Morgunblaðið - 26.08.2001, Side 11

Því meiri sem heildarneyslan er því
meiri vandamál hljótist af henni, t.d.
í umferðinni og vegna ofnotkunar.
Annars höfum við auðvitað mestar
áhyggjur af því að neysla unglinga
eigi eftir að aukast.“
Þorgerður viðurkennir að greini-
lega sé mjög erfitt að fylgja eftir
banni um áfengisauglýsingar. „Í
mínum huga er alveg ljóst að endur-
skoða verður lögin til að hægt sé að
framfylgja auglýsingabanninu. Ann-
ars finnst mér býsna léleg rök gegn
banninu að í öllum erlendum miðlum
sé flóð af áfengisauglýsingum. Við
Íslendingar getum sagt að við viljum
ekki áfengisauglýsingar í okkar
miðlum þó aðrir fari aðra leið. Rétt
eins og með reykingarnar. Fólki get-
ur liðið betur og viljað hafa reyklaust
heima hjá sér þó aðrir reyki annars
staðar.“
Full þörf á endurskoðun
Þórarinn Tyrfingsson, yfirlæknir
á Vogi, segir að í framhaldi af við-
horfsbreytingu í þjóðfélaginu sé ekki
óeðlilegt að efna til málefnalegrar
umræðu um stefnumótun í áfengis-
málum hér á landi. „Fyrst ætla ég að
taka fram að ég er ekki sammála því
að nota orðið „haftastefna“ um
ríkjandi stefnu eins og gert er í
Reykjavíkurbréfi Morgunblaðsins
sl. sunnudag. Íslendingar tóku lýð-
ræðislega ákvörðun um stefnumótun
í áfengismálum á sínum tíma. Þjón-
usta, verðlagning og aðgengi hefur í
framhaldi af því miðast að því að
draga eftir fremsta megni úr
heildaráfengisneyslu. Á hinn bóginn
er alveg ljóst að tvennt hefur gerst
með árunum. Annars vegar að emb-
ættismenn hafa ekki verið nægilega
duglegir að tryggja að lögunum væri
framfylgt. Hins vegar hafa viðhorfin
breyst og valdið því að full þörf er á
því að endurskoða ríkjandi viðmið.“
Þórarinn nefndi veikleika í núver-
andi stefnumótum í tengslum við
áfengisneyslu. „Annað er að heilsu-
gæslan kemur ekki nægilega mikið
inn í forvarnir í tengslum við áfengis-
og vímuefnaneyslu. Hitt er hversu
mikilli orku er eytt í að gera ung-
linga að bindindisfólki á sama tíma
og neysla hinna fullorðnu eykst. Á
sama tíma og áfengisneysla minnkar
í löndunum í kringum okkur eykst
hún hér á landi. Meiri áherslu þyrfti
að leggja á að fá fullorðna fólkið til að
drekka minna,“ sagði hann og var í
framhaldi af því spurður að því hvort
opinberar tölur um áfengisdrykkju á
Íslandi væru í raun marktækar, t.d.
vegna heimabruggs og smygls. „Við
getum fylgst með neyslunni með því
að styðjast við tölur frá ÁTVR og
Hagstofunni og þróunin gefur auð-
vitað vissar vísbendingar. Óvissan er
að ég held ekkert meiri heldur en í
öðrum löndum, t.d. fara Norðmenn
gjarnan til Svíþjóðar til að kaupa sér
léttvín og bjór.“
Þórarinn var spurður að því hvort
að hann teldi að foreldrar ættu að
kynna börn sín fyrir léttvíni og bjór
heimafyrir. „Víða erlendis hafa for-
eldrar kynnt börn sín fyrir léttvíni
og bjór heima. Með því hefur verið
talið að dregið gæti úr líkunum á því
að börnin misnotuðu áfengi. Hins
vegar virðast þjóðfélagsbreytingar
hafa valdið því að þessi ungmenni
hafa breytt hegðun sinni og drekka
líka áfengi í óhófi með vinum sínum
utan heimilis. Annars er ekkert ein-
hlítt svar til við þessari spurningu.
Hver fjölskylda verður einfaldlega
að taka ákvörðun um það í samræmi
við aðstæður sínar og sögu gagnvart
áfengi hvaða stefnu eigi að taka í
þessu sambandi.“
Þórarinn segist algjörlega á móti
því að selja léttvín og bjór í matvöru-
verslunum. „Sem læknir get ég ekki
verið sammála því að áfengi verði
selt eins og hver önnur neysluvara.
Áfengi er annars eðlis og nóg ætti að
vera að minna fólk á að langt er síðan
sannaðist að áfengisneysla gæti
valdið fósturskaða. Áfram væri hægt
að halda og nefna í sambandi við
unglingadrykkjuna að á meðan
taugamót eru að myndast og end-
urraðast eins og gerist á unglingsár-
unum er áfengisneysla sérstaklega
skaðleg,“ sagði hann og var spurður
að því hvaða leiðir hann myndi sjálf-
ur telja vænlegar. „Ég get nefnt
þann möguleika að reynt sé að stýra
drykkjunni yfir á léttvín og bjór án
þess að auka áfengismagnið, t.d. með
aðgerðum eins og opnunartíma og
verðlagningu.“
Óhófið skaðlegt
Einari Thoroddsen, vínáhuga-
manni og lækni, finnst óskiljanlegt
að léttvíni og bjór skuli ekki vera
stillt upp hliðina á öðrum landbún-
aðarvörum í almennum matvöru-
verslunum. „Ég get ekki skilið af
hverju ég þarf að fara sérstaka ferð
út í sérverslun til að kaupa áfengi
fyrst áfengi er á annað borð selt í
verslunum. Hver er í raun munurinn
á því að selja áfengi í sérverslun og
venjulegri verslun? Sumir vilja halda
því fram að ekki eigi að stilla áfengi
upp við hliðina á annarri matvöru í
verslunum af því að áfengi sé skað-
legt. Gleymum því ekki að rétt eins
og áfengi getur flest verið skaðlegt í
óhófi. Frakkar þorðu ekki að ganga
gegn vilja páfans með því að drepa
kardinála fyrir 200 árum síðan. Eftir
talsverðar vangaveltur var ákveðið
að loka þá alla inni í landsins feg-
urstu höllum og bjóða upp á dýrindis
veislumáltíðir alla daga. Að lokum
réð lifrin ekki við álagið og kardinál-
arnir gáfu upp öndina hver af öðr-
um.“
Einar sagðist gera ráð fyrir því að
einkum væri óttast að ungmenni
undir lögaldri fengju afgreiðslu í vín-
búðum. „Eins og bent hefur verið á
er þarna ákveðin hætta fyrir hendi
eins og reyndar er í vínbúðunum
núna. Börn og unglingar reyna að fá
afgreiðslu eða fá einhverja eldri til
að kaupa fyrir sig áfengi. Áfengi hef-
ur haft skelfilegar afleiðingar fyrir
tiltekinn hóp fjölskyldna út um allan
heim og engu virðist skipta hvort
frjálsræði ríkir þar í sölu áfengis eða
ekki. Þannig að þeir sem ætla að
eyðileggja fyrir sér eiga ekki í
nokkrum vandræðum með að ná í
áfengi,“ sagði Einar og lagði áherslu
á að engu virtist skipta hvort áfengið
væri selt í sérverslunum eða almenn-
um verslunum. „Af hverju má þá
ekki löglegt áfengi vera í almennri
sölu eins og áfengi heimabruggarans
í Breiðholtinu.“
Hvað með auglýsingabannið? „Að
fara í kringum bannið er orðið eins
konar áhugamál eins og skattsvik á
Íslandi. Fyrir utan að auglýsingar
berast einfaldlega áfram um loftin
blá með allri tiltækri tækni. Mér
finnst svona yfirdrepsskapur og dá-
lítil hræsni í gangi,“ sagði Einar og
viðurkenndi að aðeins væri verið að
reyna að halda í lögin. „Yfirvöld
verða bara að átta sig á því að grund-
völlurinn fyrir lögunum er ekki leng-
ur fyrir hendi. Þetta er svona eins og
að ætla að fara að anda í kafi í sund-
lauginni.“
Einar var spurður að því hvort að
hann teldi að foreldrar ættu að
kynna fyrir börnum sínum hóf-
drykkju inni á heimilunum. „Ég á
svo ung börn sjálfur að ég hef ekki
gert upp við mig hvaða leið ég ætla
að fara hér heima. Aftur á móti get
ég ekki ímyndað mér að heima-
kennsla breyti nokkru um drykkju-
siði barnanna á fullorðinsárunum.
Upplag barnsins skiptir mun meira
máli, þ.e. hvort að barnið er veikt
fyrir eða ekki. Þegar einstaklingur
kemur í heiminn er mjög erfitt að
ætla að fara móta hann svo einhverju
nemi. Þú breytir ósköp litlu hvað
sem þú tuðar og röflar.“
Einar víkur talinu að verðstýringu
á áfengi. „Bent hefur verið á að sum-
ar léttvínstegundir séu 60 til 70%
dýrari á Íslandi heldur en í Svíþjóð.
Yfirvöld hafa svarað því til að verðið
sé svona hátt vegna óhollustunnar.
Þegar lagðar eru fram niðurstöður
rannsókna um að léttvínsdrykkja sé
ekki eins óholl og haldið hafi verið er
aðeins bitið saman tönnum hvæst:
„Hún snýst nú samt.“ Meira að segja
eru til dæmi um að hófleg léttvíns-
drykkja og sérstaklega á rauðvíni
geti haft afar jákvæð áhrif á heils-
una. Í tilraunum á dönskum elliheim-
ilum kom í ljós að fólk hætti nánast
að þurfa önnur lyf, gamla fólkið fór
að tala saman og starfsfólkið við
gamla fólkið. Ekki er því hægt að
segja annað en þessari hófdrykkju
hafi fylgt heilmikill yndisauki. Það
ætti í rauninni að setja yndisauka í
stað virðisauka á áfengi.“
Einar viðurkenndi að fólk ætti eft-
ir að gráta lokun vínbúða ÁTVR.
„Rétt eins og Norður-Kóreubúar
eiga eftir að gráta lát leiðtoga síns
Kim-il Sung. Ekki af því að þeir elski
hann svo mikið heldur af því að þeir
örvænta yfir því hvað tekur við. Það
getur nefnilega verið erfitt að
brenna brýr að baki sér þótt betra
taki við.“
Svörum kröfum tímans
Hildur Petersen, formaður stjórn-
ar ÁTVR, minnir á að stjórnin taki
ekki ákvörðun um einkaleyfi ríkisins
á sölu áfengis. Þingmenn taki
ákvörðun um stefnumótun í áfeng-
ismálum þjóðarinnar. „Okkar hlut-
verk er að reka fyrirtækið eins vel og
nokkur kostur er innan ramma lag-
anna. ÁTVR hefur svarað kröfum
tímans með því að bæta þjónustu við
viðskiptavini. Verslanirnar eru opn-
ar lengur, áfengisútsölum fjölgar og
áfram væri hægt að telja. Núna er-
um við að endurskapa ímynd fyrir-
tækisins eins og sjá má í nýjum
verslunum í Garðabæ og Spönginni.
Viðskiptavinir fyrirtækisins taka eft-
ir því að varan er aðgengilegri, tákn-
myndinni og litavali hefur verið
breytt,“ sagði hún og fram kom að
tilraun hefði verið gerð til að bjóða út
rekstur áfengissölu á smærri stöðum
úti á landi og í Kópavogi. „Þótt til-
raunin hafi gengið ágætlega held ég
samt ekki að við höldum áfram á
þeirri braut.“
Hildur tók undir að rekstur ÁTVR
líktist sífellt meir hefðbundnum
rekstri fyrirtækis. „Við verðum nátt-
úrulega að svara kröfum tímans eins
og aðrir. Gleymum því heldur ekki
að einkaleyfi gefur ýmsa möguleika.
ÁTVR er í stakk búin til að hafa áhrif
á vínmenninguna með því að efla
áhuga á neyslu léttra vína á kostnað
sterkra vína. Þær leiðir sem notaðar
hafa verið eru að vekja áhuga á létt-
um vínum með því að miðla fróðleik
um þau. Má þar nefna veglega
verðskrá, feiknarlegt úrval léttra
vína í Heiðrúnu, og margvíslegar
upplýsingar á vef ÁTVR,“ sagði hún
og játti því að neysla á léttvíni og
bjór hefði farið vaxandi. „Sala á léttu
víni og bjór hefur farið vaxandi á Ís-
landi á síðustu tveimur til þremur ár-
um. Hins vegar hefur salan á sterka
víninu dregist saman. Engu að síður
eru fleiri í alkohóllítrar seldir, þann-
ig að neyslan hefur aukist nokkuð.“
Hildur sagði aðspurð að rekstur
ÁTVR hefði skilað um þremur millj-
örðum á ári í ríkiskassann vegna sölu
á áfengi og tóbaki en auk þess eru
tekin áfengisgjöld af innfluttu
áfengi. „Með bættri vínmenningu og
ákveðnum skilmálum gagnvart ald-
urstakmörkunum gæti ég séð fyrir
mér að einkaleyfið yrði afnumið í
framtíðinni. Aftur á móti veit ég auð-
vitað ekki hvað framtíðin ber í skauti
sér. Hvort eða þá hvenær einkaleyfið
verður afnumið.“
Tvískinnungur og fordómar
Fimm þingmenn Samfylkingar-
innar lögðu fram þingsályktunartil-
lögu um að skipuð yrði nefnd til að
endurskoða reglur um sölu á áfengi
veturinn 1999 til 2000. Í þingsálykt-
unartillögunni er sérstaklega tekið
fram að nefndinni sé ætlað að huga
að tvennu. Annars vegar hvort æski-
legt sé að leyfa sölu á léttvíni og bjór
í matvöruverslunum og hins vegar
hvort mögulegt sé að hafa áhrif á
neysluvenjur Íslendinga með því að
breyta verðlagsstefnu á áfengi og
bæta aðgengi að þeim tegundum
sem stjórnvöld telji æskilegt að Ís-
lendingar neyti.
Lúðvík Bergvinsson, fyrsti flutn-
ingsmaður tillögunnar, segir að til-
lagan hafi „dáið“ í nefnd og því ekki
komið til afgreiðslu. Hart hafi verið
lagt að honum að bera hana fram aft-
ur og ekkert sé útilokað í því efni.
Um aðdragandann að þingsálykt-
unartillögunni segir hann að löngu
sé orðið tímabært að taka ríkjandi
fyrirkomulag á áfengissölu til endur-
skoðunar. Opinber stefna stjórn-
valda sé í raun „sáttargjörð“ and-
stæðra fylkinga undir lok
bannáranna og eigi ekki lengur við.
Sú hugmynd að hamla gegn neyslu á
sama tíma og áfengissala sé leyfð sé
alls ekki í takt við nútímaþjóðfélag.
„Sú staðreynd ein sér að ríkið skuli
með annarri hendi reka áfengissölu
sem ætlað er að skila ákveðinni upp-
hæð í ríkissjóð en með hinni standa
að ýmiskonar forvarnarstarfi eins og
t.d. að reka áfengis- og vímuvarnar-
ráð er merkileg þversögn,“ segir
hann og telur þennan veruleika end-
urspeglast í umræðum um áfengis-
mál hér á landi. „Umræðan hefur því
miður einkennst af tvískinnungi og
fordómum, öfgum á báða bóga, í
staðinn fyrir að vera upplýsandi og
uppbyggjandi og taka mið af því að
áfengi og neysla þess sé eðlilegur
þáttur af samfélaginu. Að mínu mati
ætti slík umræða að hefjast strax í
grunnskóla.“
Lúðvík segir að einkum þurfi að
taka mið af tvennu við mótun nýrrar
áfengisstefnu. „Í fyrsta lagi að við-
urkenna að þjóðin vilji að áfengi sé
flutt inn og selt á Íslandi. Í öðru lagi
að sátt um að heimila sölu á áfengi
geti aldrei byggst á öðru en því að
einstaklingum sé treyst fyrir því að
fara með og umgangast slíkar veig-
ar. Í þeim efnum verði ekki bæði
haldið og sleppt. Áfengi er ekki frek-
ar en bifreiðar hættulegt eitt sér.
Það er ekki fyrr en fólk fer að mis-
nota áfengi að hætta steðjar að.“
„Að mínum dómi er alltof algengt
að markmið Íslendinga með drykkju
sé að verða drukknir,“ segir Lúðvík
og leggur áherslu á að slík hegðun
beri íslenskri áfengismenningu
slæmt vitni. „Þessa staðreynd verð-
ur að telja eðlilega afleiðingu
ríkjandi áfengisstefnu. Þó er rétt að
taka fram að sífellt er orðið algeng-
ara að fólk fái sér eitt og eitt léttvíns-
glas án þess að ætla sér að verða
drukkið. Engu að síður þori ég að
fullyrða að hitt er því miður enn mun
algengara.“
Þverpólitískt og kynslóðaskipt
Á síðasta þingi flutti Vilhjálmur
Egilsson ásamt fjórum öðrum þing-
mönnum Sjálfstæðisflokksins frum-
varp um að ÁTVR framseldi einka-
leyfi sitt á smásölu áfengis til
matvöruverslana gegn ákveðnum
skilyrðum. „Ríkjandi fyrirkomulag á
áfengissölu er löngu orðið tíma-
skekkja. Eftir bannárin var reynt að
hefta aðgang að áfengi með ríkisein-
okun. Verðlagning og erfiður að-
Sr. Björn Jónsson:
Það verður að framfylgja
auglýsingabanni með
hörku. Að auglýsendur
verði dregnir til ábyrgðar.
Þórarinn Tyrfingsson:
Sem læknir get ég ekki
verið sammála því að
áfengi verði selt eins og
hver önnur neysluvara.
Hildur Petersen:
Okkar hlutverk er að reka
fyrirtækið eins vel og
nokkur kostur er innan
ramma laganna.
Einar Thoroddsen:
Þeir sem ætla að eyði-
leggja fyrir sér eiga ekki í
nokkrum vandræðum
með að ná í áfengi.
Vilhjálmur Egilsson:
Mestu skiptir auðvitað
hvernig foreldrar stjórna
heimilum sínum.
Ingjaldur
Arnþórsson:
Ég fagna því að í nýju
grunnskólalögunum er
gert ráð fyrir að skólarnir
verði að sinna forvarn-
arstarfi.
Þorgerður Ragn-
arsdóttir:
Sextán ára unglingur neit-
ar ekki jafnaldra sínum um
afgreiðslu.
Sigríður
Jóhannesdóttir:
Ég tel að það þurfi að
láta bæði skólum og for-
eldrum í té aðgengilegt
og auðskilið lesefni um
skaðsemi áfengis.
Steingrímur J.
Sigfússon:
Eitt af því allra mikilvæg-
asta í þessari umræðu er
að sporna við að neyslan
færist niður í yngri aldurs-
hópa.
Kristinn Tómasson:
Áfengisneysla hefur auk-
ist síðastliðin hundrað ár
vegna aukins frjálsræðis.
Lúðvík Bergvinsson:
Alltof algengt að markmið
Íslendinga með drykkju sé
að verða drukknir.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26. ÁGÚST 2001 11