Morgunblaðið - 26.08.2001, Blaðsíða 18

LISTIR
18 SUNNUDAGUR 26. ÁGÚST 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Á
DÖGUNUM barst mér í hend-
ur magistersritgerð eftir Mikkj-
al Hjelmsdal er hann vann við
leikhúsfræðadeild Háskólans í
Árósum og nefnist Teatret og
teaterpolitikken i Island. Mikkj-
al er færeyskur að uppruna en hefur undanfarin
ár gegnt starfi forstjóra Norræna hússins á
Álandseyjum en hefur nýlega snúið heim til
æskustöðvanna og tekið að sér stjórn Færeyska
sjónvarpsins. Ritgerðina vann hann á sl. ári að
mestu og dvaldi m.a. hérlendis við rannsóknir
og átti þá viðtöl við ýmsa sem tengjast íslenskri
leiklist á einn eða annan hátt. Niðurstöður sínar
birtir hann í ritgerð sem er giska yfirgripsmikil
og er víða farið hratt yfir sögu, því gera þarf
grein fyrir ýmsum forsendum, sögulegum og
félagslegum, svo að hinn erlendi lesandi geti
sett sig inn þær aðstæður
er skópu íslenskt leikhús.
Þessi samantekt er mjög
vel unnin og rétt er farið
með allar staðreyndir svo
þarna er samankomið á
einn stað ágætlega skýrt
yfirlit um þennan þátt ís-
lenskrar leiklistarsögu.
Ritgerðina byggir Hjelmsdal þannig upp að
fyrst er rakin sögulegur aðdragandi að stofnun
fyrstu áhugaleikfélaganna í landinu, síðan er
hverju stóru leikhúsanna gerð skil og fjallað um
stjórnskipulag og listræna stefnu þeirra, lista-
pólitík og hlutverk hvers leikhús í leikhúslífi
þjóðarinnar sem og sínu nánara umhverfi.
Þannig fæst ágætur samanburður á þeim hlut-
verkum sem Leikfélag Reykjavíkur og Þjóð-
leikhúsið hafa leikið í sínu hálfrar aldar nábýli, í
blíðu og stríðu, í samkeppni og samstöðu gagn-
vart þjóð og leikhúslífi almennt.
Hjelmsdal beinir þó einkum sjónum sínum að
íslensku leikhúslífi áratuginn síðasta milli 1990
og 2000 og dregur saman niðurstöður athugana
sinna á þann hátt að lærdómsríkt ætti að vera
fyrir íslenskt leikhúsfólk að kynna sér þær.
Gagnsemi athugana hans felst ekki hvað síst í
því að hann á engra hagsmuna að gæta í íslensku
leikhúslífi og dregur saman niðurstöður sínar á
faglegan og hlutlægan hátt og hrekur ýmsar goð-
sagnir sem náð hafa fótfestu í huga íslensks leik-
húsfólks. Hann bendir t.d. á að hlutfall íslenskra
leikrita á verkefnaskrá stærri leikhúsanna hafi
þegar best lét á 8. áratugnum verið á milli 40 og
50% af heildinni en undanfarin 10–15 ár hafi hlut-
fallið aldrei verið meira en 35%.
Hjelmsdal rekur með tilvitnunum íblaðagreinar, ræður og viðtöl ýmisþau hitamál sem komu upp á síðast-liðnum áratug og ber þar hæst tvö
mál, uppsagnir Stefáns Baldurssonar á leik-
urum og leikstjórum við Þjóðleikhúsið er hann
var nýtekinn við sem Þjóðleikhússtjóri 1991 og
aðdragandann að uppsögn Viðars Eggertssonar
úr starfi leikhússtjóra Borgarleikhússins 1996.
Hjelmsdal bendir á þá mótsögn sem felst í mál-
flutningi Þjóðleikhússtjórans árið 1991 um
nauðsynlegan hreyfanleika leikhúslistamanna í
starfi innan leikhúsanna og þess hversu þaul-
sætinn hann sjálfur virðist ætla að verða í starfi
sínu. Hann bendir ennfremur á að uppsagnirnar
hafi notið breiðs stuðnings leikhúsfólks sem
m.a. hafi birst í heilsíðuauglýsingu í Morg-
unblaðinu. Hann vísar síðan til kenningar í
cand.mag. ritgerð Bjarna Jónssonar frá 1992
þar sem hann leiðir líkum að því að stuðningur
hins stóra hóps hafi stafað af von um að fá tæki-
færi við leikhúsið. Vafalaust hefur þó vegið
þyngra hið sögulega samhengi þessa víðtæka
stuðnings, nefnilega að allt frá því Guðlaugur
Rósinkrans var ráðinn þjóðleikhússtjóri og eng-
inn gerði ráð fyrir að hann væri æviráðinn – ef
marka má Harald Björnsson í ævisögu sinni (Sá
svarti senuþjófur) – var uppi umræða um tak-
mörkun á ráðningartíma þjóðleikhússtjórans og
einnig listamannanna er við húsið voru ráðnir.
Það voru söguleg tímamót er fest var í þjóðleik-
húslögum árið 1977 að ráðningartími þjóðleik-
hússtjóra skyldi vera 4 ár með möguleika á
einni endurráðningu. Það voru einnig söguleg
tímamót 21 ári síðar er þetta ákvæði var afnum-
ið með gildistöku nýrra leiklistarlaga. Árið 1991
hafði því nýráðinn þjóðleikhússtjóri sögulegan
meðbyr með ákvörðun sinni um uppsagnir þar
sem flestum þótti það tímaskekkja að lista-
mennirnir væru ráðnir um aldur og ævi úr því
að leikhússtjórinn yrði að hlíta takmörkun á
ráðningartíma sínum. Engum datt í hug þá –
ekki fremur en Haraldi Björnsyni árið 1950 –
hver söguleg afglöp yrðu framin með nýjum
leiklistarlögum 7 árum síðar.
Hjelmsdal skilgreinir síðan verkefnaval Þjóð-
leikhússins árin 1992–2000 sem „...dæmigert
verkefnaval íhaldssams og borgaralegs stofn-
analeikhúss. Hinn íslenski hluti verkefnanna
skiptist á milli allra tegunda leikverka, þannig
hafa 6 af 15 söngleikjum og óperum verið ís-
lensk. Erlendu leikritin – að sígildu verkunum
undanskildum – eru blanda af vinsælustu verk-
unum á meginlandi Evrópu og hinni minna
þekktu en viðurkenndu nýju leikritun.“
Hjelmsdal greinir ennfremur þær áherslur í
listrænni stefnu Þjóðleikhússins undir stjórn
Stefáns Baldurssonar að mikil endurnýjun hafi
orðið í hópi listamannanna og undir stjórn hans
hafi leikhúsið haft afgerandi forystu hvað varð-
ar listræn gæði sýninga og kunnáttu einstakra
listamanna.
Í umfjöllun sinni um Leikfélag Reykjavíkur
telur Hjelmsdal að deilur og innri vandræði
leikfélagsins lengst af áratugnum hafi haft af-
gerandi áhrif á listræna stöðu þess gagnvart al-
menningi. Sigurður Hróarsson var leikhússtjóri
frá 1990–96 og kveðst Hjelmsdal eiga erfitt með
að greina nokkra ákveðna listræna stefnu leik-
hússins á því tímabili. „Listrænar áherslur frá
einu leikári til hins næsta virðast tilvilj-
anakenndar og ógreinilegar. Tímabilið einkenn-
ist af listrænni upplausn.“
Ráðning Viðars Eggertssonar 1. janúar 1996
og aðdragandi þess og eftirmáli að honum var
síðan sagt upp 3 mánuðum síðar verður Hjelms-
dal tilefni til ýtarlegrar umfjöllunar. Hann rek-
ur gang þessa máls og er greinilegt að honum
kemur spánskt fyrir sjónir að félagsfundur skuli
geta snúið við ákvörðun rétt kjörinnar stjórnar
félagsins þegar ákvarðanir leikhússtjórans eru
ekki hluta félagsmanna að skapi. Telur Hjelms-
dal allan þennan málatilbúnað hafa verið til
marks um innbyggða veikleika hins lýðræð-
islega stjórnkerfis Leikfélags Reykjavíkur við
stjórn Borgarleikhússins á þessum tíma og
breytingar sem síðan hafa verið gerðar séu allar
til góðs og skapi leikhústjóranum meira svig-
rúm til athafna og ákvarðanatöku.
Athyglisverð er sú hugleiðing Hjelmsdals –
sérstaklega í ljósi þess sem áður var sagt um
stuðning við ákvörðun þjóðleikhússtjórans 5 ár-
um áður – að þrátt fyrir að margir yrðu til þess
að lýsa yfir stuðningi við Viðar Eggertsson á op-
inberum vettvangi hafi engar sameiginlegar yf-
irlýsingar stærri hópa eða samtaka verið birtar
í fjölmiðlum í formi auglýsinga eða tilkynninga.
„Þetta má hafa til marks um takmarkanir hins
litla leikhússamfélags. Menn styðja þann sem
verður undir (Viðar) bæði í prinsippinu og sið-
ferðilega en vilja ekki leggjast gegn þeim sem
hefur sigur í stöðunni og fer með völdin í fram-
haldinu.“ Þrælsótti heitir þetta á venjulegu máli
og hefur oft verið nefnt á undanförnum miss-
erum í umræðum um íslenskt leikhúslíf.
Leikhússtjóratíð Þórhildar Þorleifs-dóttur (1996–2000) fær stuttaralegaumfjöllun og telur Hjelmsdal hanahafa einkennst af markaðskenndu
verkefnavali. Má það að hluta til sanns vegar
færa ef horft er til verkefna eins og Litlu hryll-
ingsbúðarinnar, Hár og hitt, Grease, Galdra-
karlinn í Oz, Pétur Pan, Kysstu mig, Kata, Sex í
sveit en hann bendir jafnframt réttilega á að að-
sókn að sýningum leikhússins hafi stóraukist í
tíð Þórhildar ef undan er skilið afmælisleikárið
1996–97 sem var hið versta í sögu Leikfélagsins.
Önnur þörf ályktun sem Hjelmsdal dregur af
aukinni aðsókn árin 97–2000 að hinum léttvæg-
ari verkum er sú að þessir sömu áhorfendur
skila sér ekki á aðrar sýningar Leikfélagsins í
kjölfarið. Margendurteknar klisjur um að fyrsta
skrefið í þá átt að byggja upp aðsókn sé að fá
fólk í leikhúsið með allra handa léttmeti áður en
hægt er að bjóða því upp á bitastæðari verk,
falla um sjálfar sig að mati Hjelmsdals, þar sem
þessi hópur sækir eingöngu sýningar af þessu
tagi og ekki aðrar. Leikhúsin verði því að gera
upp við sig hvort þau vilji þjóna smekk þessa
hóps eða ekki; hvort sá smekkur er betri eða
verri en einhver annar er aukaatriði í þessu
samhengi.
Hjelmsdal sést hinsvegar yfir innri áherslur í
listrænni leikhússtjórn Þórhildar Þorleifsdóttur
þar sem konur urðu skyndilega meira áberandi
í listrænu starfi hússins og skópu því þann prófíl
sem Leikfélagið hafði meðan það laut forystu
Þórhildar.
Hjelmsdal gerir því síðan skóna að Guðjón
Pedersen muni leggja skýrari listrænar
áherslur sem leikhússtjóri en forverar hans
undanfarinn áratug, enda hafi hann mun betri
forsendur til þess með breyttum fjárhags-
ramma Leikfélagsins og lagabreytingum sem
gerðar hafa verið á lögum þess.
Eftir að hafa rakið sögu Leikfélags Akureyr-
ar og lýst skipulagi þess og verkefnavali und-
anfarin ár, segir Hjelmsdal um LA að það hafi
greinilega fjarlægst upphaf sitt sem grasrót-
arleikhús er óx upp úr sterku áhugaleikfélagi;
„Nú gefur LA sig út fyrir að vera hreinræktað
stofnanaleikhús, eins konar svæðisleikhús sem
endurspeglar meginlínur leiklistarinnar í höf-
uðborginni.“
Sjálfstæðu leikhúsin fá að sjálfsögðu sinn
kafla sem hefst reyndar með þeim orðum að 10.
áratugurinn hafi verið áratugur frjálsra leik-
hópa í íslensku leikhúsi. Hann viðurkennir
reyndar að hóparnir eigi ekkert sameiginlegt
nema þá helst hvað þeir séu ólíkir innbyrðis og
meðal þeirra megi finna allt frá barnaleikhúsum
og tilraunahópa í dansi og óperu til mark-
aðsmiðaðra einkaleikhúsa (þ.e.komercielle pri-
vatteatre). Hann gerir þann grundvallarmun á
leikhópum 9. áratugarins og þess 10. að starf
hinna fyrrnefndu hafi verið bundið við verkefni
en æ fleiri leikhópar á 10. áratugnum hafi farið
út í samfelldan rekstur í eigin leikhúsum.
„Listræn stefna og verkefnaval er mjög ólík
frá einum hópi til annars. Þar má finna mjög
hefðbundna leiklist sem og mjög framsækna og
tilraunakennda. Þar á meðal eru leikhús sem
reka starfsemi sína út frá skýrt mótaðri hug-
myndafræði t.a.m. Hafnarfjarðarleikhúsið sem
eingöngu sviðsetur ný, íslensk leikverk og Mögu-
leikhúsið sem flytur aðeins íslensk barnaleikrit
og svo leikhús sem hafa hrein og klár mark-
aðsviðmið, einsog Leikfélag Íslands sem ekki
dregur dul á að markmiðið með hverri einustu
sýningu þess sé að selja sem flesta aðgöngu-
miða.“
Hjelmsdal rekur síðan málarekstur SL, Sjálf-
stæðu leikhúsanna, fyrir Samkeppnisstofnun
þar sem Þjóðleikhúsið og Leikfélag Reykjavík-
ur voru kærð fyrir óeðlilega viðskiptahætti, að-
allega undirboð á aðgöngumiðum í krafti op-
inbers stuðnings frá ríki (Þjóðleikhúsið) og
Reykjavíkurborg (Leikfélag Reykjavíkur).
Hjelmsdal bendir á að Sjálfstæðu leikhúsin
berjist við sérkennilega mótsögn í málflutningi
sínum þar sem annars vegar séu færð góð og
gild rök fyrir nauðsyn þess að styðja við ný-
sköpun og framþróun í leiklistinni sem vita-
skuld eigi sér fyrst og fremst stað í frjálsum
leikhópum utan stofnanaleikhúsanna. Hins veg-
ar séu einnig höfð uppi þau rök að vegna þess
hversu mjög stofnanaleikhúsin séu styrkt af al-
mannafé þá beri þeim fyrst og fremst skylda til
að standa í nýsköpun og þróunarvinnu. Enn-
fremur bendir hann á að Sjálfstæðu leikhúsin
haldi mjög á lofti – með réttu – hversu mikillar
aðsóknar þau njóti og beiti tölum í því efni
óspart í rökstuðningi sínum fyrir auknum op-
inberum fjárveitingum. „Þetta er mjög skilj-
anlegur málflutningur en utanfrá séð er hann
leikhúspólitískt vanhugsaður. Með þessu verða
sjálfstæðu leikhúsin að helstu boðberum þeirrar
stefnu að atvinnuleikhús eigi að starfa eftir for-
sendum markaðarins hverju sinni. Þannig snýst
baráttan – sem í upphafi snerist um listrænt
frelsi leikhópanna – upp í baráttu við stofn-
analeikhúsin þar sem krafan um að leiklist-
arstarfsemin sé metin útfrá magnforsendum,
þ.e.a.s. fjölda seldra aðgöngumiða, verður
markmið í sjálfu sér og aðalviðmiðunin um list-
ræna framleiðslu. Það er ekki erfitt að sjá
hversu vel slík rök falla markaðsþenkjandi og
íhaldssömum stjórnmálamönnum í geð, sem
helst vilja draga úr opinberum stuðningi við
leiklistina eða skera hana alfarið niður. Sam-
hliða er erfitt að sjá hvernig ofangreind rök eiga
að sannfæra sömu stjórnmálamenn um nauðsyn
þess að styrkja hina fjölmörgu og listrænt leit-
andi tilraunaleikhópa sem mynda þó meirihlut-
ann af samtökum Sjálfstæðu leikhúsanna.“
Það er ferskur blær yfir ritgerð Mikkjal
Hjelmsdal. Hann hefur unnið verk sitt vel og þó
hann sé gagnrýninn þá er hann ávallt málefna-
legur og sjálfsagt fyrir íslenskt leikhúsfólk að
kynna sér þetta verk gaumgæfilega.
Glöggt er gests augað
Morgunblaðið/Billi
„Dæmigert verkefnaval íhaldssams og borgaralegs stofnanaleikhúss,“ segir leikhúsfræð-
ingurinn Mikkjal Hjelmsdal um íslenska Þjóðleikhúsið í meistaraprófsritgerð um íslenskt leikhúslíf.
AF LISTUM
Eftir Hávar
Sigurjónsson
havar@mbl.is
VÉRONIQUE Le Guen er síðasti gestur
Sumarkvölda við orgelið í Hallgrímskirkju í
sumar. Það var erill í Hallgrímskirkju á föstu-
dagsmorgun þegar blaðamann bar að garði,
þar sem Le Guen var við æfingar; – ferða-
menn í hundraðatali að skoða kirkjuna og
mynda í bak og fyrir, – og að utan barst hljóð-
ið frá vinnuvélunum sem sjá um að koma lóð-
inni við kirkjuna í stand.
„Það er allt í lagi með ferðamennina,“ segir
Le Guen, „svo framarlega sem þeir eru ekki
alveg ofan í manni. Það kemur hins vegar fyr-
ir að ég heyri ekki hvort mestu drunurnar
koma frá vinnuvélunum eða úr orgelinu.“
Henni finnst þetta ekkert tiltökumál, og talið
berst að franskri orgelmúsík, og miklum vin-
sældum hennar. „Við Frakkar höfum verið
svo heppnir að eiga mörg tónskáld sem
sömdu vel fyrir orgelið og voru sum hver
jafnvel líka organistar. En stóru nöfnin okkar
eru auðvitað Charles Widor, César Franck,
Olivier Messiaen og Maurice Duruflé.
Við höfum líka átt góða orgelsmiði, sér-
staklega á 17., 18. og 19. öld sem smíðuðu frá-
bær hljóðfæri. En svo byggist þetta líka á
smekk. Stíll, eða skóli í orgeltónlist hefur líka
með raddtegundir orgelanna að gera og
smekk fyrir raddvali.“ Véronique Le Guen
segir að það geti tekið hana 10-15 tíma að
„registera“, eða velja raddir í verk sem hún
leikur á einum tónleikum. „Orgelin eru svo
misjöfn; - hvert þeirra er hljóðheimur út af
fyrir sig; – en Klais-orgelið í Hallgrímskirkju
er mjög gott fyrir franska músík, – það svarar
vel og er nákvæmt og gott fyrir rytmíska tón-
list.“ Tónleikarnir annað kvöld hefjast klukk-
an átta, og þar leikur Véronique Le Guen
verk eftir Félix Alexandre Guilmant, César
Franck, Duruflé, Joseph Guy Marie Ropartz
og Alain.
Hvert orgel hljóð-
heimur út af fyrir sig
Organistinn Véronique Le Guen við æf-
ingar í Hallgrímskirkju á föstudaginn.
Morgunblaðið/Jim Smart