Morgunblaðið - 24.08.2000, Blaðsíða 36

36 FIMMTUDAGUR 24. ÁGÚST 2000
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Paula Modersohn Becker: Mynd af bóndakonu, æting og akvatinta. Paula Becker og Clara Westhoff í vinnustofu Paulu.
Mikilsvert
framtak
Rainer Maria Rilke í vinnustofu sinni í Westerwcde.
MYIVDLIST
Lislasafn Kúpavngs
TEIKNINGAR OG
GRAFÍKVERK
Paula Modersohn - Becker og
Worpswede-málarahópurinn.
Paula Modersohn-Becker/ Otto
Modersohn/ Fritz Mackensen/
Hans am Ende/ Fritz Overbeck/
Henrich Vogeler. Opið alla daga
frá kl. 11-15. Lokað mánudaga.
Til 17. september.
Aðgangur 300 krónur í allt húsið.
STUNDUM rekur ýmislegt
fágæti á fjörur okkar hér á
útskerinu, sem menn áttu
öldungis ekki von á og eru þá yfír-
leitt á ferð tilviljanir eða frumkvæðið
kemur að utan. I þessu tilviki; Stofn-
un um kynningu þýskrar menningar
erlendis, Institut fiir Auslands-
beziehungen, Berlin.
Eðlilega varð rýnirinn meira en
lítið hlessa er hann las frétt þess efn-
is að verið væri að setja upp sýningu
á listhópnum sem kenndur er við
héraðið Worpswede, 20 kílómetra
norðan við Bremen. I huga hans hef-
ur alltaf verið nokkur og fjarlægur
ævintýraljómi yfir þessu nafni, ekki
síst vegna þess að þar varð listsögu-
stúdentinn Rainer Marie Rilke, fyrir
hugljómun er hann komst í návígi við
athafnir málaranna er einn af öðrum
höfðu sest þar að. Þó öðrum fremur
Heinrich Vogeler sem hann hafði
kynnst í Flórenz, en Vogeler hafði
eftir stutt kynni þeirra í millum boð-
ið honum að koma til Bremen um jól-
in. Heimsóknina bar að á aðfanga-
dagsmorgni 1898 og hafði mikii áhrif
á hinn kornunga mann, jafnvel til úr-
slita um að lifa og hrærast í listinni,
einkum heillaði Rilke sá samruni
listar og lífs sem ástundaður var í
býli Vogelers, Barkenhoff. „Ég sit í
drifhvítu gaflhúsi földu í görðum,
umkringdur fögrum og virðulegum
munum, í stofum þar sem skapandi
öfl fylla hvern kima. Ég sit í
dreymnu stólunum hans, gleðst við
blóm hans, horfi á sjálfan mig í spegli
hans og klukkur hans tala til mín
eins og húsbóndans. Hér bý ég ein-
mana, alltaf bíðandi, sex heila daga.
Og á sjöunda degi tek ég á móti al-
vörugefnum mönnum úr grenndinni
í hvítum sal með tólf kertum í háum
silfurstjökum, og afar fögrum grönn-
um stúlkum í hvítum kjólum sem
spila og syngja þegar ég bið þær um
það og setjast síðan saman í fínu
Empire-stólana og eru undurfagrar
myndir og dásemd gnægtarinnar og
sætustu raddir þessara hvíslandi
herbergja." Sérstaklega hændist
Rilke þó að málaranum Paulu
Modersohn-Becker og myndhögg-
varanum Clöru Westhoff, sem
seinna varð eiginkona hans. Eftir
giftinguna settust þau að í West-
erwede í næsta nágrenni og kald-
hæðnislegt að það var vegna þrúg-
andi áhyggna af daglegri afkomu, að
Rilke féllst á tilboð Gustavs Pauli,
forstöðumanns listasafnsins í Brem-
en, að skrifa um málarana í
Worpswede. Rilke var innan við 20
daga að skrifa bókina í maímánuði
1902, og hún markaði tímamót, gerði
málarana í mýrinni nafnkunna langt
út fyrir héraðið og tengdi jafnframt
um alla framtíð nafn skáldsins staðn-
um.
„Þetta, samviskusama og góða
málarafólk, kenndi mér að sjá. í
byrjun fannst mér mýrarlandslagið
undarlegt og jafnvel ógnvekjandi, en
svo lærði ég að horfa á það með innra
auganu eins og landslagsmálararnir
í Worpswede gerðu og fann þá vídd
eilífðarinnar... Jörðin sem er fólkinu
of stór og vex á gönguferðum þess
upp til himnanna og út yfir daga og
nætur, og byrjar aftur og aftur hand-
an við höfin og heldur áíram að vaxa,
þessi framandi jörð Biblíunnar, jörð-
in sem guð heldur ennþá í hendi sér
og á sér þess vegna ekkert upphaf og
engan endi... Ég ber mikið traust til
þessa landslags og vil gefa mig því á
vald dag eftir dag. Hér get ég á ný
slegist í för, orðið, síbreytilegur...
Og ef ég get lært af mönnunum, þá af
þessu fóki hér sem er eins og landið
þannig að návígið við það skelfir mig
ekki heldur strýkur mér með mynd-
um sem ég teyga úr líf. Og hvað það
elskar mig heitt. Hvað það var gott
að vera saman í Hamborg. Þau litu á
mig sem ráðgjafa og hjálparhellu.
Ég var þeim nauðsynlegur. Og í
skjóli trausts þeirra varð ég þess
megnugur að vera hvaðeina sem þau
höfðu not fyrir, hinn glaðasti og líf-
legasti meðal þeirra. Allur kraftur
minn leystist úr læðingi. Allt líf safn-
ast í rödd minni. Allt sem ég segi er
auðugt. Orð mín eru sett dökkum
steinum."
...Meðlimir listanýlendunnar í
Worpswede áttu það sameiginlegt
með fleiri listhópum tímanna sem
sóttu áhrif til náttúrunnar, að hafa
snúið baki við einhæfum stöðnuðum
kensluháttum listakademía tímanna,
þar sem landslagið var tilbúnar and-
lausar eftirgerðir og teiknað var
mjög einhæft eftir grískum afsteyp-
um. Það var ekki um að ræða að
kveikja líf í gifsinu, gera það lifandi í
anda fornaldar, heldur skyldu þetta
einhæfar staðlaðar eftirgerðir, ytra
byrði í anda klassíkurinnar. Hér var
illa farið með gott viðfangsefni og öll
þau lögmál sem þau birtu mönnum
svo sem módernistarnir sýndu
seinna fram á. Stytturnar voru í það
heila ekki einungis birtingarmyndir
formrænnar fegurðar, heldur einnig
ýmissa stærðfræðilegra lögmála
sem mannslíkaminn býr yfir, hvað
snertir þrískiptingu hornsins, tvö-
foldun teningsins og ferskeytingu
hringsins. Byggingarlögmál sem
finnst hvarvetna í náttúrunni, jafnt í
lifandi hlutum og dauðum, en sjaldan
birtast þau þó á jafn sláandi hátt og
einmitt í mannslíkamanum.
Aþessum tímum gerðu ungir
listamenn sjálfa náttúruna
að vinnustofum sínum og
hér voru frumkvöðlamir, Englend-
ingarnir John Constable, Richard P.
Bonnington, John Crome, William
Morris og Forraffaelitarnir svo-
nefndu. Þegar á fjórða tug aldarinna
gerðu franskir málarar skógana og
hæðardrögin í Fontainebleau að úti-
vinnustofum sínum og var Theodore
Rousseau þar fremstur í flokki, en
hann hafði af og til frá árunum 1932-
33 málað byltingarkennd málverk í
þorpinu Barbizon við jaðar skóg-
lendisins. En málverkunum var ár
eftir ár hafnað af Parísarsaloninum,
og í gremju sinni yfirgaf hann París
1847 og settist að í Barbizon, í einu
og öllu til að helga sig útimálverkinu
og í kjölfarið fylgdu fleiri málarar
eins og t.d. hinn hæfileikaríki Charl-
es Francois Daubigny. Hins vegar
komu stórstirni eins og Camille Cor-
ot og Jean Francois Millet minna við
sögu þótt oft séu þeir nefndir í sömu
andrá og Barbizon málararnir. Corot
sem svo snemma sem 1830 hafði
skorðað málaratrönur sínar í gras-
svörðinn í Barbizon og bjó þar tíma-
bundið 1847, hélt sig yfirleitt sunnar
og Millet sem bjó þar frá 1847 og til
æviloka var öllu uppteknari af mann-
lífinu en landslaginu.
Þetta var upphafið og á áttunda og
níunda tug aldarinnar hafði hug-
myndin um listamannanýlendur fest
rætur víða um Evrópu. Kímið að ný-
lendunni í heiðaþorpinu Worpswede
var lagt, er þeir skólabræður frá
Dússeldorf, Fritz Mackensen og
Otto Modersohn þá 23 og 24 ára sett-
ust þar að 1889. í kjölfarið íylgdu
tveir námsfélagar, þeir Fritz Over-
beck 1894 og Heinrich Vogeler 1895,
en Paula Modersohn settist þar fyrst
að 1898 og naut þar m.a. tilsagnar
Fritzs Machensens og Ottos Moder-
sohns, sem hún giftist 1901.
Allt þetta er mikilsvert til athug-
unar, því það sýnir hverju gæfuleg
samvinna getur áorkað, beint og
óbeint. Hefði Vogeler til að mynda
ekki boðið kunningja sínum til Bark-
enhoff, er með öllu óvíst að Rainer
Maria Rilke hefði orðið annað en af-
burða vel skrifandi og skáldmæltur
listsögufræðingur. En fleira segir
þessi samruni okkur sem er alþekkt
fyrirbæri, og þannig lifði ekki lengi í
þessum einstæða blossa fyrir sér-
visku og ósætti sem er borðleggjandi
meðal stórhuga listamanna.
En það sem máli skiptir var að
menn auðguðu og studdu hver annan
á tímabilinu og að hér voru saman-
komnir frábærir fulltrúar þýskrar
hámenningar í málaralist og bók-
verki og að Paula Modersohn-
Becker þróaði þar ein og óstudd sína
tegund af úthverfu innsæi, þýskum
frum expressjónisma, og er í dag
heimsþekkt fyrir það framlag sitt.
Ef byrjað er á Fritz Machensen
var hann slíkur afburðamað-
ur í málmætingum að alda-
mótaárið 1900 var hann kallaður til
grafíkakademíunnar í Leipzig og ár-
ið efir listakademíunnar í Dússel-
dorf, en hafnaði hvorutveggja fyrir
andrúmið gjöfula í Worpswede. Æv-
intýrið á staðnum hófst eiginlega
1884 með því að Machensen þáði boð
vinkonu sinnar um að dvelja í sumar-
fríi sínu í þessu þá fullkomlega
óþekkta þorpi í heiðamýrunum og þá
uppgötvaði hann Djöflamýrina með
sínu síbreytilega ljósflæði og um leið
voru örlög hans ráðin.
Otto Modersohn var einn merk-
asti landslagsmálari Þýskalands á
þessum tíma og af mörgum álitinn
hæfileikaiTkastur málaranna sem
settust að í Worpswede. Hann dáði
náttúruna, allt stórt og smátt í nátt-
úrunni, jafnt jurtir sem skordýr og
var einn helstur fulltrúi þeirra sem
álitu eftirgerð náttúrunnar tilgang
listarinnar, en þó ekki án eigin næmi
og samsemdar.
Hans am Ende var skólafélagi
Machensens frá ái-um hans í
Múnchen, aðdáun þeirra á eldri
meisturum og Barbizon-málurunum
tengdi þá saman, seinna voru það
frásagnir vinarins af dásemdum
mýrarlandslagsins sem urðu til þess
að hann kom þangað í heimsókn og
límdist við staðinn. Ende losaði sig
að nokkru frá viðtekinni hefð í lands-
lagsmálverkinu og Rilke líkti and-
rúminu í myndum hans við tónlist,
sagði hann mála tónlist vegna þess
að landslagið orkaði á hann sem
tónaflóð. Ende varð skammlífur, en
hann var einn þeirra sem féllu í orr-
ustunum miklu í nágrenni Arras
1918.
Fritz Overbeck hafði þrætt sömu
námsleið og Machensen í Dússeldorf
og var töluverð samkeppni þeirra á
milli er þróaðist í togstreitu og deil-
ur, sem kann að hafa átt þátt í því að
hann tók að fjarlægjast hópinn í
Worpswede 1903-4 bæði persónu-
lega og listrænt. Augljós var aðdáun-
in á Arnold Böcklin í málverkum
Overbecks svo og Barbizon-málur-
unum, en margt í myndum lista-
mannsins leiðir þó frekar hugann að
hollenskum málurum sautjándu al-
dar en málurum nándarlandslagsins
sem hinir dýrkuðu. Ásamt Herminu
eiginkonu sinni fluttist hann norður
fyrir Bremen 1905. Konan sem
veikst hafði af berklum árið áður
varð hins vegar að dvelja á heilsu-
hælum árum saman, en er hún sneri
heim alheilbrigð 1909 lést Fritz
Overbeck af hjartaslagi þrem dögum
síðar, þá á hátindi ferils síns.
Yngstur listamannanna í
Worpswede og á sinn hátt
nafnkunnastur í dag var
(Johann) Heinrich Vogeler, og
stundaði nám í Dússeldorf, en ólíkt
hinum einbeitti hann sér að listíðum
á síðasta námsári, lærði grafíska
hönnun, teiknaði innanhússkreyt-
ingar, ástundaði arkitektúr, bók-
band og myndskreytingar. Frásagn-
ir vinarins Fritz Overbecks af
Worpswede tóku Vogeler fanginn,
og gerði að verkum að hann fluttist
þangað. Vogeler var tilfinninganæm-
ur hugsjónamaður og myndefni sín
sótti hann gjarnan til fornsagna, æv-
intýra og drauma. Var hlynntur til-
búinni paradís þar sem náttúruleg
paradís er ekki tíl. Hæfileikar Vogel-
ers nutu sín besti í listhandverki og
skreyti, hann var ráðinn til mynd-
skreytinga við alþjóðleg tímarit
æskustílshreyfingarinnar (Art
Nouveau, Jugendstil) Pan, Simpl-
icissimus og Die Jugend og stofn-
endur hins virta listtímarits, Die Ins-
el, gerðu hann að útlitshönnuði
tímaritsins. Helstu útgáfufyrirtræki
Þýskalands fengu Vogeler til að
myndskreyta bækur eftir höfunda
eins og Rilke, Jacobsen, Flaubert,
Wilde, Goethe og Hoffmansthal.
Saga þess síðastnefnda, Keisarinn
og nornin, lýst af Vogeler, er álitin
ein fegursta bók æskutímabilsins og
er þá ekki svo lítið sagt. Nú þegar út-
brot og skreyti barokkstílsins og
mjúkar línur æskustílsins ryðja séra
aftur rúms í arkitektúr og listíðum
þó í öðrum búningi sé, má búast við
að stjaran Vogelers rísi hátt. Þrá
Vogelers eftir hamingju og íyllingu í
friðsælum samhljómandi heimi áleit
Rilke uppsprettu hstar hans.
Árin í kringum aldamótin, Fin de
siélce, og fagra tímabilið, Belle
Époque, fæddu af sér æskustílinn,
en þegar hrein form einfaldleikans
komust í sviðsljósið með Adolf Loos,
öll offágun og allt skreyti bannlýst,
t