofnanir þjóðarinnar, t.d. Al-
þingis, og endurskoðun því eðlileg.
Sú skoðun að landsmenn hafi gagn
af leiðtoga með raunverulega mál-
efnaskrá sem er kosinn beinni per-
sónulegri kosningu er fyllilega rétt-
mæt. En með auknu valdi hljóta
kröfur um virkt lýðræði að vaxa og
óhjákvæmilegt að endurskoða með
hvaða hætti forsetar eru kjörnir.
Hefðir um sjálfvirkt endurkjör eiga
ekki lengur við og jafnvel mættu
landsmenn fara að dæmi annarra
þjóða og setja takmörk við því
hversu lengi sami einstaklingur get-
ur setið í embætti.
Konungskjör
Það er gömul hefð að kjósa þjóð-
arleiðtoga, jafnvel konunga. Þegar
héraðsþingið í Aragon á Spáni kaus
Karl V yílr sig sem konung árið 1519
lét það fylgja með eftirfarandi
klausu: „Við sem stöndum jafnfætis
þér, gerum þig að konungi okkar.
Við sverjum þér hollustu svo lengi
þú fylgir lögum okkar og venjum".
Hér hefur lýðræði það
hlutverk að velja þann
sem er fremstur á
meðal jafningja og
hefja til leiðtoga. En
kjörið er varanlegt.
Konungur er ávallt
konungur svo lengi
sem hann er á lífi nema
hann segi af sér af
sjálfsdáðum, sem
reyndar Karl V gerði
55 ára að aldri. fs-
lenskt forsetakjör hef-
ur borið nokkum keim
af þessu þar sem mót-
framboð gegn sitjandi
forseta hafa ekki þótt
við hæfi. Þetta hefur verið rökstutt
með því að embættið sé sameining-
artákn og forsetinn eigi að hafa
vernd fyrir þeirri gagnrýni sem
fylgir kosningum.
Þessi háttur hefur að mörgu leyti
reynst þjóðinni vel og getur ekki tal-
ist ólýðræðislegur miðað við það að
forsetinn sé hlutlaust sameiningar-
tákn. Þegar Norðmenn hlutu sjálf-
stæði árið 1905 stigu þeir skrefið til
fulls og fengu danskan prins til þess
að gerast konungur yfir þeim og
stofna erfðaveldi. Með þessu vildu
þeir endurvekja ljóma hins forna
norska konungaveldisins. íslending-
ar eru alls óbundnir af slíkum hefð-
um. Á þjóðveldistímanum stóð eng-
inn fremstur á meðal jafningja þó
ýmsir hafi auðvitað reynt að olnboga
sig áfram. Þess vegna má spyrja
hvort forsetaembættið þurfi aðra
fyrirmynd.
Rómarleiðin
Rómarveldi var í upphafi lýðveldi,
en ef hætta steðjaði að var einræðis-
herra kosinn í skamman tíma. Sú
Forsetaembætti
Þær hefðir sem hafa
myndast í kringum for-
setaembættið, segir
Ásgeir Jónsson, eru all-
ar tengdar saman.
saga er fræg af Cincinnatus (458
BC) sem bjó við ána Tíber. Einn dag
er hann var við vinnu á akri sínum
komu sendiboðar frá Róm og skýrðu
honum frá því að hann hefði verið
skipaður einræðisherra til þess að
frelsa ríkið frá umsátri óvina.
Cincinnatus reið þegar af stað, safn-
aði saman öllum vopnfærum mönn-
um í Róm og vann skjótan sigur. Þar
með var hlutverki hans lokið. Eftir
16 daga sem herra Rómarveldis af-
salaði hann sér völdum sínum og
hélt aftur að yrkja sama akur. Róm-
verjar voru þá harðgerir bændur og
á móti hvers konar tildri og prjáli.
Þeir vildu takmarka valdatíma
hvers leiðtoga svo enginn gæti hafið
sig upp persónulega til skaða fyrir
ríkið. Einnig vildu þeir geta valið
forystumann sem hæfði hverju
sinni, en ekki láta neinn festast í
embætti. Lýðræðisþjóðir hafa ávallt
fylgt þessu fordæmi og kosið fólk til
starfa í stuttan tíma í senn eða yfir-
leitt 4 ár. Þegar sá tími er úti fá
kjósendur að dæma aftur og eru
óbundnir af fyrra vali. Svo er einnig
með embætti forseta Islands, en að-
eins að nafninu til. Mótframboð á
móti sitjandi forseta hafa ekki tíðk-
ast nema í einu undantekningartil-
viki þegar mótframbjóðandinn fékk
lítið sem ekkert kjörfylgi. Virkt lýð-
ræði er hins vegar forsenda fyrir
virku valdi. Til þess að tryggja eðli-
lega endurnýjun gæti þurft að stíga
skrefi lengra.
Fordæmi Washingtons
Georg Washington gat talist vin-
sæll maður. Hann var kjörinn fyrsti
forseti Bandaríkjanna árið 1789 með
öllum greiddum atkvæðum og það
kom í hans hlut að móta embættið.
Washington hefði hæglega getað
setið til æviloka, en hann steig niður
eftir tvö kjörtímabil. Eins og
Cincinnatus forðum sneri hann þá
aftur á búgarð sinn. Thomas Jeffer-
son (kosinn forseti 1801) fylgdi sama
fordæmi með þeim rökum að ef for-
seti sæktist eftir kjöri í þriðja sinn
væri embættið í raun orðið til lífstíð-
ar og lýðræðislegar kosningar að-
eins nafnið eitt. Þessari reglu hafa
síðan allir Bandaríkjaforsetar fylgt,
ef F.D. Roosevelt er undanskilinn.
Sá dó í embætti árið 1945 þegar
fjórða kjörtímabil hans var rétt
nýhafið en eftir hans dag voru tvö
kjörtímabil bundin í stjórnarskrá
sem hámark. Sitjandi forseti heyr
alltaf endurkjörsbaráttu sína úr
valdastóli og hefur því ákveðna yfir-
burði gagnvart þeim sem sækjast
eftir sæti hans. Þessi tveggja kjör-
tímabila regla er því ætluð til þess
að tryggja endurnýjun og raunveru-
legt lýðræði með sama hætti og í
hinni fornu Róm. Hún eyðir þeim
möguleika að forsetakosningar geti
með nokkrum hætti orðið „konunga-
kjör“ og að völd festist í hendi.
Um hefðir
Þær hefðir sem hafa myndast í
kringum forsetaembættið eru allar
tengdar saman. Ekki er hægt að
Ásgeir Jónsson
víkja frá þeim venjum sem hafa
markað hlutleysi forsetans án þess
að breyta til samræmis þeim
óskráðu reglum sem hafa stjórnað
forsetakosningum og opinberri um- ’i*^-
ræðu um embættið. Það er einnig
erfitt fyrir sitjandi forseta sem kos-
inn hefur verið undir gömlum hefð-
um um hlutleysi að venda kvæði
sínu í kross, án þess að hafa fengið
til þess umboð frá þjóðinni í opnum
kosningum. Hins vegar kunna
breytingar að verða lýðveldinu til
góðs. „Konungakjör“ er í nokkurri
andstöðu við menningararf íslend-
inga og því athugunarefni að tak-
marka setu forsetans við tvö kjör-
tímabil. Sú regla leggur áherslu á að
menn séu kallaðir til þjónustu fyrir _
fósturjörðina um ákveðinn tíma en “
snúi síðan aftur á þann sama akur og
þeir hurfu frá. Þannig er tryggt að
sitjandi forseti hafi sívirkt umboð
frá landsmönnum og geti hugsan-
lega tekið virkan þátt í landsmálum
ef það er ósk þeirra sem kusu hann í
embætti.
Höfundur er hagfræðingur.
*BRÚÐARGJAFIR
% SÖFNUNARSTELL
Dúnúlpur frá 4.995 kr.
Gallabuxur 1.695 kr.
Nylon buxur
fóðraðar frá 2.295 kr.
Bolirfrá 989 kr.
Lakkskór 2.995 kr.
.
f i.rii. i-l* «- ’ ) U ‘
|r
HAGKAUP
Meira úrval - betri kaup