Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1974, Page 30

36
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
úr dölunum. Það var trú margra að þær hefðu ætlað að refta yfir
Fannardal og gera sér bústað úr honum, hefði eigi fauskurinn komið
sem þá rak í Norðfirði þar sem síðan er kölluð Krossfjara. Það var
trékross og útskorin á hann Kristsmynd. Var hann lengi síðan geymd-
ur í Fannardal svo að tröll skyldi eigi geta spyrnt saman fjöllunum
eða sest þar að“.
Hér kemur fátt nýtt fram nema hvað fauskur er kominn í staðinn
fyrir fisk, eins og áður hefur verið gert að umtalsefni. Skal því ekki
fjölyrt um frásögn þessa, enda talar hún sínu máli. Síðar í sagna-
safni Sigfúsar er frásögn eða öllu heldur ritgerð sem nefnist Vernd-
armerki og siöir (Kaþólskir og lúterskir helgisiöir). Eru þar nefnd
nokkur dæmi um trú á krossa, svo sem krossinn í Kaldaðarnesi, kross-
inn í Njarðvíkurskriðum, nafnið Róðukot í Hörgárdal og kross er
lengi stóð í öxlum nærri Sleðbrjót í Jökulsárhlíð þar sem drengur
hafði farist, að menn héldu af völdum álfa. Þá er drepið á bænahald
og áheit er tíðkast hafa í sambandi við krossa. Að því búnu víkur
Sigfús að Fannardalskrossinum svofelldum orðum:
„Stundum rak trékrossa og líkneskjur af sjó og voru þau þá hirt
og geymd sem verndargripir á heimilum. Þannig er það með Fannar-
dalskrossinn í Norðfirði er rak fyrir löngu þar sem síðan er kennd
við harm Krossfjara. Var hann álitinn sendur af forsjóninni fyrir
bænarstað síra Jóns í Vallanesi í þeim tilgangi að varna því að tröll
spyrntu saman Fannardalnum og til að flæma þau brott, sem og varð
(Sbr. IV. b., bls. 259). Þessi kross var því geymdur til skamms tíma í
Fannardal, heitið á hann og gefnar gjafir. Bænahöld voru höfð við
hann framanaf. Líklega hefur þessi kross upphaflega verið verndar-
merki á kaþólsku skipi.“60
Hamingjan má vita hvað Sigfús á við með orðunum „fyrir bænar-
stað síra Jóns í Vallanesi“. Vitað er um fjóra presta með Jónsnafni
í Vallanesi, einn ókunnan að föðurnafni og því nær algeru myrkri
fornaldar hulinn, Jón Markússon á fyrri hluta 16. aldar, annars lítt
kunnan, og svo tvo Jóna Stefánssyni, annan uppi á 18. öld og hinn á
síðari hluta 18. aldar og fyrstu áratugum 19. aldar. Enginn þessara
presta hefur fengið sérs.takt orð fyrir að vera bænheitur. Má mikið
vera ef Jón sá í Vallanesi, sem tröllkonan kvað hafa verið gefið selið
(sbr. Þjóð-sögur og -sagnir IV, bls. 258, og 59. neðanmálsgrein hér að
framan), hefur ekki þrátt fyrir allt vakað fyrir Sigfúsi er hann ritaði
60 Sigfús Sigfússon: Þjóð-sögur og -sagnir VII, Reykjavík 1945. Kaflinn í heild
er á bls. 46—49, en frásögnin um Fannardalskrossinn á bls. 47.