Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1974, Side 38

44
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
til. Kvaðst hún ekki vita annað, en þó hefði það komið fyrir í eitt
eða tvö skipti að konur hefðu heitið á krossinn og gefið honum klút-
rýju, en annars var ekki siður að heita á hann og er það alrangt að
honum væri gefið mikið.
Nú eru meira en 43 ár liðin síðan krossinn var tekinn úr baðstof-
unni í Fannardal og fluttur burtu og ég tel það illa farið og gert að
ástæðulausu. Jón Bjarnason, Skorrastað.“
Þessi frásögn Jóns gefur tilefni til ýmiss konar hugleiðinga. Eins
og Guðmundur Stefánsson (sem e. t. v. hefur lesið frásögn Jóns áður
en hann gekk frá ævisögu sinni) lætur hann tröllkonuna í Hólafjalli
koma auga á krossinn úti í fjarðarmynni. Er það vafalaust gert til
þess að sagan samrýmist sem best staðháttum. Jón á Skorrastað var
glöggskyggn maður og enginn angurgapi. Varfærni hans í orðum er
þó stundum einum um of, t. d. er hann segir um tréð, sem rak, að
það „virtist eiga að tákna Krist á krossinum". Það hefði ég haldið
að engum gæti blandast hugur um sem lítur Fannardalskrossinn
augum. Það er heldur engan veginn sjálfsagt að krosstré, sem ber að
landi úti í Krossfjöru, sem liggur í landi jarðarinnar Ness (Bakki
hafði engin sérstök landamerki, eins og áður segir), skuli vera komið
fyrir inni í afdalnum Fannardal, enda er skýringartilraun Jóns á
því atriði alls ekki sérlega fimleg. „Það varð að samkomulagi með
þeim, sem áttu þar ítök að reka, að gefa jörðinni Fannardal líkneskið“.
Síðan fer hann svo nokkrum orðum um óvættir í Fannardal en hefur
raunar áður sagt hina kunnu sögu af tröllkonunum í fjöllunum.
Gallinn er aðeins sá að fyrir þessu öllu eru engar sögulegar heimildir,
heldur aðeins þjóðsagan. Jörðin Nes var að % hlutum bændaeign
en % 1 eigu konungs. Ekki er stafur til fyrir því að aðrar jarðir
hafi átt þar rekaítök, en fornum heimildum um rekafjörur hefur að
vonum verið vel haldið til haga vegna þess hve mikil hlunnindi slík
ítök voru. Þannig er t. d. vitað að Skálholtskirkja átti rekaítök í
Hellisfirði og Sandvík (Isl. fbrs. II, bls. 72 og 75). Það verður því
eingöngu að teljast þjóðsagnaminni að krossinn í Fannardal hafi
rekið í Krossfjöru. Slíkar örnefnaskýringar eru algengar um allt
land og eru margar fornar en þó ekki teknar hátíðlega lengur, t. d.
að Kambsnes í Hvammsfirði sé kallað svo vegna þess að þar hafi
Auður (Unnur) djúpúðga (djúpauðga) landnámskona tapað kambi
sínum.09 Vitanlega er hér á ferðinni dæmigert þjóðtrúarefni.
00 Sbr. Landnámu og Laxdælu, íslenzk fornrit I, Reykjavík 1968, bls. 139, og
V, Reykjavík 1934, bls. 9.