Morgunblaðið - 26.08.2001, Page 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26. ÁGÚST 2001 33
en verslanir og þjónustuaðilar innan einstakra
hverfa hafa tök á. Hverfisverslun og -þjónusta á
því undir högg að sækja með þeim afleiðingum að
staða verslunarmiðstöðvanna styrkist. Þær vega
því þungt í mótun á skipulagi þéttbýlis hér á
landi, án þess að nægilegt tillit hafi verið tekið til
umhverfisáhrifa þeirra, en slíkar framkvæmdir
eru ekki háðar umhverfismati hér þó nágrannar
okkar t.d. á Norðurlöndum hafi þegar séð nauð-
syn þess að meta slík áhrif fyrirfram. Því er það
svo að miklum fjármunum er ráðstafað í stór-
framkvæmdir við gatnagerð á höfuðborgarsvæð-
inu til að leysa þann vanda sem verslunarmið-
stöðvum fylgir, án tillits til þess hvort heppilegra
hefði verið að haga skipulagningu byggðarinnar
með öðrum hætti eða veita skattfé borgaranna í
annað.
En hvað er þá til ráða til að snúa þessari þróun
við? Ef dæma má af upplýsingum um borgar-
skipulag, sem víða má finna á Netinu, virðist ljóst
að þrjú áhersluatriði eru sameiginleg í viðleitni
borgaryfirvalda til að vinna gegn þeirri
óheillaþróun sem tengist bílvæðingu í borgum.
Er þar fyrst um að ræða þéttingu byggðar, henni
tengjast síðan úrræði sem greiða fyrir umferð
gangandi vegfarenda og þeirra sem nota reið-
hjól, og loks er rætt um brýna nauðsyn þess að
bæta almenningssamgöngur að því marki að þær
verði raunhæfur valkostur. Fyrsti þáttur þessara
áhersluatriða, þétting byggðar, hefur verið tölu-
vert til umræðu hér á landi á undanförnum miss-
erum, ekki síst í tengslum við flugvallarsvæðið í
miðborg Reykjavíkur. Margir horfa til þessa
svæðis í hjarta borgarinnar með þá von í brjósti
að þar opnist leiðir til að glæða miðborgina nýju
lífi og hægt verði að þétta byggðina þannig að ný-
ir möguleikar skapist um samspil ólíkra þátta
sem færi borgabúum meiri lífsgæði. Í slíku hverfi
myndi gefast færi á mun meiri innbyrðis fjöl-
breytni en tíðkast í úthverfum, sem óneitanlega
eykur möguleika fólks á því að sníða sér eigin
lífsstíl í samræmi við það sem til boða stendur í
viðráðanlegu göngufæri.
Erlendis gera æ fleiri sér ljóst að aldagamlir
bæjarkjarnar, þar sem flest var hægt að sækja í
seilingarfjarlægð, þjónuðu íbúunum um margt
mun betur en útþanin borgarhverfi nútímans.
Þéttbýliskjarnar, sem eru nægilega stórir til
þess að verslun, þjónusta og frístundaiðkun inn-
an kjarnans geti staðið undir þeim kröfum sem
nútímafólk gerir, án þess að nauðsynlegt sé að
leita mikið út fyrir hann, virðast þjóna hagsmun-
um íbúanna best. Í íbúabyggð af þessu tagi er að
sjálfsögðu líklegra að íbúar með ólíkar þarfir,
fjárráð og áhugamál geti sinnt erindum sínum og
hugðarefnum án mikillar fyrirhafnar, t.d. fót-
gangandi, heldur en í einsleitum úthverfum þar
sem sækja þarf alla þjónustu langar leiðir. Þétt-
ing byggðar af því tagi sem hér er um að ræða
leiðir líka til þess að hægt er að huga að betri al-
menningssamgöngum sem meiri möguleika eiga
á að bera sig. Einnig þarf að huga vel að því að
tengja slíka kjarna öðrum borgarhlutum án þess
að fólk þurfi að nota einkabíla, svo þeir sem t.d.
stunda vinnu annars staðar komist hratt og
örugglega að heiman og heim.
Almennings-
samgöngur
þurfa að vera
mjög skilvirkar
Í mörgum stórborg-
um hafa neðanjarðar-
lestarkerfi fyrir löngu
sannað gildi sitt og
nægir að nefna borgir
á borð við New York,
Tókýó, London og
París í því sambandi, en daglegt líf þar myndi
nánast lamast ef lestarkerfanna nyti ekki við. Í
minni borgareiningum, þar sem ekki hefur verið
lagt út í slíkar framkvæmdir, er oft erfiðara að fá
fólk til að nýta sér almenningssamgöngur því
fæstir bregðast við ef eingöngu er höfðað til sam-
visku þeirra eða samfélagsvitundar þegar að því
kemur að komast frá einum stað til annars á sem
þægilegastan máta. Almenningssamgöngur
missa því marks nema byggt sé upp kerfi sem er
nógu skilvirkt til að fólk sjái sér hag í að nota það
og það er sá vandi sem blasir við skipulagsyfir-
völdum í þéttbýli nú til dags.
Um síðustu helgi birtist hér í blaðinu lítil frétt
um samgöngur á milli Keflavíkur og Reykjavík-
ur, þar sem greint var frá því að kostir þess að
leggja hraðlest sem gengi á milli þessara staða
væru til athugunar hjá samgönguráðuneytinu. Í
framhaldi af því verður síðan tekin afstaða til
þess í nýrri samræmdri samgönguáætlun hvort
af slíkri framkvæmd verður. Í fréttinni er það
haft eftir Sturlu Böðvarssyni, samgönguráð-
herra, „að nauðsynlegt sé að horfa til þeirra
kosta sem slíkri hraðlest fylgja varðandi teng-
ingu höfuðborgarsvæðisins og Reykjaness og
flugvallarsvæðisins þar, auk þess sem hraðlest
knúin rafmagni gæti haft jákvæð vistvæn áhrif
varðandi losun gróðurhúsloftegunda.“
Þetta er vissulega áhugavert verkefni þegar
horft er til framtíðaruppbyggingar á suðvestur-
horninu, enda bendir ráðherra á að nauðsynlegt
sé að „skoða þá kosti sem eru í stöðunni varðandi
uppbyggingu umferðarmannvirkja til lengri tíma
litið og þá sé hraðlest ein af þeim kostum“. Að
auki minnir hann á að hraðlest sem knúin sé með
rafmagni sé vel til þess fallin að draga úr gróð-
urhúsalofttegundum í andrúmsloftinu en vart er
hægt að hugsa sér réttlætanlegri nýtingu á þeirri
raforku sem við höfum yfir að ráða til þess að
bæta umhverfi okkar. Rafmagnslest sem gengi á
milli höfuðborgarsvæðisins og Reykjaness
myndi þó ekki einungis draga úr mengun í
tengslum við eina fjölförnustu samgönguæð á
landinu, heldur myndi hún draga mikið úr slysa-
hættu á þessari leið sem reynst hefur mikil slysa-
gildra og orðið fjölda manns að aldurtila.
Flugvöllurinn í Keflavík gerir það að verkum
að umferðarþungi á þessari leið mun síst minnka
á komandi árum svo nauðsynlegt er að finna leið
til að anna umferð til og frá vellinum án þess að
þeir sem leggja upp í langferðalag aki þangað í
einkabílum eins og nú er algengast. Til þess að
svo megi verða er þó ekki nóg að leggja járn-
brautarlest á milli þessara staða heldur verður
einnig að huga að tengingu hennar við höfuð-
borgarsvæðið. Ef slík lest á að þjóna tilgangi sín-
um verður hún að tengjast þéttbýlinu þannig að
notkun hennar sé góður kostur fyrir sem flesta.
Á endastöð verður því að vera auðvelt og ódýrt
að koma sér í öll hverfi og sömuleiðis aðstaða til
að leggja bílum um lengri eða skemmri tíma.
Borgarsam-
félagið og
framtíðarskipu-
lag samgöngu-
mála
Þó undarlegt megi
virðast hefur aldrei
komið til alvarlegrar
umræðu hér á landi að
nýta járnbrautarlest-
ar í þágu almennings-
samgangna þótt að-
stæður, m.a. með tilliti
til veðurfars, mæli um margt með slíkum hug-
myndum. Ef til vill hefur landið ekki verið nægi-
lega fjölmennt til að slíkar hugmyndir fengju
hljómgrunn. Flugsamgöngur hafa um langt
skeið verið með ágætum um allt land, en nú hefur
komið í ljós að þær eru ekki nægilega hagkvæm-
ar til að vera með sama sniði til frambúðar.
Skipaferðum og ferjuleiðum hefur einnig fækkað
svo þungaflutningar á vörum eru að færast í
auknu mæli yfir á vegakerfið, eins og fréttir af
sementsflutningum frá Akranesi eru nærtækt
dæmi um. Hér á landi sem annars staðar verður
því að horfa til framtíðar varðandi framtíðar-
skipulag samgöngumála, ef ekki á að stefna í
sama óefni á þjóðvegum landsins þegar fram líða
stundir eins og aðrar þjóðir hafa þegar reynslu
af.
Tækniþróun á síðustu öld var á þann veg að
breytingar urðu svo örar að ekki hefur enn tekist
að bregðast við þeim öllum á viðunandi máta.
Þrátt fyrir mikinn hreyfanleika er afleiðing um-
ferðarbyltingarinnar aukin einangrun margra
sem búa í þéttbýli, og það á ekki síður við hér en
annars staðar. Í nútímaþjóðfélagi er þó ekki
hægt að ætlast til þess að fólk skerði möguleika
sína til þátttöku í mannlífinu með því að neita sér
um þá kosti sem bíllinn hefur upp á að bjóða,
nema með því að þróa betri leiðir í staðinn.
Skipulag þéttbýlisins þarf að taka föstum tökum
ef við viljum ekki lenda í sömu þrengingum og
margar aðrar þjóðir eru að ganga í gegnum í
samgöngumálum. Það kemur að því að við getum
ekki öll farið á bílum í vinnuna án þess að vega al-
varlega að lífsgæðum okkar, því ekki er víst að
allir geti umborið mengunina, áreitið og slysa-
hættuna. Ef við bregðumst ekki við þessum fyr-
irsjáanlega vanda af innsæi og fyrirhyggju verð-
ur stærsti þéttbýliskjarni Íslands ekki fýsilegur
búsetukostur. Eða svo vísað sé aftur í Aldous
Huxley, sem um margt reyndist svo sannspár:
„Staðreyndirnar hætta ekki að vera til þó þær
séu hunsaðar.“ Enginn kærir sig um að setja T-ið
hans Ford á hærri stall en það er á nú þegar og
þaðan af síður um að taka gleðitöflurnar úr
„Brave New World“ til að geta sætt sig við um-
hverfi sitt. Því er full ástæða til að skoða allar
hugmyndir um nýjar leiðir í samgöngumálum af
fullri alvöru og reyna að tvinna þær inn í umræðu
um það borgarsamfélag sem við viljum byggja í
framtíðinni.
Þannig gæti okkur jafnvel tekist að forðast
þann mikla hagsmunaárekstur sem nefndur var
hér í upphafi og reynst hefur öðrum vestrænum
þjóðum svo dýrkeyptur, áður en hann dynur á
okkur af fullum þunga.
Morgunblaðið/RAX
Erlendis hafa ýmis
samtök um betri
byggð komist að því
að togstreitan, sem
hverfist um hags-
muni tengda bílum
annars vegar og
eðlilega þróun
borga hins vegar,
snúist í raun um um-
fangsmestu hags-
munaárekstra tutt-
ugustu aldarinnar.
Laugardagur 25. ágúst
Lundar í Ingólfshöfða.