Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1974, Page 96

102
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
Skaftafells-, Rangárvalla- og Vestmannaeyjasýslum og mjög tak-
markaðar úr Eyjafjarðar- og Árnessýslum. Það er þó engin ástæða
til að álíta að dánarhlutfall úr bólu hafi verið annað í þessum lands-
hlutum en hinum, svo að 26,4% á trúlega við allt landið og kemur
það vel heim við skoðun Áma Magnússonar, sem fram kom í bréfinu
til rentukammersins, og rennir jafnframt stoðum undir það álit
að honum hafi verið kunnugt um mannfjöldann samkvæmt mann-
talinu.
En hvað þá með dánartöluna 16087 sem Hvammsannáll hefur eftir
Árna Magnússyni? Sé gert ráð fyrir að á miðju sumri 1708 hafi bólan
verið um garð gengin allstaðar nema á Austurlandi, í Múlasýslunum
þrem, þá svarar það til landsvæðis með 46269 íbúa 1703, og 26,4%
af þeirri tölu gera 12215 sem verður þá fjöldi þeirra sem létust úr
bólu. Mismunurinn á þein'i tölu og 16087, það er 3872, ætti þá að
vera þeir, sem dóu úr öðrum kvillum en bólu á sama tíma, eða 8,3%
íbúanna. Úr 5 sóknum Gullbringu- og Kjósarsýslna, sem unnt er
að bera saman við hreppatal manntalsins, er tekið fram hve margir
létust úr öðrum kvillum en bólu þá tæpa 3 mánuði sem hún gekk til
jafnaðar í hverri sókn. í þessum 5 sóknum voru 2472 menn 1703 og
1707 létust í þeim 735 (29,7%) úr bólu og 66 menn (2,7%) úr öðrum
kvillum sem á ársgrundvelli (júní 1707—júní 1708) myndi svara til
dánartölu 10,8%. En hér á eflaust við það sem Páll Vídalín segir um
ástandið á Snæfellsnesi í bólunni: „Þá var svo margur maður bólu-
sjúkur í Snæfellsnessýslu, að þeir heilbrigðu unnust ekki til að þjóna
þeim sjúku, og ætla ég víst, að fyrir þj ónustuleysi muni margur dáið
hafa, sem ella hefði kunnað að lifa“ (Annálar 1400—1800, I, 715).
Þannig að 10,8% mun vafalaust of há tala því eftir að bólan var
gengin hjá hafa eflaust færri látist úr öðrum kvillum en meðan á
henni stóð. Talan 16087 gæti vel staðist sem heildarfjöldi látinna á
öllu landinu á tímabilinu júní til jafnlengdar 1708; en þar við er að
athuga að talan virðist fengin með talningu en ekki vera að einhverju
leyti áætlun eins og yrði ef Áma hefði aðeins verið kunnugt um þá
sem létust úr öðrum kvillum en bólu meðan á henni stóð í hverri sókn.
Nú verður ekki úr því skorið hvernig talan 16087 er til komin en það
breytir engu um það að auðsætt er að allvíðtæk talning mannsláta
hefur farið fram meðan á bólusóttinni stóð.
Á þessum árum var prestum ekki skylt að halda prestsþjónustu-
bækur og það eru engin líkindi til að prestar hafi tekið það upp hjá
sjálfum sér að skrá þá er þeir jarðsettu í stórubólunni og síðan ekki
söguna meir. Slík gagnasöfnun var þá aðeins á valdi eins aðila á