Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1982, Side 123

SKOLLHÓLAHELLIR
127
En þeir voru fleiri listamennirnir sem létu heillast af hellunum í Ási. Jó-
hannes Kjarval „málari lands og vætta“ ferðaðist um Ítalíu árið 1922 og
stundaði list sína. Fornar minjar og hús voru meðal þeirra viðfangsefna sem
hann festi á léreft sín þar9. Minni af þessu tagi virðast hafa verið honum hug-
stæð eftir heimkomuna, því Hermann Guðjónsson minnist þess, að einhvern
tíma snernma á þriðja áratugnum hafi Kjarval komið í Ás og gert rauðkrítar-
mynd af gamla bænum og heyhellinum. Inni í hellinum dró hann upp mynd af
ristum þeim sem á veggjunum voru.
Heyhellirinn gamli í Ási, þinghellirinn, er ekki lengur til. Þegar nýtt íbúðar-
hús var byggt á efra bænum um 1950 lenti hann í grunni þess, þó að friðlýstur
væri. Myndir Kjarvals voru lengi til í Ási, en einnig þær eru nú glataðar.
Utan túns að Ási, um 1800 m NNA af bæjunum, standa sandsteinshólar
upp úr víðáttumiklu mýrlendi. Hólarnir nefnast einu nafni Skollhólar, en ein-
stakir hólar og hólaþyrpingar bera eigin sérnöfn. Hellishóll nefnist einn hóll-
inn. Þar eru mikil ummerki mannlegrar athafnasemi, tóttarbrot, hellar og
garðalög. Langmesta mannvirkið þarna er Skollhólahellir, gripahús mikið og
fornt. Matthías Þórðarson lýsir Skollhólahelli nokkuð náið og hefur mælt
upp stærð hans. Þó eru einkennilegar gloppur í lýsingu hans, einkum hvað
varðar ristur og letur á veggjum.
Skollhólahellir er hið haganlegasta hús, en þó engin listasmíði. Hann
stendur enn allvel, þótt úr honum séu allar hurðir, en nokkurt hrun hefur ný-
lega orðið úr þaki hans og hleðslum. Aðalhellirinn stefnir nálægt því í austur-
vestur og er nú um 25 m að lengd, en 3—5 m á breidd (mynd 2). Við vestur-
enda hans gengur afhellir á ská norðvestur frá aðalhellinum, nálægt 7x3m2.
Hæð hellisins er á bilinu 1,7—2,3 m, en ef jarðvegi og taði væri mokað af
gólfi hans, myndi hann eflaust dýpka allnokkuð. Óljós dæld er í hólinn út frá
vesturenda hellisins, um 10 m löng. Ef til vill er þetta fallin þekja og hefur
hellirinn þá upprunalega náð lengra til vesturs.
Fjórir inngangar eða dyr eru á Skollhólahelli, en ekki munu þó nema einn
eða tveir inngangar hafa verið í notkun samtímis.
Stærsta opið er á vesturenda (sjá mynd 3). Þar má ganga niður i hellinn og
stendur gólfið 1,5—2,0 m lægra en opið. Á síðari tímum hefur þetta op alltaf
verið lokað með sandsteinshleðslu sem nú er fallin. E.t.v. hefur opið aldrei
verið notað sem inngangur, því fast innan við það eru mjóar dyr i suðurvegg
hellisins. Þar er tröppur upp að fara úr hellinum (8 þrep segir Matthías Þórð-
arson), en þær eru nú grafnar í mold og fallna steinhleðslu sem í dyrunum hef-
ur verið. Inngangur þessi hefur ekki verið í notkun á síðasta brúkunarskeiði
9 Aðalsteinn Ingólfsson, Matthías Johannessen bls. 11.