Morgunblaðið - 26.08.2001, Side 12

aðhaldssemi og hófsemi lykilorðin í
þessu að svo miklu leyti sem menn
hafa áfengi um hönd á annað borð.
„Ég held að allar viðmiðanir sem
við getum notað til að átta okkur á
því hvar við erum á vegi stödd í
áfengis- og vímuefnamálum ættu
frekar að hvetja til að menn færu
varlega í sakirnar. Við höfum engar
ástæður, eða leyfi til að fara út í
meira kæruleysi í þessum efnum,“
segir hann og bætir við að það sé
háskalegur hugsunarháttur að
áfengisbaráttan sé tapað stríð og
menn eigi að leggja meiri áherslu á
eiturlyfjabaráttuna. Þetta haldist
allt í hendur.
Viðhorf þjóðarinnar breytist
„Ég sé ekki betur en að hér sé
hægt að nálgast áfengi hvenær sól-
arhringsins sem er og fer því ekki
mikið fyrir haftastefnu hvað slíkt
snertir,“ segir Sigríður Jóhannes-
dóttir, þingmaður Samfylkingarinn-
ar, innt eftir því hvort henni finnist
haftastefna vera ríkjandi í áfengis-
málum. „Það hefur ekki einu sinni
tekist að halda þau aldurstakmörk á
sölu áfengis sem þó hafa verið sett,“
segir hún.
Sigríður var spurð að því hvað
henni fyndist um ríkjandi stefnumót-
un í áfengismálum. „Ég held að það
sé í rauninni ekki til nein sú forvarn-
arstefna sem dugir önnur en sú að
breyta viðhorfi þjóðarinnar til áfeng-
is,“ segir hún og bætir við að það
verði aðeins gert með miklum áróðri,
upplýsingum og umræðu. „Ég held
að á þessu sviði sé mikið verk að
vinna. Ég tel að það þurfi að láta
bæði skólum og foreldrum í té að-
gengilegt og auðskilið lesefni um
skaðsemi áfengis. Það er fyrst og
fremst viðhorfið til drykkju sem þarf
að breytast. Það viðhorf að allt sé í
lagi með að vera draugfullur á al-
mannafæri þarf að hverfa. Slík hegð-
un fólks, að ég tali nú ekki um barna
og unglinga, er nánast óþekkt ann-
ars staðar í heiminum. Forvarnar-
starf okkar þarf að beinast að því að
breyta tískunni í þessum efnum. Það
er ekki nóg að benda á unglingana,
hinir fullorðnu sem eru fyrirmynd-
irnar þurfa líka að breyta sinni hegð-
un. Kannski væri hugsanlegt að fá
ýmis félagasamtök í landinu, ég
nefni t.d. Rótarý-, Lions-klúbba og
kvenfélög, til samstarfs um þetta.“
Um ríkjandi stefnu tekur Sigríður
fram hversu gott meðferðarstarf sé
unnið á Íslandi. „En að mínu mati þá
skiptir það ekki síður máli að reyna
að fyrirbyggja ofneyslu með því að
takmarka aðgengi að áfengi. Mér
finnst t.d. ekki koma til greina að
fara að selja áfengi í matvöruversl-
unum. Við það að innflutningur á
áfengi var gefinn frjáls til einkaaðila
jókst áfengisneysla stórlega. Það er
gömul og ný reynsla að hátt verð og
takmörkun á aðgengi draga úr
neyslu. Ef við viljum takmarka
neyslu áfengis er sú leið augljóslega
fær.“
Mikilvægt að
draga úr aðgengi
Kristinn Tómasson, yfirlæknir hjá
Vinnueftirliti ríkisins og geðlæknir,
segir áfengisneyslu hafa aukist síð-
astliðin hundrað ár vegna aukins
frjálsræðis. Grunninntak í stefnu
stjórnvalda á þessu tímabili hefur að
gangur hefur væntanlega haft ein-
hver hamlandi áhrif á neysluna í
upphafi. Með tímanum hefur fyrir-
tækið neyðst til að veita betri þjón-
ustu, opna fleiri verslanir, breyta
verslunum og færa afgreiðslutímann
nær óskum viðskiptavinanna. Hlut-
verk ÁTVR hefur því verið annars
vegar að færast fjær því að tak-
marka aðgang viðskiptavinanna að
vörunni og hins vegar nær því að
þjónusta viðskiptavini sína rétt eins
og hvert annað verslunarfyrirtæki,“
segir hann og samsinnir því að miðað
við þróunina verði afnám einkaleyfis
ÁTVR væntanlega ekki svo stórt
skref. „Eina spurningin sem stendur
eftir núna er eiginlega hvort ríkið
eða einkaaðilar eigi að annast þessa
þjónustu.“
Vilhjálmur var spurður að því
hvort að hann hefði áhyggjur af því
að unglingadrykkja ykist í kjölfar
greiðari aðgangs að léttvíni. „Nei, ég
held ekki. Börn komast náttúrulega í
áfengi í dag. Mestu skiptir auðvitað
hvernig foreldrar stjórna heimilum
sínum,“ sagði hann og viðurkenndi
að væntanlega myndi áfengis-
drykkja Íslendinga almennt aukast.
„Hófdrykkja gæti aukist. Afnám
einkaleyfisins breytir væntanlega
engu fyrir ofdrykkjufólk enda hefur
aðgangurinn alltaf verið fyrir hendi.“
Vilhjálmur sagði augljóst að erfitt
væri að framfylgja banni á áfengis-
auglýsingum. „Mér sýnist bannið
einfaldlega ekki ganga upp og í raun-
inni aðeins opinbera hvað kerfið er
fáránlegt.“
Ekki reyndist unnt að ræða frum-
varpið á þingi í vor. „Ég stefni að því
að frumvarpið komist í nefnd á
næsta þingi,“ segir Vilhjálmur og vill
engu spá um framgang þess. „Áfeng-
ismálið er þverpólitískt og reyndar
talsvert kynslóðaskipt. Með fjölgun
nýrra þingmanna eykst fylgi við til-
lögurnar. Fleiri hafa kynnst því af
eigin raun að heilu þjóðirnar hafa
getað búið við frelsi án þess að fara
sér að voða.“
Fylgjandi aðhaldsstefnu
Tveir þingmenn hafa einkum beitt
sér gegn tillögum um aukið frjáls-
ræði í áfengismálum. Steingrímur J.
Sigfússon, formaður Vinstrihreyf-
ingarinnar-græns framboðs segist
aðhyllast aðhaldssama stefnu í
áfengismálum eins og öðrum vímu-
efnamálum. „Ég tel að árangur
þeirrar aðhaldssömu stefnu sem
Norðurlöndin, að slepptri Dan-
mörku, hafa fylgt um áratugaskeið
sé mjög góður,“ segir hann og getur
þess ennfremur að á vettvangi Al-
þjóðaheilbrigðisstofnunarinnar sé
ítrekað bent á góðan árangur Norð-
urlandanna. Þjóðir sem glíma við
mikil vandamál á þessu sviði séu
þannig hvattar til að skoða þau for-
dæmi sem þar hafa verið gefin.
Þegar Norðurlandaþjóðirnar fjór-
ar ræddu um gerð EES-samningsins
á sínum tíma settu þær fyrirvara um
visst fyrirkomulag á áfengissölu, það
er að segja einkasölu á vegum rík-
isins.
„Rökin sem þar voru gefin eru að
þetta væri hluti af heilbrigðis- og for-
varnarstefnu landanna en ekki við-
skiptamál. Þetta segir sína sögu um
það grundvallarviðhorf sem legið
hefur að baki þessu fyrirkomulagi í
gegnum tíðina. Ég tel að það að ríkið
haldi utan um sölu á áfengum
drykkjum hafi mikla kosti,“ segir
Steingrímur og bætir við að hann sé
sannfærður um að þetta sé langbesta
tryggingin fyrir því að unglingar
undir lögaldri eigi ekki greiðan að-
gang að því að kaupa áfengi.
„Reynslan með tóbakið sýnir að ef
þetta færi í allar búðir þá er öruggt
mál að það yrðu stórfelldar brota-
lamir á því að aldursmörk yrðu virt.“
Steingrímur segir ennfremur að á
meðan ríkið sjái um söluna, en mark-
mið þess sé ekki að græða á versl-
uninni, sé aftengdur sá hagnaðar-
hvati sem væri í myndinni ef
einkaaðilar væru með söluna í sínum
höndum, það er að græða á því að
selja sem mest. Ríkið sitji hins vegar
líka uppi með útgjöldin sem þessu
viðkoma. „Þá ætla ég að gerast svo
djarfur að segja að að sumu leyti er
þetta trygging fyrir betri þjónustu
en ella væri vegna þess að í gegnum
rekstur á stórum sérverslunum með
áfengi, þar sem er mikið vöruúrval
og þekking, áttu vísan aðgang að
betri þjónustu. Þá má ekki gleyma
því að allar kannanir sýna að það eru
viss tengsl á milli aðgengis og þess
hversu mikið er keypt.
Í aðalatriðum er ég sáttur við nú-
verandi stefnumótun í áfengismál-
um. Ég er eindreginn stuðningsmað-
ur auglýsingabanns og tel að besta
fyrirkomulagið í smásölu séu sér-
verslanir á vegum hins opinbera. Í
gegnum þær getur hið opinbera allt-
af komið fram markmiðum sínum í
áfengismálum en um leið og þessu
væri sleppt lausu yrði allt slíkt miklu
erfiðara, hvort sem það er að tryggja
aldurstakmörk eða brotnar reglur
um auglýsingabann.“
Inntur eftir því að undanfarið hafi
birst auglýsingar um óáfengan bjór
undir vörumerki þekktra bjórfram-
leiðenda segir hann að því miður séu
einhver brögð að þessu.
„Það er ákaflega dapurlegt að sjá
jafnvel virt iðnfyrirtæki standa í ára-
löngum tilraunum til að brjóta þetta
bann. Mér finnst menn lítillækka sig
með því. Ég tel að menn verði að
nálgast þetta með svipuðum hætti og
ýmsar aðrar reglur sem við setjum í
samfélaginu. Að þótt eitthvað sé um
að menn séu að reyna að brjóta þær
þá séu það ekki rök fyrir því að fella
þær niður ef góð og gild rök liggja að
baki því að reyna að viðhalda þeim,“
segir Steingrímur og bendir því til
samlíkingar á að 90 kílómetra há-
markshraði gildi. Þó að talsvert sé
um að hann sé brotinn séu mjög gild
rök fyrir því að reyna að halda hrað-
anum niðri, það sé því ekki gefist upp
með því að hækka.
Steingrímur segir samfélagið
þurfi að vera virkara í allri umræðu
um þessi mál. Skynsamleg og að-
haldssöm stefna stjórnvalda, fræðsla
og forvarnir í skóla og síðast en ekki
síst virkur þáttur foreldra og for-
ráðamanna þurfi að haldast í hendur.
„Eitt af því allra mikilvægasta í
þessari umræðu er að sporna við að
neyslan færist niður í yngri aldurs-
hópa vegna þess að þá er skaðsemin
af misnotkun margföld. Eitt af því
ískyggilega sem við stöndum frammi
fyrir er að meðaltöl og aldursmæl-
ingar sýna að neyslan hafi heldur
verið að færast í yngri aldurshópa
hér á landi.“
Steingrímur segir að almennt séu
hans sögn breyst frá því að reyna að
koma í veg fyrir áfengisneyslu í að
gera áfengisneyslu sjálfsagða í dag-
legu lífi fólks og meðhöndla afleið-
ingarnar.
„Þetta sýnir sig í að líkur á áfeng-
issýki hafa tífaldast hjá stúlkum og
meira en tvöfaldast hjá piltum á síð-
astliðnum hundrað árum. Við sjáum
þessa stefnubreytingu víða,“ segir
Kristinn og vitnar hann þá sérstak-
lega til fjölgunar vínveitingastaða.
Aðspurður hvað beri að gera segir
hann að aðalmálið sé kannski fyrst
og fremst að framfylgja þeirri
stefnu, að reyna að draga úr aðgengi
eins og frekast sé kostur. „Það á að
koma í veg fyrir að einkaaðilar hafi
beinan hag af sölu áfengis. Þá er ég á
því að það eigi að reyna að draga úr
auglýsingum bæði á áfengi og tób-
aki.“ Inntur eftir því hvernig best sé
að framfylgja því nefnir hann mat
reiðslumenn til sögunnar. Hann
gagnrýnir þá matreiðslumenn, sem í
fjölmiðlum mæla með einhverju sér-
stöku víni af ákveðnum árgangi með
tilteknum mat. Þetta segir Kristinn
vera óæskilegt og því þurfi að sporna
gegn þessu eftir föngum. Annað
dæmið er hjá flugfélögum „Þegar
maður gengur um borð í viðskipta-
farrýmið í flugvél Flugleiða er manni
réttur vínlisti með morgunmatnum.
Stjórnendur í ferðaþjónustu verða
að skynja að það orkar mjög tvímæl-
is að bjóða upp á áfengi í tíma og
ótíma. Þessir aðilar verða að móta
sér heilsuverndarstefnu og tak-
marka og draga úr neyslu vímuefna,
þ.á.m. áfengis og tóbaks.“
Kristinn segir að það verði að
höfða meira almennt til fólks og yf-
irvalda. „Yfirvöld þurfa að fylgja
þeirrigrundvallarstefnu, að draga úr
aðgengi að áfengi, með því að halda
verði háu og koma í veg fyrir að
einkaaðilar hafi hag af aukinni sölu.
Það skiptir máli að sinna almenn-
um forvörnum, þannig margfaldar
kvíði eða þunglyndissjúkdómur hjá
barni eða unglingi hættuna á því að
það misnoti tóbak eða áfengi. Þess
vegna er mikilvægt að huga að vel-
ferð fjölskyldna og barna sem eiga á
einhvern hátt undir högg að sækja.“
Kristinn segist þess fullviss að ef
áfengi verði fært í matvöruverslanir
muni neysla áfengis meðal ung-
menna aukast. „Það þýðir að lang-
varandi skaði ungmenna af völdum
áfengis verður meiri.“
Hann kveðst vilja skerpa núver-
andi stefnumótun í áfengismálum.
„Nauðsynlegt er að þetta sé stefna
sem slær taktinn í þjóðfélaginu.
Stefna Reykjavíkurborgar að fjölga
vínveitingastöðum í gamla miðbæn-
um og lengja afgreiðslutímann er í
engu samræmi við þá stefnu að
reyna að draga úr skaðsemi áfengis á
einstaklinginn og umhverfi hans.
Mestu skiptir þó að fara fram með
varúð í þessum málum og safna upp-
lýsingum um tóbaks-, áfengis- og
aðra vímuefnanotkun og skaðsemi
neyslunnar, og hafa bætta heilsu
þjóðarinnar að meginmarkmiði.“
Stór vandi í grunnskólunum
Ingjaldur Arnþórsson hefurstarf-
að við áfengisráðgjöf í 16 ár og hefur
undanfarin fjögur ár starfað á ung-
lingameðferðarheimilinu Laugalandi
í Eyjafjarðarsveit. Spurður hvort
hann telji að áfengisvandi unglinga
muni aukast ef betra aðgengi yrði að
áfengi, t.d. í matvöruverslunum, seg-
ir hann það tvímælalaust. „Enda eru
ekki skýrar reglur um aldur af
greiðslufólks. Við sjáum þennan
vanda gagnvart tóbakinu, hvernig
verslanir hafa ekki getað sinnt þess-
ari lagaskyldu sinni, þ.e. að selja
unglingum ekki tóbak vegna þess að
það eru unglingar sem eru að af-
greiða. Þá getur maður ímyndað sér
hvernig vandræði þetta verða í
tengslum við vínsölu.“
Hann segir stefnumótun í áfeng-
ismálum í dag slappa og það þurfi að
taka miklu fastar á málunum. „Í
mínu starfi er ég að kljást við neyslu
grunnskólanema og mér finnst stóri
vandinn í dag vera neysla þessa
hóps. Við fáum talsvert marga ung-
linga á aldrinum 14 til 15 ára í með-
ferð sem hafa verið í neyslu frá 12
ára aldri en þar virðast aldursmörk-
in liggja nokkurn veginn,“ segir
hann og bætir enn fremur við að
þetta sé sá hópur sem honum hafi
fundist að þjóðfélagið væri ekki
tilbúið að taka nægjanlega fast á.
„Ég fagna því að í nýju grunnskóla-
lögunum er gert ráð fyrir að skól-
arnir verði að sinna forvarnarstarfi.
Skólarnir skulu koma sér upp
námsráðgjafa sem geti sinnt þessu
verkefni. Þessi nýja þjónusta gæti
leyst þetta verkefni að hluta til, þ.e.
að grípa fyrr inn í þennan vanda ung-
linganna,“ segir hann og bætir við að
tvímælalaust þurfi að grípa fyrr inn
í, það sé allt of seint að fá 15 ára ung-
ling í meðferð þegar hann er búinn
að vera í mikilli neyslu í þrjú ár. Það
taki langan tíma að snúa þeim til
betri vegar. „Grunnskólinn getur
komið inn í þetta samstarf með okk-
ur í samvinnu við félagsmálayfirvöld.
Kennarinn sér vandann fyrstur.
Hann vísar til námsráðgjafa, sem
talar við foreldra. Skili það engu, fer
málið til félagsþjónustunnar. Það er
þannig sem verður að vinna þetta og
löngu tímabært að fá fulla virkni í
þessi mál.“
Ingjaldur var spurður að því
hvernig þróunin hefði verið frá því
hann hóf störf við áfengisráðgjöf fyr-
ir um 20 árum.
„Menn eru alltaf að tala um að
heimur versnandi fari. Ég er ekki al-
veg sammála því. Fyrir tíu til fimm-
tán árum var mikil unglingadrykkja
hér á landi líka. Mér finnst aftur á
móti skelfileg þessi mikla neysla
harðra efna í grunnskólum. Hún hef-
ur verið til staðar síðustu fimm til
sex ár, en er bara orðin svo áberandi
vegna þess að henni fylgir svo mikið
ofbeldi. Auðvitað er einnig skelfileg
þessi drykkja sem viðgengst á nýju
sjónvarpsstöðvunum. Það er erfitt
að segja unglingum hvað þeir eigi að
gera þegar fullorðnir drekka „í
beinni“ í sjónvarpinu. Ég held að við
höfum betri tækifæri í dag en
nokkru sinni til að taka á þessu en við
þurfum að stilla saman krafta til
þess.“
Ingjaldur segist vilja auglýsa eftir
samstarfi við félagsmálayfirvöld,
sveitarfélög og grunnskóla til að
koma hörðu neyslunni út úr skólun-
um. „Það er ekki hægt að uppræta
þetta með því einu að benda á vand-
ann. Það þarf átak og með nýju
grunnskólalögunum opnast mögu-
leiki sem ég vona að menn eigi eftir
að nýta.“
Morgunblaðið/Golli
12 SUNNUDAGUR 26. ÁGÚST 2001 MORGUNBLAÐIÐ