Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1953, Page 26

30
um hins vegar, þegar það fór til Keldnakirkju, fyrir neðan Steinkross
og milli Knæfhóla. (Sögn Filippíu í Bolholti).
Ekki verður séð, að býli hafi þarna verið, nema þá aðeins fáa tugi
ára á 18. öld. Þess er aldrei getið í neinni jarðabók á 17., 18. eða
19. öld, og því alveg óvíst um stærð þess, upphaf, ævilok og ábúend-
ur. Enginn hefir munað eða vitað til þess 1711, þótt Jarðabókin
telji öll byggð býli og öll þekkt eyðibýli. Ekki er það heldur til í mann-
tali 1733 og aldrei eftir 1784. Á þessu 50 ára bili, um miðja 18.
öld einhvern tíma, hefði þá bygging helzt getað verið þarna fáein ár.
Brynjúlfur Jónsson hafði heyrt getið um, að hundraðs tún (120?
töðuhestar) hefði átt að fást af Borgartúni. En á koti litlu gat slíkt
víst ekki verið, nema þá aðeins í afbragðs ári, og þá helzt er mold
fauk á túnið, en lítill sandur, skömmu fyrir eyðilegginguna. En full-
víst er, að þarna blés og eyddist á undan höfuðbólinu, Víkingslæk. —
Nú er þar varla annað að sjá en grjótdreif í hrauni og sandi, eftir
sögn kunnugra.
Auk eins eða tveggja örreytiskota á Bakkabæjum, er þetta eina
bæjarrústin á öllum Rangárvöllum, sem ég hefi ekki skoðað. Leið
mín hefir aldrei legið þar um, og hefi ég talið óþarft að fara sérstaka
ferð þangað.
68. Bolholt (Bjólholt) I. Það hefir verið flutt tvisvar. Var fyrst
nokkuð ofar með Rangá en Víkingslækur, og var þriðja stóra jörðin,
með víðlendu og kjarngóðu beitarlandi í mikilli hraunheiði, ásamt
Iöngu flatlendi nær ánni. Þótt byggðin þar sé vafalaust gömul, hefi
ég hvergi fundið Bolholts getið í fornum heimildum fyrr en 1580
(í Alþingisbók), þá er Friðrik konungur II leggur það, kvaðalaust,
að léni eða til ábúðar fyrir Keldnaprestana. (Og þá jafnframt aðrar
jarðir, 31 alls til presta víðsvegar um Skálholtsbiskupsdæmi). 111 a
var jörðin í sókninni sett til prestsseturs, enda er ekki kunnugt með
vissu, að þar hafi búið nema tveir prestar á fyrri hluta 17. aldar
(1605—36. Saga Oddastaðar, bls. 140).
Svo lítur út sem Bolholtið, eigi síður en Heiðin, hafi orðið fyrir
skakkafalli miklu af gosi Heklu 1693, því um það bil og að líkindum
árið eftir hrapar jörðin að mati um 17 hundruð. Var 1681 23 hundr-
uð en aðeins 6 hundruð 1696. Svona stórfelld lækkun í einu kasti
sýnist mér benda á annað hvort, að jörðin hafi lagzt í eyði lítinn
tíma eða þá að um þetta bil hafi bærinn verið fluttur á annan stað
og í fyrra skiptið. En um þetta verður þó ekkert fullyrt, því að um
mat þetta sjálft hefir ekkert fundizt. Jarðamötin síðari: 1803 er
jörðin í eyði, 1861 13,3 hundruð, 1922 700 kr. og 1942 900 kr.