Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1974, Síða 47

RÓÐUKROSSINN í FANNARDAL
58
en það er afar sjaldgæft að saga, sem brestur alla tímasetningu,
sem er undirstöðuatriði í allri sannfræði, sé í þeim flokki sagna.
Enginn efast vitaskuld lengur um að tröllin séu af heimi skáld-
skapar. En hvers vegna ekki krossrekinn líka ? Ef svo veglegan kross
hefði borið á fjörur í Norðfirði, hvort heldur sem var í fjarðarbotni
eða úti í Krossfjöru, var Fannardalur ólíklegasti staðurinn í öllum
Norðfirði til þess að veita krossinum viðtöku, blátt áfram af því að
hann liggur fjærst sjó allra bæja í byggðarlaginu og átti engin
rekahlunnindi. Að vísu segir í jarðamatinu frá 1804 að Fannardals-
bændur stundi sjó þó að þeir hafi til þess óhæga aðstöðu vegna
fjarlægðar. Vitaskuld mætti hugsa sér þá heppni að bóndi fyndi róðu-
kross á reki í sjóróðri. Að öðrum kosti yrði að skýra flutning kross-
ins inn í Fannardal með því að tröllagangur í dalnum hefði keyrt
svo úr hófi að rekabændur, sem vanir voru að halda um sitt, hefðu
tekið sig til og skenkt Fannardalsbónda krossinn til varnar í nauðum.
Hvort tveggja er þó of reyfaralegt — eða of skáldlegt, ef menn vilja
heldur komast svo að orði — til að vera söguleg staðreynd. Lang-
eðlilegast er að hugsa sér að tröllagangurinn og krossrekinn sé hvort
tveggja hreinn skáldskapur frá upphafi. 1 sögunni speglast sú
tvíhyggja sem gagnsýrir mörg trúarbrögð og algeng er í íslenskum
þjóðsögum: 111 öfl og góð togast á í tilverunni, jafnt í litlum dal sem
í alheimi. Trúin á sigur hins góða í válegum heimi er aðeins fram-
hald þeirrar trúar á eigin gæfu, sem hverjum heilbrigðum manni
er í blóð borin og gerir honum fært að lifa lífinu þegar í nauðir
rekur. Sagan um uppruna Fannardalskrossins missir heldur engan
veginn gildi sitt þó að hún sé dæmd úr leik sem sagnfræðileg heimild.
Hún er listaverk og talar sínu táknmáli á sama hátt og krossmarkið
sjálft. Það má taka undir með Grími Thomsen, þar sem hann yrkir
um „reynslu ríkið“ og „veröld hugarburðar“:
Tveir eru heimar harla ólíkir,
hafa þó báðir satt að geyma.80
Fyrst sagnfræðilegar heimildir þrýtur á fræðimaður ekki annars
kost en leiða líkur að uppruna krossins af ytri gerð og einkennum
hans, eftir því sem þekking og hugkvæmni endist til. Á það atriði
hefur verið drepið nokkuð hér að framan og betur verður vikið að
því áður en skilist er við ritgerð þessa.
80 Rímur af Búa Andrlössyni og Friöi Dofradóttur, Reykjavík 1906, inngangur
bls. 3.