Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1995, Qupperneq 31

HALLGERÐUR GÍSLADÓTTIR OG ÁRNI HJARTARSON
RÚTSHELLIR
Inngangur
Rútshellir undir Eyjafjöllum er meðal merkustu fornminja á Islandi, höggv-
inn út af mönnum, tvískiptur, ævagamall og tengist gömlum sögnum. Hell-
irinn er rétt við bæinn Hrútafell og er holaður í móbergshamar sem skagar
fram úr undirhlíðum Eyjafjalla. Rútshelli er lýst í a.m.k. þremur 18. aldar
heimildum. Fyrst stuttlega í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns
frá 1714. Önnur heimildin er Sýslulýsingar 1744-1749. Þar er Rútshelli líkt
við kirkju og sagt að honum sé skipt í tvær hæðir með milligólfi. Þriðja
heimildin er Ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar. Þeir komu í
hellinn 1756, slógu á hann máli og segja að stundum hafi menn búið í hon-
um áður fyrr. I Ferðabókinni er elsta gerð þjóðsögunnar um Rút í Rútshelli
sem þá „hefur gengið í munnmælum mann fram af manni" eftir því sem
þeir Eggert segja. Hún er til í mörgum gerðum og er til skýringar á innan-
búnaði hellisins og örnefnum í nágrenninu. Á 19. öld er einnig víða minnst
á Rútshelli í heimildum. Langbesta lýsingin er í greinargerð Ólafs Pálssonar
prests í Eyvindarhólum um fornaldarleifar sem skrifuð er 1818.
Árið 1936 var gerð merkileg rannsókn á Rútshelli. Þá komu til Islands
nokkrir Þjóðverjar á vegum þýsku nasistastofnunarinnar Ahnenerbe, sem
var einskonar vísindaakademía á vegum SS-sveitanna og undir forræði
Heinrich Himmlers. Þjóðverjarnir höfðu sérstakan áhuga á norrænni goða-
fræði og vildu rannsaka íslenskar hofrústir. I byrjun höfðu þeir einkum
augastað á Sæbóli við Dýrafjörð, Hofstöðum við Þorskafjörð og Uthlíð í
Biskupstungum. Einhverra hluta vegna varð þó Rútshellir aðalvettvangur
þeirra. Þar þóttust þeir finna minjar um heiðið hof af þróaðri gerð. Um
þetta og fleiri sagnir sem tengjast hellinum má fræðast nánar í bókinni
Manngerðir hellar á Islandi. Þegar hún var skrifuð var Aðalhellirinn hálf-
fullur af heyfyrningum og Stúkan af jarðvegi. Þess vegna var ekki hægt að
mæla hellinn þá. Sumarið 1992 lét Magnús Eyjólfsson bóndi á Hrútafelli
hreinsa hellinn og þá gafst færi á að skoða með eigin augum það sem fyrri
athugendur höfðu lýst.